Kontua da lehen sektoreko ekoizle ugari krisi betean zeudela prezioen gorakada iritsi aurretik ere, eta azken hilabeteetan ikusi dute beren bizkar jartzen ari direla esnea, haragia, zituak eta barazkiak ekoiztea gehiago kostatzen den koska horren zatirik handiena. Banaketako erosle handi gehienek ez dizkiete lehen baino gehiago ordaintzen produktuak, nahiz eta kontsumitzaileek nabaritzen hasi diren inflazioaren zama eguneroko saskian. Janariaren katean katebegi batzuek besteek baino zama gehiagori eusten diotela salatzen dute ekoizleek, eta protesten bidez helarazi nahi diote euskal gizarteari «egoera bidegabe hori».
Oraindik ez dago deialdi zehatzik, ordea, baina abenduko zubiaren eta Gabonen hasieraren artean mobilizatzera deituko dute EHNE, Enba, UAGA eta UAGN elkarteek. Mobilizazio horren nondik norakoak aztertzen ari dira egunotan, eta bilera gehiago egingo dituzte datozen egunetan zer egin eta nola egin zehazteko. Gainera, Espainiako nekazari eta abeltzainen Asaja, COAG eta UPA elkarteek protestak iragarri dituzte Eguberrien bezperatan, eta testuinguru hori nola kudeatu behar duten erabaki behar dute Euskal Herriko nekazarien sindikatuek. Edonola ere, traktoreak motorrak berotzen ari dira, berriro ere hirietarako bidea egiteko.
«Uda partean gizarteratu genuen pairatzen ari garen arazo handia kostuen gorakada dela eta, baina guk, adibidez, bakarrik Gipuzkoa mailan egin genuen, traktore martxan handi batekin, eta, orain, berriz, Hego Euskal Herriko elkarteak ari gara aztertzen zerbait bateratua egitea». Enba Gipuzkoako presidente Iñaki Goenagak garbi utzi du oraindik ez dutela erabakirik hartu, eta kontuan hartzen ari direla, halaber, Madrildik iritsitako deialdi handia. «Esnearen esparruan sortu da erreibindikaziorik handiena. Prezioak apenas aldatu diren azken urteetan, eta orain ikusten ari gara, pixka bat bada ere, batzuk gehiago pagatzen hasi direla». Goenagak, dena den, garbi dio oraindik ez dela nahikoa, eta banaketako erosle handiekin ekoizleek duten «sokatira horri eutsi» egin nahi diotela.
Energia eta pentsua
Nekazaritzaren azpisektore guztietan ari dira «mugan» ekoizten, irabaziak edukitzeko tarteak galduta kasik, eta esnearenean «lurra jo» dute, Goenagaren arabera. «Marra gorritik behera ari gara; horrela ezin da aritu, itxiera datorrelako. Hamahiru hilabete dira pentsua igotzen hasi zela, eta zain gaude guri noiz hasiko diren gehiago ordaintzen gure produktuen truke».
Izan ere, inoizko ekoizpen gasturik handienekin jarduten dute nekazariek azken hilabeteotan. Itxialdi handien osteko susperraldiak energiaren salneurriak izugarri garestitu ditu, eta horiekin batera iritsi dira haien jardueran oinarrizkoak diren produktuen garestitzea. Ganaduarentzako pentsuak %30 egin du gora azken urtean; ongarriek, %48; urak, %33; eta haziek, %20. Dena doa gora, eta beren produktuak ere bai, bezeroek patrikan nabaritzen dutenez, baina ez kostuen mailan, eta koska hori ekoizleen bizkar geratzen ari dela salatzen dute etengabe euskal nekazarien sindikatuek.
Energiaren garestitzeak ere bete-betean harrapatu baititu, beste hainbat sektoretan bezala. Traktoreen gasolioa %73 garestitu da azken urtean, eta argindarra, %270. Igoera horiei erreparatu diete Espainiako Asaja, COAG eta UPA elkarteek, baina Asajak berak elkartasuna eskatzen du, eta kexu da SMI lanbide arteko gutxieneko soldataren igoera dela eta, hiru urtean %30 igo delako kasik.
