Horren esplikazioa nahiko sinplea da: herritar gehienen gastua asko jaitsi da konfinamenduarengatik, eta, bestela ere, saltoki gehienak itxita daudelako. Jendea oinarrizko kontsumora ari da mugatzen. Ez bidaiarik, ez jatetxerik, ez ile apaindegirik… Jatekoak, edatekoak, komuneko papera, eta, asko jota, gutiziaren bat.
Egia da kreditu eta ordainketa txartelen erabilera igo egin dela. Baina eragiketa kopuruetan soilik izan da hazkundea, eta ez da antzeman kreditu txartelak gastua geroratzeko erabiltzeko joera garbirik.
Eskudiruaren erabileraren jaitsieraren ondorio dira, gehienbat, txartelekin egindako operazioen hazkundeak. Kutxanbanken bezeroek, esaterako, askoz ere diru gutxiago atera dute kutxa automatikoetatik (-%45). Izan ere, udaberri arraroarekin, contactless txartelen loraldia iritsi da —entitate gehienek gainera, sinadurarik gabeko diru muga handitu dute, hogei eurotik 50era—. Ia ziur, esku diru gutxiago erabiltzea izango da koronabirusak behin betiko aldatuko duen ohituretako bat.
Saltokiak itxita
Operazio gehiago, baina gastu gutxiago. Laboral Kutxaren bezeroen artean txartelen bidez bezeroek egindako operazioen kopurua %1,7 baizik ez zen handitu martxoan, baina fakturazioa, txartelen bidez mugitutako dirua, %5,8 jaitsi zen.
Txartelen operazioek ere islatzen dute enpresa mordoa daudela itxita. Izan ere, merkataritza bezeroetan, joera bera izan da. Laboral Kutxaren merkataritzako bezeroen operazio kopuruak handitu egin ziren (+%12,5) aurreko urteko martxoarekin alderatuta, baina fakturazioa jaitsi egin zen (-%5,5), saltoki mordoa itxita dauden seinale.
Komertzioek txartelekin egindako operazioen zenbatekoak ere ematen du alarma egoerak sektoreetan jada martxoan izan zuen eraginaz eta geldialdiaz. Espainian, txartel bidez fakturatutako kopurua %58 handitu zen supermerkatuetan, eta %35, berriz, farmazietan. Aldiz, bidaia agentzien txartel bidezko fakturazioa %65 jaitsi zen, hotelena %66, jatetxeena %47, eta garraioena %67.
Hipoteken moratoria
Hilabetea bukatzen ari dela, jendea estu dabilenetz ikusteko beste aldagai bat hipoteka maileguen kuoten geroratzeak izan daitezke. Espainiako Gobernuak egoera zaurgarrian zeuden pertsonei ordainketa horiek geroratzeko aukera eman zien, hasieran hilabete batez (martxoaren 17ko dekretuan) eta gero hiru hilabetera luzatu zuen epea (martxoaren 31n).
Finantza entitateek adierazi dute jaso dituztela kontsultak, eta ez gutxi; bezeroek informazioa eskatu dute hipotekaren ordainketak atzeratzeko dituzten aukerez. Kutxanbankek, esaterako, izan ditu bezeroak galdezka, baina ez du daturik eman ez jaso dituen eskaera formalei, ezta onartu dituen eskaeren kopuruei buruz ere. Dena den, Kutxabankek azaldu du gaiaz galdetu duten bezero gehienek ez dituztela betetzen hipotekak geroratzeko Espainiako Gobernuaren dekretuak ezarritako baldintza guztiak.
Maileguen geroratzea eskatu ahal izateko, eskatzaileak «egoera zaurgarrian» egon behar du. Norbait egoera zaurgarrian dagoela aitortzeko lau baldintza bete behar ditu: langabezian gelditu izana, edo, autonomoen kasuan sarreren %40tik gora galdu izana; familia osoaren diru sarrerek ez gainditzea IPREM errenta adierazle publikoaren hirukoitza, 1.613 euro —muga handiagoa izango da familian haurrak eta ezinduak badaude—; familiaren diru sarrera guztien %35etik gora hartzea etxebizitza gastuek hipotekaren kuotak eta gastu zein hornikuntza orokorrek—; eta, azkenik, erakutsi behar da hipotekak familiaren errentan duen zama 1,3 biderkatu dela.
Hipotekaren kuoten moratoria eskatzeko baldintzetan hirugarrena da eskatzaile eta galdetzaile gehienek betetzen ez dutena, etxebitza gastuek familiaren sarreren %35 gainditzearena.
