Etxebizitza baten urteko batez besteko energia kontsumoa 1.200 eurokoa da Hego Euskal Herrian. Familia askorentzat eramangarria izan daiteke hilean 100 euro ordaintzea, baina ez denentzat. «Gaur egungo lan kontratuengatik, kideren bat langabezian geratu delako edo aurreikusia ez zuten gasturen bat izan dutelako, etxe ugaritan estu eta larri dabiltza ordainketa guztiak egiteko; eta hori gertatzen da, hein handi batean, egungo soldaten erdia baino gehiago alokairurako edo hipoteka ordaintzeko erabiltzen delako», adierazi du Txomin Ondarre Arabako Gurutze Gorriko Gizartekintzako buruak.
Haren ustez, etxebizitzaren prezioen eta soldaten arteko aldea da pobrezia energetikoa deiturikoaren jatorri nagusia. Adibide bat jarri du: azkenaldian beren bulegoetara emakume gehiago joan dira fakturak ordaintzeko laguntza eske, baina baita partekatutako etxebizitza batean bizi diren pertsonak ere, gazteak eta migranteak bereziki. Alegia, lan kontratu prekarioenak izaten dituztenak ari dira laguntza eske.
Erpin ugariko auzia
Energiaren prezioen igoerak berriz ere ekarri du pobrezia energetikoaren auzia lehen planora. Eta datozen urteetan, trantsizio energetikoa dela eta, maiz gertatuko dela uste du Macarena Larrea Deustuko Unibertsitateko Orkestra Institutuko ikerlariak. «Etorkizunera begira, pentsa liteke kontsumitzaile mota gehiagori eragingo diola pobrezia energetikoak. Egungoaren moduko prezio igoerek familia ahulenei ez ezik, enpresa sare osoari ere eragiten diote, eta horrek eragina du enpleguan eta soldatetan, eta, ondorioz, desberdintasun sozialen handitzean ere bai».
Adituen arabera, pobrezia energetikoa fenomeno konplexua da, eta ez die soilik gizartetik baztertzeko arriskuan dauden taldeei eragiten. Gaur egun gizarteko gero eta esparru gehiagotara zabaltzen ari dela ohartarazi dute. Dena den, oraindik zaila da zehaztea zenbatek duten egoera hori. Hala uste du Ondarrek ere: «Pertsona askori kostatzen zaie guregana edo udaletako gizarte zerbitzuetara jotzea, estigmatizazioagatik-edo, eta horrek zailtasun gehiago sortzen ditu kasuak identifikatzeko orduan».
Pobrezia energetikoa ez da fenomeno berria, baina gutxira arte politika publikoetatik ez zaio berariaz heldu. Europako Batasunaren lehen neurriak 2000ko hamarkadaren hasierakoak dira, eta Eusko Jaurlaritzak 2015ean sartu zuen aurrenekoz diru sail bat bere aurrekontuetan fakturak ordaintzeko zailtasunak zituzten familientzako. Izan ere, pobrezia energetikoaren definizioan ez dago adostasunik, eta aldatuz joan da urteen joan-etorriarekin. Etxea tenperatura egokian mantentzeko zailtasun ekonomikoak dituztenekin lotzen da gaur egun, edo hori da behintzat ikuspuntu zabalduena. Baina ez luke neurgailu bakarra izan behar, Larrearen iritzian.
Pobrezia energetikoa, oro har, pobreziarekin lotutako arazo gisa identifikatzen da, eta horrek zaildu egiten du, haren ustez, «neurri eraginkorragoak» hartzea. «Denbora luzez, pobrezia energetikoa ez da arazotzat hartu, garabidean diren eta beharrezko azpiegiturarik ez duten herrialdeekin lotu izan da; gurean, gehienez ere, pobreziarekin lotutako gai gisa identifikatu da». Berak, berriz, nahiago du «efizientzia energetikoarekin» lotu.
