Zailtasunak egongo direla jakinik ere, abian diren txertoek bidea egitea eta apurka biztanleria osora hedatzea espero dute aurreikuspen ekonomikoek. Agertoki horren arabera, OCDE Ekonomia Lankidetza eta Garapenerako erakundeak kalkulatu du aurten munduko ekonomia %4,25 eta 2022an %3,75 handituko dela. NDFk, antzera, iragarri du %4,5eko hazkundea aurten munduan eta %3,5ekoa 2022an.
Munduko ekonomia handienen artean, pandemiaren sorburu izan zen Txinak ahalmena erakutsi du zulotik burua altxatzeko, eta aurten %8tik gora haztea espero dute nazioarteko erakundeek, aurreko hamarkadan izandako erritmoaren gainetik. Euroaren eremuan eta AEB Ameriketako Estatu Batuetan jarduera ekonomikoak errebotea joko du: NDFk espero du euroguneko ekonomia %5,2 eta AEBetakoa %3,1eko haztea; OCDE, berriz, apur bat ezkorrago ageri da. Dena den, biak bat datoz ondorioztatzean bi eskualde ekonomiko handiok ez dutela 2021ean berreskuratuko iaz galdutako guztia, eta euroaren eremuaren kasuan, nekez lehengoratuko dela 2023 baino lehen.
Egoera ezegonkorra
Egoera oso ezegonkorra da. Munduan, industriak lortu du lehen atzaparkada gainditzea, eta, Txinak gidatuta, 2021 hasterako industria produkzioa 2020ko abiapuntura itzuli da, baina herrialde askotan enpresak uzkur daude inbertitzeko. Nazioarteko merkataritza iaz %16 beheratu zen, eta jipoia are handiagoa da sektore turistikoan. Pandemiari aurre egiteko neurriek bete-betean eragin dute, halaber, zerbitzu sektorean, batik bat aisialdiarekin erlazionatutako jardueretan eta txikizkako merkataritzan.
Zauriok lan munduan azaleratu dira. NDFren arabera, ezarritako neurrien ondorioz, murriztutako lanordu kopurua 400 milioi lanpostu galtzearen parekoa izan da. Horrek ez du laguntzen kontsumoa suspertzen, nahiz eta banku zentral nagusiek diru politika oldarkorrarekin jarraitu eta gobernuek defizit bidez egoerari eusteko zerga politikak ezarri.
Egoera nahasi horretan eragile ekonomikoen konfiantza pitza dezakeen faktoreak nagusitzen badira, lainoak trinkotu eta ezkortasuna areagotuko da; kontrara, konfiantza hauspotuz gero, lainoak saretu eta benetako errebote bat etor daiteke. Bestela esanda: txertoak uste baino azkarrago zabaltzen badira mundu osoan eta eraginkorrak badira, gaur egun ekonomia baldintzatzen duten zalantzak uxatuko dira; baina, alderantziz, oztopoak agertu eta dena uste baino motelagoa badoa, kontsumoa eta inbertsioa are gehiago ahulduko dira.
Arriskua da, pandemia areagotu ahala, ekonomiaren gaineko kaltea areagotu egin daitekeela. Horregatik, kalte hori leuntzen laguntzen duten heinean, ezarritako neurriei eusteko aholkua eman dute nazioarteko erakundeek. «Herrialde guztien helburua izan behar luke, ekonomia ezegonkor dagoen bitartean, ezarritako pizgarriak goizegi edo bat-batean ez kentzea», gomendatu du OCDEk. Asmo hori guztia hankaz gora geratuko litzateke baldin eta inflazioa nabarmen handituko balitz, baina aurreikuspen guztiek ondorioztatu dute prezioek kontrolpean jarraituko dutela.