«Urte hasieran ere ez da aldatuko egoera hau», dio Enba Gipuzkoako presidenteak. «Urteak daramazkigu esaten etekinik ez dugula kasik esnetan, eta haragitan ere oso larri gabiltzala». Goenagak jakinarazi du Kaiku kooperatibak esne litroa aurreko urtean baino bi zentimo gehiago ordaindu diela, eta hori dela bidea beste erosleentzat, baina «elkarri begira» dabiltzala, «inork ez duelako esnea igo nahi supermerkatuetan». Nolabait, esnea da, beste produktu batzuekin batera, banaketa talde horien produktu giltza, bezeroak erosketa egitera erakartzen dituena.
EHNE Nafarroako koordinatzaile Felipe Etxetxikiak, berriz, esan du erraza dela ulertzea abeltzainen egoeraren larritasuna: «Gasolioa, pentsuak eta beste zenbait ekoizpen gastu gora doaz, eta esnea, aldiz, ez». Egoera horren aurrean «neurriak» hartu behar direla uste du, eta abendurako aztertzen ari diren mobilizazioak testuinguru horretan ulertu beharko lirateke.
Etxetxikiak badaki ekoizpen gastuen garestitzea orokorra dela, baina uste du beste sektore batzuetan errazago eramaten direla kostuen gorakadak bezeroengana iristen diren prezioetara. «Batez beste 70 litro esne edaten ditu herritar batek urtero. Zer litzateke litroan hamar zentimoko igoera ezartzea? Ba zazpi euro urtero». Ekoizleak aspaldian ari dira hamar zentimoko igoera hori eskatzen, saltokietan egon ez dadin esne litroa 0,70 euro baino merkeago. «Kontsumitzaileek onartuko lukete gutxieneko garestitze bat oinarrizko produktu jakinetan, baina banaketa taldeek beren marka zurietan lehia handia dute, eta ez dute igoerarik nahi».
Katean aritzen diren guztiek beren etekina behar dutela dio Etxetxikiak, eta elikaduraren katearen legea garatzeko premia dagoela uste du. «Baina sektore honetan errealitate asko daude. Ez dugu inor izutu nahi, erreleboa ere bermatu behar baitugu. Dena ez da txarra gure sektorean, inolaz ere ez».
Nekazariak muturreko egoeran daudela diote. Zer-nolako soluzioa behar du auzi horrek?
Ez da erraza, ez baita lehen sektoreko arazoa bakarrik kostuen garestitzearena. Errentagarritasunak behera egin du, bai eta elikaduraren industrian ere, energia prezioen gorakada tarteko. Kartoia, beira, garraioa… dena joan da gora.
Katearen begi desberdinek eusten duten zamaren desoreka ikusten dute nekazariek?
Janaria kontsumitzaileena iristeko bi modu nagusi daude: Horeca ostalaritzarekin lotutako bidea da bat, eta retailing-a bestea, txikizkako salmenta. Azken horretan, errentagarritasun apalagoa dago, eta ez da erraza izaten prezioak garestitzea; Horeca, berriz, pandemian erabat bat izozturik geratu zen. Arazoa da ekoizle batzuek lortu dutela prezioak gaurkotzea, eta beste batzuek, ez.
Nola lor daiteke %5etik gora dagoen inflazioaren aurrean prezio egokiagoak iritsaraztea janariaren jatorrizko jarduerara?
Argi dago kostuak igotzen badira eta produktuaren prezioa ez, irabaziaren aldeak behera egiten duela. Lehen sektorea da katearen begirik ahulena, seguru. Banaketa enpresek prezioak igotzen badituzte, oro har, salmentak apal daitezke, eta beldur horrek galarazten du prezio gaurkotua ekoizleengana iristea.
2020. urtea, pandemiaren gordinarena, oso ona izan da banaketarentzat, ordea.