Larreak adierazi du familien edo norbanakoen diru sarrerak ez ezik, beste faktore batzuk ere kontuan hartu behar direla, hala nola etxebizitzen parkea, haren ustez «oso zaharkituta dagoena», eta mugikortasuna. «Laguntzak daude ibilgailuak erosteko, baina zer gertatzen da beren diru sarrerei hobeto egokitzen diren baina garraio sare publikotik bakartutako eremuetan bizi direnekin? Gutxi hitz egiten da pobrezia energetiko horri buruz». Larreak gogoratu duenez, Frantzian bereziki eztabaida handia dago horren inguruan, erregaien zergak handitu zituztenetik eta Jaka Horien mugimenduaren protestengatik.
Laguntzak eta informazioa
Gaur-gaurkoz, pobrezia energetikoaren tamaina neurtzeko gehien erabiltzen den parametroa gizarte laguntzena da. Hego Euskal Herrian bonu soziala da nagusia: 69.000 familia inguruk jasotzen dute. Bestea da udaletako oinarrizko zerbitzuek ematen dituzten gizarte larrialdietarako laguntzena. 2017tik, Araban, Bizkaian eta Gipuzkoan energia ordaintzeko diru funts jakin bat dago. Iaz, 16.180 familiak eskatu zuten, eta onuradun bakoitzak, batez beste, 355 euro jaso zituen urtean. Eusko Jaurlaritzak funts horietarako igoera iragarri du 2022ko aurrekontuetan. Guztira, 42,5 milioi emango ditu gizarte larrialdietarako laguntzetarako —%15 inguru izan ohi da energiarako—; aurreko urtean baino 4,5 milioi gehiago da hori eta 2015ean baino %46 gehiago.
Nafarroan, aurten hogei milioi euro bideratu dituzte udaletako oinarrizko gizarte zerbitzuetarako, baina, Eskubide Sozialen Sailak azaldu duenez, berak ezin du argitu kopuru horretatik udalek zenbat erabiliko duten larrialdiko laguntzetarako eta zenbat zehazki energiarako: «Udal bakoitzak zehazten du hori bere aurrekontuetan».
Gizarte larrialdietarako laguntzez gain, 2015. urteaz geroztik Eusko Jaurlaritzak diru sail bat du larrialdi laguntzak eta diru sarrerak bermatzeko errenta (DSBE) jasotzeko baldintzak betetzen ez dituztenentzako. Gurutze Gorriak kudeatzen du poltsa hori. Aurten, lehen seihilekoan, 1.059 familiak eskatu dute; 220 euro dira, batez beste. Aurtengo poltsa agortuta dago, eta Gasteizko gobernuak jada iragarri du hurrengo urterako diru saila handituko duela.
Ondarrek azaldu duenez, laguntzak egoera zaurgarrienean daudenentzat direla, baina bestelako soslai batzuk dituztenak ere gerturatzen dira Gurutze Gorrira. «Zorrekin etortzen dira gurera, eta hornidura etengo dieten beldurrez. Batzuk gurekin geratzen dira, eta besteak udaleko gizarte zerbitzuetara bideratzen ditugu».
Ordainketei aurre egiteko dirua emateaz gain, Gurutze Gorrian eta gizarte zerbitzuetan beste laguntza mota batzuk ere eskaintzen dituzte. Adibidez, konpainia elektrikoekin jartzen dira harremanetan kaltetuaren egoera ekonomikoaren berri emateko, ordainketan malgutasuna lortzeko eta errekarguaren zenbatekoa murrizteko, adibidez. Halaber, kontsumo ohitura batzuk neurtzeko eta aldatzeko tresnak eskaintzen dizkiete. «Gure helburua ez da soilik dirua ematea».
Larreak egoki ikusten ditu instituzioen laguntzak, baina nabarmendu du gehienak aldi baterakoak direla eta ez dutela «sakoneko arazoa» konpontzen. Haren iritzian, funtsezko bi gai daude jorratzeko erakundeen aldetik. Batetik, etxebizitzak zaharberritzeko politikak sustatzea, eta, bestetik, energiaren prezioen «koiunturazko igoerak mugatzeko neurriak» ezartzea. Ikerlariak gogoratu duenez, faktura elektrikoaren %50 bakarrik dago elektrizitate horniduraren benetako kostuarekin lotuta; gainerako %50a beste kargu eta kostu arautu batzuek osatzen dute. Larrearen ustez, Espainiako Gobernuak ezabatu egin beharko lituzke horiek, eta murriztu zergek fakturetan duten pisua.
