Pandemiaren eragina atzean geratzen ari dela are gehiago erakusten du urte arteko tasa handiak: %5,7ra iritsi da. Koska bat bizkortu da 2021eko azken hiruhilekoko urte arteko tasatik —%4,5—, 2021eko lehen hiruhilekoan asko motelduko zelako hazkundea —%0,2 hiruhileko arteko tasan—, koronabirusaren bigarren eta hirugarren olatuen ondorioz herritarren mugimendua, ostalaritza eta beste zerbitzu batzuk muga handiekin ibili zirelako joan den urtearen hasieran. Udaberrian kendu edo arindu ziren muga horietako gehienak, eta bultzada handia izan zuen BPGak —+%2,2—.
2022. urteak aurrera egin ahala hazkundea pixka bat moteltzea espero du Eusko Jaurlaritzak, Errusiak Ukraina inbaditu izanak areagotu egin ditzakeelako egungo ekonomiaren arazo handi batzuk, hala nola inflazio handia, prezioen igoera elikatzen duten erregai garestiak, eta hornikuntza katean ageri diren zuloak.
Horren ondorioz, duela hilabete Pedro Azpiazu Ekonomia sailburuak bi puntutik gora murriztu zuen aurtengorako hazkunde iragarpena: %6,7tik %4,5era txikitu du. Ondorioz, hiru lurraldeetako barne produktu gordina pandemiaren aurreko mailara itzultzekoa da aurten, baina ez du gaindituko uste bezainbeste. 2023rako ere suspertze handia iragarri du, %4,1ekoa.
Enplegua ere, gora
Hazkunde ekonomikoaren eskutik suspertzen ari dira pandemian galdutako lanpostuak ere. Enplegua, lanaldi osoko baliokidetzako lanpostuetan neurtua, % 0,9 gehitu da aurreko hiruhilekoaren aldean. Urte arteko tasan, berriz, % 5 izan da.
Datu horiek bat bat datoz Eustatek berak joan den astean zabaldutako lan merkatuari buruzko inkestarekin ere. Inkesta horren arabera, urteko lehen hiru hilabeteetan aurrekoan baino 8.300 okupatu gehiago egon ziren Araban, Bizkaian eta Gipuzkoan, eta langabezia tasa %9,1era jaitsi da.
Datorren ekainaren 3an zabalduko ditu Eustatek atzo aurreratutako datuak. Orduan emango ditu sektorekako datuak ere, baina estatistika erakundeak aurreratu du industriak izan duela haien artean portaerarik onena, nahiz eta ez dioten mesederik egin energia garestiak, hornikuntza arazoek eta garraiolarien grebak. Egia da, ordea, bigarren sektorea galga jarrita ibili dela udaz geroztik, material eskasiaren ondorioz.
Nastat Nafarroako estatistika erakundea ostiralean da zabaltzekoa bere datuak, eta orduan emango ditu Eurostatek EBkoak, Inseek Frantziakoak eta INEk Espainiakoak. Hain zuzen ere, Espainiako Gobernuak jakinarazi du gaurko ministroen kontseiluan berrituko dituela 2022rako eta 2023rako hazkunde iragarpenak. Irailean, %7koa iragarri zuen, baina asko jaitsiko du.
Txinan hasi zen finantza merkatuen dardarizoa. CSI 300 indizeak %4,9 egin zuen behera, urduritasuna zabaltzen ari delako Pekinen gerta daitekeenari buruz. Shanghai hiriburu ekonomikoan konfinamendu neurriak hasi ziren ezartzen duela bost aste, COVID-19aren agerraldi bat kontrolatzeko. Kasuak Pekinera ere iristen ari direnez, hiriburu politikoan ere eguneroko bizitza mugatzeko neurriak ere helduko direla espero dute herritarrek, eta horrek eraman ditu azken egunotan neurri gabeko erosketak egitera.
Petrolioaren merkatuan, berriz, Txinaren egoerak ere azal dezake azken egunotako merkatzea: atzo, %6 utzi zuen Brent upelak, konfinamenduek Txinaren eskaria gutxituko dutela uste baita. Hori bai, petrolioa merkatzeak inflazioa apal dezake.
Lakuntzak salatu du iruzur energetikoa egiten ari direla enpresa handiak, eta gobernuek beste alde batera begiratzen dutela. «Urkulluk, Txibitek eta Sanchezek ez dute ezer egiten enpresa handi horien etekinak ukitzeko, haiek egiten dutena egiten dutela ere». Eta ELAk proposamen zehatz bat dauka: energiaren prezioei muga bat jartzea. Argindarra eta erregaia «herritarren eskubide gisa» hartu beharko lirateke, haren ustez. «Benetan egingarria da», gaineratu du.