Txikizkako salmentak handitu egin dira, baina ez hainbeste errentagarritasuna. Hurbiltasunaren ereduan aritu direnek ikusi dute salmenten hazkundea, baina hiper merkatuek, adibidez, behera egin dute, itxialdiak tarteko. Batzuek merkatu kuota irabazi dute, baina badira galdu dutenak. Eta egoera horretan askok uste zuten prezioen gerra bat hasiko zela, lehia gogortuz, baina ez da gertatu. Apustua dago prezioei eusteko, hori bai, kontsumoa jaitsi ez dadin.
Janaria ez da inflazioa bezain beste igo, energiak finkatu duelako KPIa, baina igo da, hala ere.
Bai, igo da, baina ez asko. Seguruenera, produktu askoren eskasiak eta munduko hainbat herrialdetan dagoen espekulazioak gora bultzatu dituzte zertxobait prezioak. Aldagai asko sartzen dira ariketan: ez da batere erraza ulertzea zergatik igotzen diren produktu batzuk eta beste batzuk ez.
Azken bi urteotan janariaren industriak prestigioa lortu du, zerbitzu ona eman duelako, eraginkorra. Ez ote da irudi on hori lausotuko nekazariek protesta handiak egiten badituzte?
Ez da erraza izaten janariaren sektorearentzat irudi ona lantzea; sarritan, hedabideetan agertzen denean, osasun alertak-eta izaten direlako albiste. Dena den, sektore egonkorra da, haizea alde duenean ez da asko-asko igotzen, baina haizea aurka duenean ere ez da beste sektoreak bezain beste jaisten. Urdailaren kuotak finkatzen du egonkortasuna. Beti jan behar dela, alegia. Pandemian eman genuen erantzuna urte askoren lanaren emaitza naturala izan da. Kate osoa dabil ondo, eta logistika ere oso ona da.
Ekoizleek kaleak hartzeak ez du zikinduko irudi on hori?
Ez dakit. Kontsumitzaileak ikusten ari dira energiarekin zer gertatzen ari den, eta uste dut prezioen igoera espero dutela. Baina soldatak igoko dira neurri berean? Agian ez, eta orduan nola jokatu beharko du sektoreak? Kontsumo maila zaindu egin behar da, ahal dela. Kontsumitzailearen konfiantza sustatu behar dugu, emaria gelditu ez dadin.
Zuk esana da lehen sektoreari bere balioa eman behar zaiola, baina ematen du industriak ez duela une egokia topatzen haien prezioak igotzeko.
Bertako produktuei eman behar zaie balio handiagoa, baina ez bakarrik lehen sektoreari. Bertako janariaren industriari buruz ere aritzen gara gure produktuei balio gehiago emateko beharra azpimarratzen dugunean. Hego Euskal Herriko ekonomian, lehen sektorea oso apala da. Espainian, aldiz, janariaren sektorea lehena da: txerria, olioa, ardoa, barazkiak… produktu horiekin industria oso indartsua egituratu dute. Gure ekoizleak neurri txikikoak dira, baina pandemian ikusi da etxeko produktuak kontsumitzeak balio erantsi bat ematen diola gizarteari. Kate osoari balio hori ematen saiatzen gara gu, jakinda ez prezioan, ez neurrian ezin dugula beste batzuekin lehiatu. Guk kalitatera jo behar dugu, eta gero ikasi behar dugu ongi helarazten gureak kalitate handiagoa duela. Batzuetan, errelatoan huts egiten dugu.
Hurbiltasuna, jasangarritasuna, produktu osasuntsuak, ekologikoak… horiek dira klusterrean jorratzen dituzuen lerro nagusiak?
Batzuk orokorrak dira, baina gure produktuen sendotasunak identifikatu behar ditugu, eta baliatu. Gure ardatzak dira kontsumitzaileak aintzat hartzea produktuak garatzean; sektorean gero eta profesional hobeak edukitzea, hobeto eta gehiago saltzeko, salmenta digitala kontuan hartuta; eta gero, berrikuntzan sakontzea, gure gaitasun guztiak garatzeko. Talentuari begira ere bagaude: talentuak bihurtzen du sektorea erakargarri, pertsonak.