Ezin da esan Antonio Garamendi getxoztarra abila ez denik negoziatzen asko duenean galtzeko, asko baitute galtzeko enpresariek Espainiako Gobernuak egin asmo duen lan araudiaren aldaketan. Moldean dagoen erreformaren benetako aurpegia, ordea, forma jakin batzuk erakusten hasi da, eta haiek islatu dute Garamendi ongi ari dela estu hartzen PSOE, urardotu dadin haren hauteskunde promesa izarretako bat. CEOEk ez du ezer aldatu nahi; hori da kontua: ezertxo ere ez. Neurrirako jantzi bat egin zion PPk 2012an, eta harekin gustura asko jarraituko luke; badaki maite duen jantzi hori gaurkotu egin behar dela Europako Batzordeak eskatu duelako, baina botoi batzuk ordezkatuta nahikoa du patronalak, eta Garamendi baleko ari da negoziatzaile rola jokatzen gizartera begira, mahai sozialean edozein aldaketaren galga bada ere.
Horregatik, atentzioa eman du horrenbesteko zintzotasuna enpresak ez sindikalizatzeko «beldur» adierazpen horretan; kartak gehiegi erakustea delako partida bere alde jartzen ari denean. Horrela erakusten du prentsaren bidez jakinarazten ari diren negoziazioak: berriro itunen ultraaktibitate mugagabea ezarri ordez, soilik egungo urtebetekoa baino luzeagoa egon daiteke; enpresek itunak betetzeari uzteko pribilegioa indargabetuko dela ez da segurua; kaleratzeen esparruan ez dute aldaketarik egingo, eta kalte ordain argalduek jarraituko dute, kaleratze kolektiboak egiteko erraztasunekin batera; enpresen kontratu finkoak gutxienez %15 izateko gobernuaren asmoa zapuztu du CEOEk, eta sektoreka ezarriko dituzte kupo malguagoak; eta patronalaren marra gorri askoren artean gorrienean ere ez da segurua espero zen aldaketa: sektoreko itunek lehentasuna berreskuratzea enpresakoen aurrean. Aldaketa horrek «atzeko atea» irekiko lieke sindikatuei enpresa txiki eta ertainetan esku hartzeko, patronalak azaltzen duenez mikroak itzalita daudenean.
Rosell baino sotilagoa da Garamendi
Indargabetu aditzatik baino gehiago du leundu aditzatik erreformak hartu duen bideak. Agian horregatik ez du sekula ahoskatzen indargabetu Nadia Calviño Espainiako Ekonomia ministroak, nahiz eta Unidas Podemosek aditz hori sartzea lortu duen PSOErekin egin duen erreformaren inguruko itun politikoan.
Itunak itun, forma hartzen ari dena CEOEren betoa da. Espainiako eskuin liberalak azkar irauli zuen lan araudia, horretarako indar nahikoa izan zuenean. Sindikatuen oniritzia ez zen beharrezkoa izan 2012ko lege dekretua egin aurretik. Oraingo gobernuak «elkarrizketa sozialaren bidez alderdi guztiekin akordio justu eta orekatua» nahi du. Madrilen bide orrian, CEOEren baiezkoak desiragarria baino gehiago ezinbestekoa ematen du. Argitu gabekoa da Bruselak behartua den edo Brusela zurigarria den behartuaren itxurak egiteko; agian ez da argituko hori, baina betoa benetakoa izan ala ez, patronalak eraginkorra ematen du lan erreforma urardotzeko helburuan.
Garamendik ohi duen baino gehiago erakutsi ditu bere benetako beldurrak, baina, hala ere, sotila izan da Joan Rosell bere aurrekoaren aldean. Sindikatuak enpresa txikietan sartzea «eragotzi» zuela azaldu zuen hark duela hamar urte; patronalak «ezin zuen utzi» enpresak hain erraz «sindikalizatzea». Rosellen kartak ahoz gora zeuden ia beti.