Zor merkatuak
Ezinbestean, neurrion ondorioz, herrialde ugaritan zor publikoa nabarmen handituko da, gorabidean diren herrialdeen finantza egoera desorekatzeraino. Herrialde horietako askori turismoaren iturria eta atzerrian bizi diren herritarrek bidalitako diruaren iturria itxi egin zaizkie, eta zorrak gora egin du. Harrigarriki, merkatuetan, nazioarteko inbertitzaileek ez dute ihes egin, neurri handi batean, Europako zein AEBetako zor tituluen interes tasak erakargarriak ez zirelako. Nazioarteko Finantza Institutuaren arabera, gorabidean diren herrialdeei aurten zazpi bilioi dolar itzultzea dagokie, 2020an zegokiena halako lau; kanpo zorraren kasuan ere, amortizatu beharreko diru kopurua iazkoaren bikoitza da.
G-20-koek mekanismo bat sortu dute gobernuen arteko finantzaketan 73 herrialde pobreenei zor horren ordainketa urte eta erdiz atzeratzeko. Dena den, ez da nahikoa izango: lehenik eta behin ez zaielako zorra barkatzen; bigarrenik, krisiak zigortutako estatu ugari kanpoan geratzen direlako eta herrialde txiroen zor gehiena inbertitzaile pribatuen esku dagoelako. Azken horiek konbentzitzea eta zailtasunak dituzten herrialdeei arnasa ematea izango da Joe Biden AEBetako presidentearen erronketako bat.
Alta, urtarrilaren 20tik aurrera Etxe Zuriko maizter berri izango denak beste hainbat buruko min ditu. Ikusteko dago zer norabide emango dion politika ekonomikoari. Begirada guztiak Txinarekiko merkataritza harremanetara zuzenduko dira. Trumpek eragindako zauriak sendatzeko gai izango da? Ikusteko dago ere Europako Batasunak Asiako erraldoiarekin lortu berri duen itunak zer ekarriko duen, edo jada errealitate den brexit-ak azkenean zer dakarren egiazki. Beti legez, galderaz beteta dator urte berria, eta ondorengo hilabeteek ekarriko dute erantzuna.
2021a nolakoa izango da euskal ekonomiarentzat?
2020a baino urte hobea izango da 2021a. Dena den, adierazpen horren atzean tranpa txiki bat dago. Urte batean bi hilabetez ekoizteari utzi badiozu, hurrengo hamabi hilabeteetan ekonomia irekita edukitze hutsarekin halako hobekuntza mekaniko bat egongo da. Txertoak baliagarriak badira eta lehen hiruhilekoan hasten bagara txertatzen, ekonomia haziko da. Dena den, oso erronka zaila dugu aurrean. Ekonomia ez da itzali eta piztean lehengoratzen den makina bat. Hala balitz, oso lasai nengoke, baina ez da hala. Krisi honen kalte iraunkorrak nabaritzen hasiak gara, eta prozesu horrek datozen hilabeteetan jarraituko du. Ehun ekonomikoa suntsitzen segituko du, eta langabezia igoko da. Krisi betean gaude.
Zeren menpe dago krisia handiagoa edo txikiagoa izatea?
Umiltasun osoz, ez dakit. Ez dakigu zein den zuloaren tamaina. Ikusten ari gara dendak, tabernak eta enpresak ixten ari direla. Noraino helduko den? Ez dakit. Jendearen erresilientziaren araberakoa izango da, baina zail dirudi pentsatzeak ez dela ehun ekonomikoa suntsituko eta langabezia handituko. Hori dena aurten ikusiz joango gara. Horren kontrapisua Europako Batasuneko funtsak dira; aukera dugu horien gain sostengua bilatzeko. Albiste itzela da, bestela shock handi baten aurrean geundeke eta. Langile ugari dituen zerbitzu sektoreari eragin dio. Euskal ekonomian oraindik ere industriak pisu handia badu ere, zerbitzuak dira sektore garrantzitsuena. Beraz, sektore horretan enplegua suntsitzen bada, oso erronka konplexua da. Soilik bere jardueran aritu den jendeaz ari gara, eta, ondorioz, Europako funtsei begira, kontua ez da soilik proiektuekin asmatzen jakitea, baizik eta etorkizunera begirako egitasmoak ere izatea.
EBko funtsek helburu zehatzak dituzte, baina horiek zeharka bultza dezakete ekonomia osoan eta, beraz, zerbitzuetan?