Izan ere, «geopolitika itzuli da», Marian Elorza Eusko Jaurlaritzako Kanpo Harremanetarako idazkari nagusiak bere hitzaldian esan zuen moduan. «Geopolitikako ohiko bektoreei, baliabide naturaletarako sarbideari eta komunikazio bideen kontrolari, orain klima larrialdiaren eta digitalizazioaren erronka itzelak gehitu zaizkie». Elorzak azaldu zuen nola aldagai horiek tentsioa areagotu egin duten nazioarteko agertokian, eta nola markatuko duten munduaren etorkizun geopolitikoa. «Europa bere bidea egiten saiatzen ari da mundu batean zeina gero eta multipolarragoa den, baina, aldi berean, biratzen duen AEBen eta Txinaren arteko antagonismo gero handiagoaren inguruan».
(Teorian guztientzat aberasgarriak diren) harreman komertzial-ekonomikoak nagusi zituen munduaren ikuskera hori agortuz doa, eta geopolitikaren itzuleran, tentsioak areagotuz doazen unean, gai horietarako ahots bateraturik ez du Batasunak. Ezer gutxi egiten du, edo ezer gutxi egin dezake, «kezka» agertzeaz aparte. Kazetarien txantxa modukoa bihurtu da halako edo besteko gatazka bati buruzko jarrera azaltzean EBko eledunaren «kezka» zenbaterainokoa izango den asmatzea. Berdin diolako Bieloerrusia edo Txinako Itsasoa, Europako Batasuna «concerned (kezkatuta)» agertuko da; «very», «really», «deeply», «strongly», «seriously», «gravely», «extremely» edo «unprecedentedly concerned». Adibideak egunero ikusgai, Twitterreko Is EU Concerned? kontuan.
Azkenean, neurri handi batean, gaur egun atzerri politikarako EBren tresna bakarra bere merkatua da, hori baita, praktikan, bateratua duen gauza bakarra. Merkatu boteretsua da Europakoa, baina kanpo arazo eta harreman guztietarako tresna bera erabiltzea noraino iristen da? Eta noiz arte izango da boteretsua merkatu hori?
Nazio ala federazio?
Alicia Garcia Herrero ekonomistak «xalotasunaz» hitz egin zuen Kursaalean, etsituta, Asiaren eta batez ere Txinaren indarraz egiaz jabetzen ez den Europa gero eta ahulagoarekin. «Inportantea zer da, orain arte lortutako BPGa edo sortuko den berria? Etsigarria da, merkatua non egongo da? Hemen ez». Beste kezka bati ere hitzak jarri zizkion Bruegel think-tank-eko kideak. «Hemendik gutxira munduaren parte handiena ez da demokratikoa izango». Eta «horri aurre egiteko», jarraitu zuen, «ez da nahikoa ‘halako plan bat dut’ esatea».
Garcia Herrerok uste du Europak nazio bat izan behar duela. Patxi Aldecoa katedraduna eta Antonio de Lecea irakaslea, berriz, eredu federalean sakontzearen aldeko agertu ziren, Europaren Etorkizunari buruzko Konferentzia buruan. Hain zuzen, Europa terapia moduko batean dagoela esan daiteke, ‘Zer gara, nora goaz’ hausnarketan. Horretara zetorren asteleheneko jardunaldia ere. Baina prozesuak ez du ikusmin handiegirik piztu, eta gainera, EBn gauza guztiekin gertatzen den bezala, hori ere geldo doa, aldaketak munduan askoz ere bizkorrago doazenean. «Zibilizazioa» eta «demokrazia» beti ahoan dituen Europak perlesiak jota dirudi.
Ildo horretan, ez baztertu beste ideia bat: Garcia Herrerok Asiako herrialdeetan antzematen duen sentimendu antikolonialistaren ispiluan, eta Enric Juliana kazetariak astelehenean COVID neurrien kontrako protestetan antzematen zuen erresuminaren ifrentzuan gordeta, ez ote dago, muinean, munduan erakutsitako nagusikeria zanpatzailearekiko Europaren eta europarren oroimin bat ere?