2 Hamaika urte daramatza lehen ministro, eta ez dut ezagutzen… Ez du esaten asko nire alde. Ziur naiz inguruan galdetuz gero gehienek ez luketela jakingo nor den, nahiz eta Rutte jaunak egin dituen meritu dexente Herbehereetatik kanpo ezaguna izateko. Eta, bereziki, Europako Batasuneko hegoaldeko herrialdeetan.
3 Zer dela eta? Alemaniari eta Angela Merkeli leporatzen zaizkielako pobrezia eta langabezia zabaldu dituzten austeritate politikak. Baina Ruttererekin alderatuta, Merkel bigun hutsa da, gai askotan amore eman duelako hegoaldekoen eskakizunen aurrean. Ruttek, ordea, hegoaldeko eskaleak gehiago estutu nahi zituen (ia) beti, zuzentasun moral protestantearen izenean. Haren azken borroketako bat izan da Next Generation funtsaren sorreraren ingurukoa.
4 Europako funtsen aurkakoa al da? Erabat kontrakoa denik ezin da esan, pandemiak eragindako txikizioari nolabaiteko konponketa bat eman behar zitzaiola onartu zuelako. Baina Rutte bai izan da ahalik eta diru gutxien banatzearen aldekoa, eta ahal dela eta baldintza zorrotzenekin. «Hegoaldeak beste herrialdeen laguntza behar badu krisia kudeatzeko, ulertu egiten dut, ez dutelako finantza aldetik tarte handirik; baina arrazoizkoa da [diruaren truke] erreformen konpromiso garbi bat eskatzea». Beste hitz batzuetan, dirua akuilu gisa erabili nahi zuela Italia, Espainia eta beste hegoaldetarrak bide onera eramateko.
5 Baina Herbehereek ere dirua jasoko dute EBtik, ezta? Egia da herrialde aberatsa izanik ez dagokiola diru asko Italiak eta Espainiak jasoko dutenarekin alderatuta; 6.000 milioi euro baizik ez. Baina kontua da Rutteren gobernua izan dela EBko 27 estatu kideen artean bakarra oraindik ez duena bere erreforma plana bidali Bruselara, eta hori egitea derrigorrezko baldintza da dirua jaso ahal izateko.
6 Zergatik ez du plana bidali? Ruttek argudiatu du berea jarduneko gobernua dela, eta hurrengo gobernu koalizioa osatzeko negoziazioak ez direla bukatu. Baina aitzakia dirudi; Alemaniak berak ere jarduneko gobernua du, eta Bruselan da aspaldi Berlinen plana.
7 Orduan, zergatik ez du aurkeztu? «Aholkurik ez du inork beretzat eta bai besteentzat» esaeraren adibide garbia da: Ruttek ez du gustuko Bruselak diruaren truke zer eskatuko dion. Orain arteko elkarrizketetan, Batzordeak eskatu dio hipoteken interesen zerga hobariak eta autonomoek errenta zergan dituzten beherapenak bertan behera uzteko. Halaber, pentsio sistemaren moldaketa, autonomoak babestea, diru zuriketari heltzea eta multinazional handien mesederako tratuak bukatzea nahi du Bruselak.
8 Hipokrisia galanta, ezta? Eta ez da hori bakarrik. Oraintsu, beste zazpi estatu kideekin batera, Herbehereetako Gobernuak eskatu du defizitari buruzko arau zorrotzak lehenbailehen itzultzea Europako Batasunera. Baina, aldi berean, araudiei izkin egiteko formula bat negoziatzen ari da bere bazkideekin: ingurumenaren aldeko inbertsioak defizit publikorako ez zenbatzea da helburua.
Insee Frantziako estatistika erakundeak atzo kaleratu zuenez, industriaren ekoizpena %1,3 txikitu zen irailean, abuztuarekin alderatuz gero. Erorikoa pixka bat handiagoa da manufakturari soilik erreparatuz gero (-%1,4). Erorikorik handiena garraio materialena da (-%8,4), eta ez da harritzekoa, autogintza izan baita estuasunak antzematen lehena, semieroaleen eskasiak fabrikak geratu dituelako hainbat egunez, eta tarteka bukatu gabeko ibilgailuz betetzen dituelako auto lantegietako aparkalekuak.