Ikuspegi ekonomizista huts batetik, erantzuna erraza da: lagundu aurrera egiteko aukera duen orori eta erortzen utzi aukerarik ez duena. Dena den, uste dut egiten ari garena egin behar dela: ahal den neurrian, ahal den gehiena lagundu. Hortik aurrera, zerbitzu sektoreko enpresa guztiek ezingo dute aurrera egin, eta sektore publikoak ezbai zaila du aurrean: nori lagundu. Funtsak eskasak dira, eta horiek optimizatzen saiatu behar dira.
Aldi baterako erregulazio espedientea, ICO maileguak, autonomoentzako laguntzak… Laguntza sorta handia ezarri da. Noiz arte iraun behar lukete?
Larrialdiak eta pandemia egoerak irauten duen bitartean, egoki deritzot laguntzekin jarraitzeari. Ez digute kezkatu behar beste gauzek. Badakit ondorioak dituela zorpetzean, eta horrek egoera zail batean utziko gaituela. Estatuari begira, izua eragiteko moduko tamaina hartuko du zor publikoak, baina argi eta garbi: egungo zerga politikari eutsi egin behar zaio gutxienez pandemia aurreko egoerara itzuli arte.
Eta noiz itzuliko gara?
Zail ikusten dut 2023 baino lehen iristea. Europako Batzordeak berak azken txostenean horixe bera dio. Horregatik uste dut Europa Batasunak zerga arauak malgutzeko erabakia 2022ra arte luzatu beharko lukeela. Defizit bidez finantzatzeko aukera eduki beharko lukete Nafarroako Gobernuak eta Jaurlaritzak, baina pentsatzen dut tentsioak sortuko direla Europan, baldin eta bigarren hiruhilekotik aurrera hazkundea sendotzen bada. Iparraldeko herrialdeak hasiko dira esaten ohiko zerga arauetara itzuli beharko genukeela. Espero dut 2022an ere malgutasun horrek irautea. .
Industriaren inguruan zer aurreikusten duzu?
Nazioarteak asko eragiten dio, baina baikorra naiz, industriak suspertze ona izan baitu. Industria jarduera sendo dago, eta espero dut pandemia leundu ahala inbertsioa aktibatzea eta horrek aldi berean enplegua sortzea.
Kontsumoarekin uzkurrago ageri zara. Zergatik?
Uste dut beranduago berreskuratuko dela lan merkatuaren bilakaerak gehiago eragiten diolako. Ondasun iragankorren datuei begira, pandemia aurreko egoera baino %3 beherago dago kontsumoa; baina ondasun iraunkorren kontsumoa bai dagoela pandemiak jo aurreko egoeratik oraindik ere oso urrun. Familiak ondasun horiek erosteko erabakia atzeratzen ari dira, Gutxieneko mailan gaude. Noiz berreskuratuko den? Jendeak nabaritzen duenean egiazko errebote bat dagoela. Benetan hazkundea dagoela eta lan merkatua aktibatu dela ikusten duenean.
Next Generation plana aukera handi bat dela diozu.
Bai, baina oraindik gauza asko daude argitzeko. Adibidez, [Espainiako] Estatuak 2021erako 26.000 milioi euro izango ditu, eta hurrengo bi urteetan beste 46.000 milioi. Oro har, guztiok gai izan behar dugu etorkizuneko proiektuak aukeratzen, baina ez dirudi ere erraza diru kopuru hori adinako proiektuak garatzea. Bestalde, kalkulatzen da erkidegoei %50 inguru iritsiko zaiela, baina ikusteko dago hori nola banatuko den. Administrazioen artean ongi koordinatu behar da, eta erabat giltzarri da ongi egitea. Hatzak gurutza ditzagun eta pentsatu ongi egingo dutela. Benetako aukera handi bat dugu aurrean, baina aldi berean erronka handi bat da.
Bruselari egotz dakioke ere korrika eta presaka egin behar izatea zer eta ekonomiaren errotiko eraldaketa ekarri behar duten proiektuen zerrenda bat. Gogoan izan behar da, ordea, uztailean Batasuneko herrialde batzuk ez zeudela oso gogotsu suspertze mekanismoarekin, ezta diru hori merkatutik maileguan hartzearekin ere. Mezua argia zen: txantxarako eta luzapenetarako tarte gutxi diruokin. Eta hortik beste baldintza edo zailtasun handi bat euskal proiektuentzat zerrendetan egoteko: 2023rako abiatuta, eta 2026ko abendurako martxan egon behar dute.