Inflazioari eusteko eta aberastasuna hobeto banatzeko, erreforma fiskal baten beharra azpimarratu du sindikatu buruak. Enpresen gaineko irabaziak gutxieneko %25eko tasa batekin zergapetu behar dira, harentzat. Europako Batasunean gutxieneko %15ekoa adosten saiatzen ari dira azken hilabeteetan, baina ELAko buruak uste du gutxienez %25 izan behar duela tasa horrek.
Grebaren balioa
Edonola ere, Lakuntzak argi ikusten du «pobretze fase batean» daudela euskal langileak, «azken hamarkadan %10 galdu ostean erosahalmenean». Horregatik, esan du «langileak antolatuko» dituztela «inoiz baino gehiago», soldatak igo daitezen KPIaren arabera. «Uzten diguten bide bakarra grebaren balioa da. Gure esku dago borrokarako antolatzea. Sinatuta dauden itunetan, iazko inflazioa aplikatzen ari dira; esaten digute ezin dela, baina gertatzen ari da dagoeneko».
Lakuntzarentzat, «lotsagarria da» agintariek KPIa ez ordaintzeko beste formula batzuk helaraztea, «enpresa handiek inoiz baino irabazi gehiago izan dituzten honetan». Hori dela eta, «hain zuzen, alderantzizkoa» egingo du ELAk; hau da, inflazioa bezainbesteko soldata igoerak eskatu. Greba deialdi batzuk egin dituzte sindikatuek, Arabako metalean eta zahar etxeetan, adibidez: «Talka batera goaz; ez digute beste biderik uzten», esan du, luze gabe egon daitezkeen gatazka gogorrei erreparatuz.
Hori horrela, erosteko ahalmenaren balizko galeraren auzia ardatz jarrita egingo du Maiatzaren Lehena ELAk. Hego Euskal Herriko hiriburu guztietan antolatu ditu manifestazioak, 11:30ean, Gasteizen salbu, 12:00etan izango baita hura. Borrokan ari gara, prekaritatea buka dezagun izango da manifestazio horien leloa. ELAk kalkulatu du 541.600 langile prekario daudela Hegoaldean, eta garrantzia kendu dio lan erreformaren ondoren egon den finko-etenaren kontratuen hazkundeari, «horietako langile askok lanaldi partziala dutelako eta beste asko egun gutxitan aritzen direlako beharrean urte osoan».
“Bizkaiko merkataritza hari batean dago. Ordezkoak behar dituzte; premia dute”. Cecobi Bizkaiko Merkataritzako Enpresari Konfederazioak jakinarazi du premiazkoa dela belaunaldi berriek lekukoa hartzea erretiroa hartuko duten merkatariei, baina ez dutela hautematen erreleborik egongo denik. Eta asko dira luze gabe jubilatuko diren merkatariak. Datuak eman ditu konfederazioak: “Datozen urteetan gaur egun sektorean jarduten diren 3.200 profesionalek baino gehiagok erretiroa hartuko dute, eta ez dute euren negozioa hartuko duen ordezkorik”. Hala ondorioztatu du Cecobik merkataritzaren egoerari buruz 2021ean egindako txostenean.
Azterketa horrek berak ondorioztatu du merkataritza jarduerarekin jarraitu nahi duten ekintzaileei “aukerak” eman behar dizkietela. Izan ere, ordezkorik ezean, herri eta hirietan finkatuta dauden hainbat enpresak atea itxi beharko dute. Harategiak, urdaitegiak, arropa dendak eta liburu dendak dira merkatarien adinagatik kaltetuen dauden sektoreak. Harategi eta urdaitegien sektorean gaur egun jarduten diren langileetatik 253k 60 urte baino gehiago dituzte; horietatik 202 establezimenduon jabe diren autonomoak dira.
Arropa dendariei dagokienez, 500 langilek dituzte 60 urte baino gehiago; horietatik 367 autonomoak dira. Eta liburu denden sektoreko langileek ere nabarmen egingo dute behera epe laburrean; hain zuzen, aurreikusi dute datozen bost urteetan langileen %12,35 erretiratuko direla.