2020ko otsailarekin konparatu du oraingo egoera Inseek, eta datuak negatiboak dira: industriaren jarduera %5,2 txikiagoa da orain, eta horretan pisu handia du garraioaren industria %29,8 uzkurtu dela orduz gero. Hori bai, autogileen kontuek ez dute gehiegi antzeman erorikoa, estualdia baliatzen ari direlako modelo garestienen ekoizpena hobesteko, eta, hortaz, haien irabazi tarteak handitzeko.
Alemanian ere behera egiten ari da industriaren ekoizpena: %4 txikitu zen abuztuan, eta beste %1,5 irailean. Alemaniako auto lantegiek eta haien hornitzaileek arazo handiagoak izan zituzten abuztuan (-%18,6), eta irailean pixka bat hobetu da haien egoera (+%2,1). Alemaniako Merkataritza Ministerioak onartu du hornidura arazoak dauden bitartean industriak sufritu egingo duela, eta eskaria gutxitu arte ez dela arinduko.
Dagoeneko eskariaren apaltzearen lehen zantzuak daudela aipatu izan dute aste honetan nazioarteko merkatuen analista batzuek, baina horren isla ez da oraindik ikusi estatistiketan.
Euskal Herrian, hobeto
Euskal Herriko industria ez dago, noski, motelaldi horretatik salbu. Orain arte ez du atzera egin, baina haren hazkunde tasak asko apaldu dira. INE Espainiako estatistika erakundeak atzo zabaldutako datuek diote Arabako, Bizkaiko eta Gipuzkoako industriaren produkzioa %1,9 hazi zela aurtengo irailean , iazko irailarekin alderatuz gero. Martxoaz geroztiko hazkunderik txikiena da, eta ulergarria da, udaberrian bederen iazko itxialdiaren eragina oso handia izan baitzen —apirilean, esaterako, iaz baino %61 gehiago ekoitzi zuten fabrikek—. INEren datuek ez ezik, Eustatek bildutakoek ere motelaldiaren berri ematen dute: iazko irailarekin alderatuz, %3,1 gehiago ekoitzi du industriak, baina abuztuan baino %1,3 gutxiago.
Nafarroan, berriz, iraileko hazkundea handiagoa izan da (+%3,6), baina Nastatek nabarmendu du horren atzetik oso datu kontrajarriak daudela : %22,1 hazi dira papergintza, altzarigintza eta egurra, %13,3 ekipo ondasunak eta makinak, baina %27 uzkurtu da lurraldeko motor nagusia, garraio materialena; autogintza nagusiki.
Negoziatzen jarraitzen dute Espainiako eragile sozialek eta gobernuak, hil honetan bertan adosturik beharko lukeen lan erreforma gauzatzeko, baina dagoeneko forma jakin batzuk hartzen ari da testua. «Kaleratzeak ez ditugu ukituko gobernuaren akordio batez». Diaz ministroak eman du zertzelada hori azken orduetan, eta, horrekin batera, Unidas Podemoseko ministroak azaldu du «teknikoki» ezin dela indargabetu PPren gehiengo absolutuak onartutako lan erreforma; baina «behin-behinekotasunaren eta prekaritatearen aurka» esku hartu behar du gobernuak, Diazen arabera, eta aldaketak egin daitezke egungo araudian. Adibidetzat jarri du, hain zuzen, gobernuak 2020an egin zuen aldaketa, gaixo baimenarekin dauden langileak kaleratzea debekatzekoa.
Sindikatuen erantzuna azkar iritsi zaio Lan ministroari. CCOOko idazkari nagusi Unai Sordok esan du «kaleratzeak mugatu» egin behar direla, eta «barne malgutasunerako neurriak» ezarri behar direla enpresek kontratuak hautsi ez ditzaten arazoak iristen direnean: «Ez gaude ados gobernua esaten ari denarekin. Oztopo gehiago jarri behar dira enpresek kaleratzea baliabide gisa erabil ez dezaten. Kaleratzea librea eta merkea bada, enpresek kaleratzeak egiteko joera naturala dute».