Hori gertatu zaie Laboral Kutxan hipoteken geroratzeari buruz galdetu duten bezero askori. Gehien-gehienek ez zituzten betetzen dekretuaren baldintzak. Euskal Herriko eta kanpoko bezeroak aintzat hartuta, Laboral Kutxak apirilaren 23an 67 bezerori geroratu zizkien ordainketak —62 hipoteka mailegu eta bost mailegu pertsonal—. 67 eskaeretatik, 41 langile autonomoen hipotekei eta maileguei zegozkien.
Dena den, Laboral Kutxak nabarmendu du bere eskaintzan dituen hipoteka maileguetan gehienek badituztela sei hilabeteko gabealdietarako aukerak, eta hori alternatiba ona izan daitekeela dekretuaren baldintzak betetzen ez dituztenentzat. Gabealdi horiek indarrean jartzea eskatu dute Laboral Kutxaren 784 bezerok Hego Euskal Herrian. Hori bai, egoera horietako bakoitzaren atzean egon daitekeen dramaz aparte, kopuru horiek ez dira inolaz ere esanguratsuak, entitateak emanda dituen hipoteka maileguen kopuruak kontutan hartzen bada.
Pentsio planak
Estutasun zantzuak ikusteko beste datu bat izan zitekeen ea jendeak eskatu duen Borondatezko Gizarte Aurreikuspeneko Erakundeetatik eta pentsio planetatik aurrezkiak berreskuratzea, horretarako baimena eman dutelako administrazio publikoek.
Kutxabankek joan den astearen bukaeran ez zuen horrelako operaziorik batere zenbatu, nahiz eta kontsultak izan dituen. Egia da eragiketa horretarako agiri jakin batzuk aurkeztu behar direla, ez soilik eskaera, eta garaiak ez direla onenak burokrazian murgiltzeko. Araban, Bizkaian eta Gipuzkoan, gainera, SEPEk ordaintzen ez duen soldataren partea da eskatu daitekeen bakarra (%30 inguru).
Laboral Kutxak joan den urtearekin alderatuta, halako eskaeren %5eko igoera bat izan du martxoan, baina kopuruak oso txikiak dira, bai eragiketenak, baita berreskuratutako aurrezkiaren zenbatekoenak ere. Ez da ahaztu behar, burokraziaz gain, aurrezki horiek berreskuratzeak zerga aitorpenean ondorioak dituela.
Martxoa shock batekin bukatu bazen, apirila ziurgabetasunean joango dela dirudi jendearen ekonomian. Ziurtasun handiagoa eta hodei beltzak benetan maiatzarekin batera iritsiko direla uste dute bankuek eta kutxek.
Izan ere, herritar gehienak gai dira bizpahiru hilabeteko kolpeari aurre egiteko, baina maiatzean jada hasiko dira askoren indarrak eta aurrezkiak ahitzen. Ziurgabetasunean ziurtasun bat: hurrengo hil bukaera gogorra izango da askorentzat.
ELAko Gernika eta Durango eskualdeetako arduradun Arrate Elkorok esan zuen Zaldibarko hondamendia gertatu zenean enpresak ahaztu egin zuela langileak pertsonak direla; «eta horrela gertatzen ari da koronabirusaren krisian, milaka langile behartu baitituzte beharrera joatera babes neurri egokirik gabe, beren osasuna arriskuan jarrita, eta beren bizitza ere bai».
Elkorok administrazioari eskatu zion Lan Ikuskaritza indartzeko, eta kopuru jakin bat hartu zuen ahotan helburu hori lortzeko: ehun ikuskatzaile gehiago langileen osasuna berma dadin enpresetan. «Horrelako neurri zehatzak hartzen ez diren bitartean, pentsatu beharko dugu gure agintariek enpresaburuen aginduetara jarraitzen dutela».
Lan osasuna bermatu, bizitza defendatu lelopean jarraitu zuen aurrera elkarretaratzeak. 2020an, ELAren eta LABen arabera, Euskal Herrian hildako 29 langileak gogoratu zituzten, eta, horiekin batera, zabortegian galdutako beste biak ere bai. LABeko Lan Osasuneko arduradun Lurdes Erasok azaldu zuen lan osasunak «okerrera» egiten jarraitzen duela, «azken asteotako gertaeren lekuko». Koronabirusarekin kutsatu ondoren lau langile zendu direla gogoratu zuen Erasok. «Horrek argi utzi du patronalak eta erakundeek interes ekonomikoak lehenesten dituztela langileen osasunaren gainetik».