Presak, zalantza horiek guztiak eta zehaztasun falta pisuzko arrazoiak izan daitezke Euskadi Nexteko zerrenda modu diskretuan osatu nahi izateko; eraginkortasunean irabazi eta, Pedro Azpiazu Ekonomia sailburuak esan bezala, «zarata saihesteko». Baina ez dira nahikoa arrazoi batzuk prozeduratik kanpo uzteko. Justifikatzen oso zaila da, halako lan batean, Araban, Bizkaian eta Gipuzkoan oso inportanteak diren eragile politiko eta sindikalak kanpoan uztea lan horretan, are gehiago, milaka herritarren ordezkari direnean.
Edonola ere, zerrenda osatu da, eta, oro har, ez du abegi txarra izan, zerrenda osatzerakoan kanpoan gelditu diren oposizioko alderdiek lehen irakurketa batean gabeziak antzeman badizkiote ere. Orain, Madrilen galbahea pasatu behar du. Espainiako Gobernuak apirilaren 30era arteko epea dauka bere proiektu zerrenda osatu eta Bruselara bidaltzeko, baina, hala ere, dagoeneko 2021ean egonda ere, ez ditu oraindik irizpideak, joko arauak, argitu. Horrek ere ez du erraztu Euskadi Nexteko zerrenda osatzeko lana.
«Lehen zerrenda bat» dela esan du Jaurlaritzak, «agiri bizia» dela, moldatzeko aukera izango dela. Orain, zerrenda hor dago; bukatu da etapa bat, eta beste bat hasiko da, 2020a joan eta 2021a etorri den moduan. Mugarri bat igaro dela baliatuz, zilegi bitez eskaera batzuk politiken egileei; eskaera gutxi batzuk urte berrirako.
Anbizioa, adorea izateko garaia da. Zerrenda handinahia da Euskadi Nextekoa (bere argi-ilun guztiekin). Eraldatzaileak izateko borondatea eta aukerak dituzten proiektuak daude hor. Baina gehiago behar dira, gehiagorentzat. Eta izan daitezke Madrilen edota Bruselaren ikuspegiek mugatu gabeak. Zergatik ez? Lehen pentsaezinak ziren hainbat politika eta neurri errealitate bihurtu dira joan diren hilabeteetan, txarrerako baina baita onerako ere.
Parte hartzea eta elkarlana lantzeko garaia ere bada. Parte hartze zabala da modu eraginkorrenetakoa politikagintzan bidezkotasuna ziurtatzeko, gutxi batzuen interesak mugatzeko. Kudeaketa gardena eta elkarlana funtsezkoak izango dira orain ere, politika berriak bidezkoak izango badira. Pandemiaren aurretik esaten zen trantsizio ekologikorik ez zela izango bidezkoa ez bazen, trantsizio injustuari kontra egingo ziotela herritarrek. Balio dezake ildoak; euskal ekonomian ez da transformaziorik izango ez bada bidezkoa. Erresilientzia ekonomiko eta sozialik ez da errotzen desberdinkerian.
Urte berrira, politika berrirako; adorea eta elkarlana. Ez da asko eskatzea, ezta?
EHU Euskal Herriko Unibertsitatean, esaterako, programaren funtsa mantenduko dute, aldaketa txiki batzuk eginda. Marta Barandiaran EHUko Koordinazioaren eta Nazioarteko Harremanen arloko errektoreordearen arabera, Erasmus+ programari orain arte bezala eutsiko diote ikasturtea amaitu arte; hortik aurrera ere, «aldaketa oso gutxi» egongo dira, Barandiaranen hitzetan. «Gu ez gaude oso kezkatuta», azpimarratu du. Izan ere, Erasmus+ programa ez ezik, Latinoamerika eta Beste norako batzuk izeneko programak ere baditu EHUk. Erasmus+ programatik atera, eta azken horretan sartuko dute datorren ikasturtetik aurrera Erresuma Batua.