Langile batzordeak azaldu duenez, zuzendaritzak aurreko itunari eutsi nahi dio, baina baldintza okerragoekin; sindikatuek enpresa hitzarmena nahi dute, Lan Ikuskaritzan erregistratutakoa, berme gehiago izateko. «Guk hitzarmena nahi dugu, ituna baino esparru askoz seguruagoa eta sendoagoa, gure baldintzak ezartzeko eta erregistratzeko. Horrekin batera, KPIaren araberako soldata igoera urtero aplikatzea nahi dugu. Beste ezer ez», azaldu du Isabel Barrera langile batzordeko presidenteak.
Udatik jabe berria du enpresak, Frantziako Ethypharm, eta, ordutik, negoziazioak blokeatuta daude. Sindikatuek mobilizazioak indartzea erabaki zuten hil honen hasieran: egun osoko zazpi lanuzte egin dituzte, eta hiru langiletik bik parte hartu dute; tartean, produkzioko eta mantentze lanetako guztiek.
Sindikatuen arabera, zuzendaritzak ez du nahi KPIaren araberako soldata igoerarik; onartzekotan, %1,5ekoa proposatu du datozen hiru urteetarako —egun KPIa %5etik gora dago—; gainera, produkzioaren eta botiken prezioen arabera egingo luke hori, Arabako lantegian absentismo handia dagoela argudiatuta. Horrez gain, beste hiru lanegun gehiago sartu nahi ditu, eta aldi baterako ezintasunaren osagarriak kendu. «Aldagai onartezinen espiral batean sartu nahi gaituzte. Proposamen horiek ekoizpena, lantegiko presentzia eta etekinak handitzea baino ez dute helburu, eta azken urteetan lortutako eskubideak okertzea», salatu du Barrerak.
Sindikatuen arabera, zuzendaritzaren asmoa da Arabako lantegiko beharginen baldintzak parekatzea taldeak Espainian dituen bi lantegietakoekin. Horretarako, besteak beste, argudiatu du galerak izan dituela. Barrera ez dator bat horrekin: «Taldeko lantegi bat, Toledoko Casarrubiosen dagoena, sei hilabetez itxita egon zen, eta horregatik dio enpresak galerak izan dituela. Baina gu lanean aritu gara». Langile batzordeko buruak gogoratu duenez, COVID-19a dela-eta Bernedoko lantegiko ekoizpena nabarmen handitu da
Arabako Mendialdean langile gehien dituen enpresa da Altan Bernedo. 150 behargin ditu: hamarretik zazpi emakumeak. 1991n sortu zuten, hainbat erakunderen kapital publikoarekin. Biomendi zuen izena; 2004an, Espainiako Spain Phrama taldean sartu zen Biomendi, eta, 2015ean, Altan konpainia irlandarrak erosi zuen talde osoa. Aurten, Frantziako Ethypharmen esku geratu da Altan. Azken urteetan indarrean egon den enpresa ituna Biomendi zeneko garaikoa zen.
Calor Bizkaia eta Aciturri
Bilboko Calor Bizkaia enpresan, berriz, akordio bat lortu dute langile batzordeak eta zuzendaritzak, aste honen hasieran greba mugagabea hasi ondoren. 26 langilek osatzen dute lantaldea; galdarak instalatu, eta mantentze lanak egiten dituzte, Vaillant multinazionalarentzat batez ere. 2021eko urtarriletik, lan hitzarmen berri bat negoziatzen aritu dira. Hori dela eta, datozen hiru urteetan soldatak igoko dizkiete langileei, %2,5 lehenengo urtean, eta KPI +%1 hurrengo bietan. Urteko lanaldia hamabi ordu murriztuko diete, eta gaixotasun arruntengatiko osagarriak hobetu.
Bestalde, Aciturrik iragarri du 2025-2026 urteetarako berreskuratu ahal izango dituela azkenaldian galdutako lanpostuak. Hala adierazi du taldearen fundatzaile eta kontseilari ordezkari Gines Clementek agerraldi publiko batean. Aciturrik lantegi bat du Euskal Herrian, Berantevillan (Araba), eta handik hamabost kilometrora, Miranda Ebron (Burgos, Espainia), beste bat. Bietatik 73 langile kaleratu zituen iaz.