Lan gaixotasunek ere nabarmen gora egin dutela erantsi zuen. «Langileak abandonatuta sentitzen gara; langileak bakarrik utzi gaituzte», esan zuen LABeko kideak, eta gaineratu zuen pandemia egoeran langileak «gaixotzera» bidali dituztela lanera.
Zaldibarren elkartutakoek adierazi zuten egoerak erakutsi duela zerbitzu publikoak indartzeko garaia dela, «pribatizazioak amaitzeko garaia dela», alegia. «Pandemia amaitu egingo da, baina sindikatuok borrokan jarraituko dugu beste eredu bat sortzeko, non langileen bizitza erdigunean egongo baita. Borrokatuko gara erakundeak bide horretan jartzeko».
Erietxeetan ere bai
Zaldibarko ekitaldiaz gain, sindikatuek mobilizazioak egin zituzten hainbat lantokitan eta erietxetan; besteak beste, Donostia ospitalean, Bilboko Basurtuko ospitalean eta Gasteizko San Prudentzio zahar etxeko egoitzan. Salatu zuten funtsezko zerbitzu publiko horien lantaldeak «babes neurri egokirik gabe» aritu direla beharrean, eta horrela jarraitzen dutela. Egoera horri amaiera emateko eskatu zuten protestetan bildutakoek.
Halaber, egun osoan, sare sozialen bidez, bideoak eta argazkiak argitaratu zituzten laneko segurtasunari eta osasunari buruzko salaketak eta aldarrikapenak egiteko, #BizitzaDefendatu traolarekin, eta balkoi eta leiho askotan xingola beltzak jarri zituzten, lanean hil edo gaixotu diren pertsonak gogoratzeko.
Horrela uler daitezke atzo jakinarazitako datuak. Martxoaren amaieran ekonomia seko geratu egin zen arren, Hego Euskal Herrian aurreko hiruhilekoan baino 6.700 okupatu gutxiago besterik ez du zenbatu INEk, 1.214.000 hain zuzen ere.
Are ulergaitzagoa dirudi langabeziaren datuak, inkestak 6.400 langabe gutxiago eman dituelako (115.400). SEPEk, bere aldetik, enplegu bulegoetan 14.364 langabe gehiago zenbatu zituzten hilabete horien amaieran; datorren asteartean jakinaraziko ditu apirileko datuak.
Langileen egoerak definitzeko irizpideek ere baldintzatu dute inkestak zer erabilgarritasun duen martxoko azken asteetako errealitatea islatzeko. INEk okupatutzat jotzen ditu aldi baterako enplegu erregulazioan daudenak, egoera horretan hiru hilabetetik gora egin arte bederen. Beraz, nahiz eta martxoaren bukaeran milaka langile enplegu erregulazioan egon, estatistikoki okupatu dira oraindik ere. Berdin gertatzen da lanaldia murrizteko erregulazioan zeuden langileekin. Azken datuek diote 250.000 lagunetik gora daudela edo egon direla egoera horretan.
Enplegua ezin bilatu
Langabe kopurua zenbatzean ere trabak izan ditu INEk. Langabe gisa sailkatzeko, beharginak lan bila aritu behar du, eta martxoko bigarren astean enplegurik gabe gelditu ziren langileek ezinezkoa izan zuten lan bilaketarik egitea, besteak beste, enpresak itxita zeudelako, eta etxean zaintza lanetan ibili behar izan zutelako.
Horren atzean biztanleria aktiboaren murrizketa dago, estatistika institutuak 13.200 aktibo gutxiago zenbatu baititu (1.329.000). Aktiboak ez diren pertsonen kopuruaren hazkundeak, ziurrenez, islatzen du jendea lanik gabe gelditu dela martxoaren amaieran, baina une horretan ez zituztela betetzen langabetzat jotzeko baldintzak.
Egoeraren berezitasunaren ondorioz, INEren inkestari garrantzia kendu diote sindikatuek. «Datuek ez dute inola ere islatzen Hego Euskal Herriko langileria bizitzen ari den errealitatea. Krisi ekonomiko baten aurrean gaude, kaleratze ugari, ABEEak eta diru-sarrerak gelditzeagatik gastuei aurre egin ezin izan dieten pertsonak, ugari dira», azaldu du ELAk.
«Tentuz hartzeko datuak» iruditu zaizkio LABi, baina bat nabarmendu du: langileen %23,5ek dute aldi baterako kontratua, eta emakumeen artean %26,5 dira.
CCOOk, berriz, bere kezka azaldu du, orain kontratua etenda duten langile asko kalean gera daitezkeelako erregulazioa amaitzen denean.