Zenbait ikaslek beka ezinbesteko dute gisa horretako programetan parte hartzeko. «[EHUko ikasleek] Erasmus beka ez dute izango, baina Eusko Jaurlaritzak emango die beka bat», azaldu du Barandiaranek. Jasoko duten kopurua «antzekoa» izango dela dio, agian, «pixka bat» gutxiago: «Hilero 30 bat euro gutxiago. Beharbada [Eusko Jaurlaritzak] erabakiko du Erasmus bezala tratatzea, eta Erasmus ikasleek jasotzen duten beka ematea». Eusko Jaurlaritzako Hezkuntza Sailak BERRIAri berretsi dio Erresuma Batura joateko bekak emango dituztela. Antzera joko du Nafarroako Gobernuak ere: «Nafarroako Gobernuak, printzipioz, ez ditu mugikortasunerako laguntzak aldatuko; hau da bere gain hartuko ditu Erresuma Baturako laguntzak, beste herrialde batzuetakoak bezala».
Euskal Herriko ikasleek sumatuko duten beste aldaketa bisa atera beharra da. Sei hilabete baino gutxiagorako joaten badira, ez dute horren beharrik izango; bai ordea, sei hilabete baino luzeagoko egonaldiak egiteko. 383,6 euro balioko du. «Deserosoagoa izango da, bisa atera beharko dutelako, baina Beste norako batzuk programan dauden lurraldeetara joateko egiten duten bezala», azaldu du Barandiaranek.
Baina ez da Euskal Herritik ikasleak bidaltzea soilik, handik datozenak ere jaso behar dituzte Euskal Herriko unibertsitateetan. Hala azaldu du Barandiaranek: «Oso garrantzitsua da oreka mantentzea: ikasleak bidali behar dituzu, baina baita jaso ere». Horretarako, Erresuma Batuak, Erasmus+ programaren ordez, irailerako programa propio bat Turing izenekoa jarri nahi du martxan, 100 milioi liberako ia 110 milioi euroko inbertsioa eginda. Barandiaranek nabarmendu du ez dakitela zer gertatuko den horrekin: «Oraingoz, oso informazio gutxi daukagu». Antzeko egoeran daudela esan du Nafarroako Gobernuko Unibertsitateko, Berrikuntzako eta Eraldaketa Digitaleko Departamentuak ere: «Oraindik garatzeko dago, eta oraindik ez dakigu haren irismena zein den».
«Berri txarra»
Erresuma Batuko unibertsitateek eta ikasleek agur esan beharko diote Erasmus+ programari. Nafarroako Gobernuko Unibertsitateko, Berrikuntzako eta Eraldaketa Digitaleko Departamentuari «berri txarra» iruditzen zaio: «Europar espiritua galtzea eragingo du».
Barandiaranentzat, berriz, «pena bat» da: «Nire ustez, pena bat da, hango unibertsitateek zailtasun gehiago izango dituztelako kanpoko ikasleak jasotzeko». Zailtasunak zailtasun, ikasleak jasotzen nahiz bidaltzen jarraituko dute EHUtik: «Gure unibertsitatearekin ez dute arazorik izango».
Sindikatuen arabera, Euskal Herrian 68 langile hil dira beharrean ari zirela, eta beste langile batek, Joaquin Beltranek, desagertuta jarraitzen du Zaldibarko zabortegiko hondakinetan. Horiei gehitu behar zaizkie, LAB sindikatuaren zerrendaren arabera, Euskal Herritik kanpo lanean ari zirela hildako beste hiru euskal behargin.
Krisiko urte gogorrenetako beherakadaren ostean, laneko heriotzen kopuruak berriz ere goranzko bidea hartu zuen, eta 2018an 68 langile hil ziren. Gero, 2019an berriz jaitsi egin ziren, 44 behargin hil zirenean lanean.
Baina 2019koa parentesi bat besterik ez zen izan, eta 2020an berriro kondenazioa bete da: jarduera maila jakin batetik gora, euskal ekonomia ez da gai modu iraunkorrean heriotza horiek saihesteko.