Behin-behinekotasuna
Diaz ministroak badaki langileentzat erreforma «oso gogorra» egin zuela PPk, eta uste du «babes mekanismoak» indarrean jarri behar direla orain, eta negoziazio kolektiboa «orekatu» behar dela ere bai. Oreka horrek ultraaktibitatea berriro mugagabea eginez hasi beharko luke, urtebetekoa baztertuz, eta itunak betetzeari uzteko enpresen pribilegioa baliogabetuta; ministroa ez da sartu, ordea, eduki horietan, ezta sektoreko eta enpresako itunen lehentasunean ere.
Ezaguna da CEOE patronala estu hartzen ari dela lan hitzarmenen prebalentzia ukitu ez dadin, multizerbitzu enpresa handietan beren itunak aplikatzen jarraitu nahi dutelako eta ez sektorekoak, soldata merkeagoei eusteko. Diaz ministroak esplikatu du langile asko prekario bizi direla eta Caritasera jotzen dutela: «Jasangaitza da, lotsagabea». Prekaritateari aurre egiteko, gobernuak kontratazioaren behin-behinekotasun handia arindu nahi du, enpresa baten aldi baterako kontratuak gehienez lantaldearen %15era mugatuz. Muga hori, ordea, sektoretik sektorera aldatuko dela segurutzat jotzen da, patronalak herenegungo mahaian egindako proposamenaren ostean.
Edonola ere, kontratuen menua murriztu nahi du Madrilek, Diaz ministroak berretsi duenez. Hezkuntza alorrarekin lotutakoak mugatuko ditu, hasteko. Espainian, behin-behinekotasun tasa handia dago, %25ekoa, eta Hego Euskal Herrian ere oso handia da: sektore publikoan %40etik gorakoa da kontratu finkoez besteko afiliazioa, Europako handiena. Lan merkatuan arrakala handia eragiten ari da aldagai hori. Langile finkoek pilatzen dituzte baldintzarik onenak, eta, haien aldean, behin-behineko kontratuarekin jarduten dutenek gehiago nabaritzen dute prekaritatea. Dualtasun hori bukarazi nahi du gobernuak, baina ikusteko dago berdintzea goitik edo behetik egingo duen; alegia, kontratuen menu berrian, aldi baterako kontratuak finko bihurtzean, oraingo finkoen baldintza berak izango dituzten ala kontratu finkoek eskubideak galduko dituzten.
Ezusteak eta paperak
Yolanda Diaz ez da mahaitik altxatuko «akordio bat lortu arte», baina ituna oso garesti dago. CEOErentzat, langabeziaren azken datu onek indarrean dagoen lan araudiaren malgutasunean dute oinarria, eta ez dago prest negoziazio kolektiboan PPk eman zion abantaila handia besterik gabe galtzeko. «Dena hobetu daiteke», esan du Antonio Garamendi presidenteak, baina erantsita «Europak aipatzen ez dituen edukiak» ari dela hizpide hartzen gobernua. «Ezustea» hartu du CEOEko buruak «duela hilabeteko zirriborro bera» ikusi duelako berriro azken elkarrizketa sozialerako mahaiaren gainean. «Ez dakit gobernua koordinatu den ala ez, baina lehengo paper berarekin jarraitzen dugu».
Izan ere, Madrilgo gobernuak garbi dauka aldi baterako kontratuak egiteko baldintzak gogortuko dizkiela enpresei, eta kontratu finko etenak sustatu. Diaz ministroak jakinarazi du, halaber, gogortu egingo dituztela behin-behinekotasunaren abusuaren aurkako zigorrak.
Bistan da: ez da erraza izango CEOE lan erreforma aldatzeko akordio batera erakartzea, baina lan ministroak ez du amore ematen: «Erreformaren azken fasean gaude, eta akordioa egin dezakegula ikusten ari naiz». Europako funtsak enpresetara iristea oso lagungarria izan daiteke, azkenerako, itun bat lor dadin.