Eta lantokietan istripu traumatikoak murrizten badira, iktusek, bihotzekoek eta halakoek hartzen dute lekukoa. Sindikatuek argi daukate, prekaritatea da heriotza eta istripu guztien errudun nagusia.
Edonola ere, iazko urte makurrarekin, zaila da zentzuzko alderaketak egitea, besteak beste, jarduera eta sektore ekonomiko desberdinetan gorabeherak handiak izan direlako, milaka langile egon direlako enplegu erregulazioan, telelanean… Heriotzen iazko zerrendan bada, hala ere, datu esanguratsurik.
Adibidez, garraio sektorean hildako langileen kopurua deigarria da, beharbada sektorearen egoera prekarioaren erakusle, eta funtsezko langile askok pairatutako lan erritmoen adierazgarri. Izan ere, lan osasuna bermatzea ez da soilik istripuak eragoztea, langileen osasuna ez delako ongizate fisikora mugatzen. Herritarren buruko ongizatea muturreraino eraman duen pandemiak eta haren kontrako neurriek marka utzi dute langile askoren osasunean.
Hamalau kamioilari hil dira iaz lanean ari zirela, haietatik bi Euskal Herritik gertu (Aragoin eta Errioxan). Heriotza horietatik zortzi izan dira ez-traumatikoak, bihotzekoek eta iktusek eragindakoak tartean.
Koronabirusari berari dagokionez, berriz, ziurrenez inoiz ez da jakingo zenbat diren guztira behargin kutsatu diren —eta horren erruz hil— lanean ari zirela. Sindikatuen zerrendetan martxoan eta apirilean zenbatutako lau heriotza agertzen dira COVID-19ari lotuak: Galdakao Ospitaleko 52 urteko erizaina izan zen lehena, eta Zorrotzaurreko IMQ klinikako 36 urteko erizaina bigarrena. Lesakako Arcelorreko langile baten heriotza ere badago LABen zerrendan, eta Gasteizko Caser zaharren egoitzako langile bat izan zen laugarrena.
Bina hildako hiru istripu
Istripu hilgarrietan, nola ez, heriotza bat baino gehiago eragiten dituztenak gogoratzen dira gordinen. 2020an horrelako hiru istripu izan dira bina heriotza ekarri dituztenak. Martxoan bi langile hil ziren lotan zeudela, Azkoitian (Gipuzkoa), haien txurro dendak su hartu zuenean.
Urrian beste bi beharginek galdu zuten bizia Lapuebla de Labarcako familia upategi batean (Araba), hartzidurarako depositu batera erorita.
Hala ere, 2020ko lan istripuetan lazgarrienetakoa otsailaren 6an gertatu zen, Verter Recyclingen Zaldibarko zabortegiak (Bizkaia) milaka tona hondakin jausi zirenean, Alberto Sololuze eta Joaquin Beltran langileak azpian harrapatuz. Beltranek desagertua jarraitzen du, 2020ko laneko heriotzen zerrendan ofizialki sartu gabe.
Zerrenda hori, oraingoz, joan den asteazkenean Donostian Urumea ibaira erori eta autotik atera ezinik hildako ertzainarekin itxi da. Kondenazioak zerrenda berria zabaldu arte.
Zergei dagokienez, Espainiako Gobernuaren azken erreformak ez die ia eragingo Hego Euskal Herriko herritarrei, batez ere zerga zuzenak ukitu dituelako Madrilek, eta horien gaineko eskuduntza dutelako foru ogasunek. Zeharkako zergetan, ordea, Espainiako erakundeek dute azken hitza, eta horren ondorioz, igo egingo da edari freskagarrien gaineko BEZa, %10etik %21era. Gasolioaren gaineko zerga ere handitzeko asmoa zuen Espainiako Gobernuak, baina atzera egin zuen, EAJk halakorik ez egiteko baldintza gisa jarri ziolako 2021erako estatuko aurrekontuak onartzearen truke.
Prezio arautu batzuetan ere izan da aldaketarik, baina aurreko urte batzuetan baino kalte txikiagoa egingo diete herritarren patrikei. Inflazioa negatiboa izateak —Espainian, -%0,5—, prezioak izoztera eraman ditu hainbat erakunde.