Jon Lasa Cecobiko idazkari nagusiak azaldu du belaunaldi aldaketaren behar horrek ez dituela harritzen: “Populazioaren piramidea zahartzearen eraginez dugun egoera demografikoaren ondorio da egoera hau”.
Bizkaiko eskualde guztietan dago antzeko egoera. “Hala ere, arreta eman digu Txorierriko egoerak. Joera negatiboagoa duela esan genezake. Gainera, merkataritzaren ordezkaritza enpleguan %4koa da, eta beste eremuetan, batez beste, %10ekoa”.
Cecobiren txostenak agerian utzi du EAEn, Araba eta Gipuzkoarekin alderatuta, Bizkaian dagoela autonomorik gehien txikizkako merkataritzan. Araban afiliatu guztien %21 dira era horretako autonomoak; Gipuzkoan, %29; eta Bizkaian, %40. Bizkaian erregistratutako %40 horretatik %12 (22.035) euren azken etapa profesionalean sartuta daude.
Irtenbide bila
Cecobik zenbait neurri proposatu ditu Bizkaiko Foru Aldundiko Ekonomia Sustatzeko Sailarekin duen lankidetza hitzarmenean garatzeko. Besteak beste, euren ibilbide profesionala txikizkako merkataritzara begira garatu nahi duten ekintzaileentzako neurriak landu nahi ditu: uste du epe laburrean profesionalak trebatu behar direla eta erretiroa hartu nahi duten merkatarien ordezko izan nahi dutenei laguntza eskaini behar zaiela.
Bestalde, Enpresen Transmisio Programa sustatuko dute. Ekonomia Sustatzeko Sailarekin batera ekonomikoki bideragarriak diren negozioei eta saltokiei “bizi berri bat” eskaintzea du helburu programa horrek. Proiektuak enpresen transmisioa du oinarri. “Helburua da ekintzaile batek edo gehiagok aukera izatea jada martxan dagoen enpresa bat bere esku hartzeko”. Hala azaldu du konfederazioak. Programa 2013an jarri zuten martxan. Orduz geroztik, “berrehun ekintzailek hartu dute negozioen lekukoa horiek hazarazten jarraitzeko. Euren ideien eta motibazioen ekarpena egin dute sortze fasetik pasatu behar izanik gabe”, gehitu dute.
Negozioei eusteko gakoak
Lasaren esanetan, “planteatzen diren konponbideek errelebo aukera gehien duten sektoreak etengabe bistaratzean oinarritu behar dute”. Horrez gain, “erakundeekin batera ekintzaileak trebatzeko plan zehatzak osatu” behar dituztela uste du. “Belaunaldi berriei aholkatu eta lagundu behar zaie, eta negozioei jarraipena emateko formula erakargarriak bilatu behar dira. Hori da gakoa egungo ehunari eusteko”.
Lasak zehatu du Bizkaian hamar lanpostutatik bat dagokiola merkataritzari, “afiliazioari dagokionez. 46.500 enplegu inguru izango dira”. Sektore horren garrantzia azpimarratu du. “Merkataritzari dagokionez osasuntsua den eskualde batean kultur eta gizarte aukerak azkarrago aktibatzen dira, eta ekonomikoki balioa handitzen zaien lekuak dira. Biztanleen joan-etorriak murriztuta jasangarritasunari mesede egiten dieten tokiak ere badira”.
30 urte baino gehiago iragan dira geroztik, eta azkenaldian zantzu batzuk azaleratu dira globalizazioak indarra galdu ote duen. Lehen sintomatzat jo ziren Donald Trumpen agintaldia eta brexit-a; pandemiak eta hornidura kateetan sortutako arazoek areagotu egin zuten irudipen hori; eta orain, Ukrainako gerra noiz eta nola amaituko den inork ez dakien honetan, globalizazioaren amaiera iragartzen duten ahotsak ugaritu dira.
Horietako bat Larry Fink Blackrock inbertsio funtseko presidentea izan da: «Azken hiru hamarkadetan izan dugun globalizazioari amaiera eman dio Errusiak Ukraina inbaditzeak», idatzi zuen martxoan gutun batean. Bere 34 urteko ibilbidean, globalizazioari etekin handiena atera dioten enpresen artean dago Blackrock, eta, horregatik, arreta piztu dute haren hitzek. Dena den, Finkek ez du zehaztu zergatik.
Egiazki parekatu al daitezke Ukrainako gerra eta aurreko globalizazioaren amaieraren hasiera markatu zuen gertakaria, hots, Lehen Mundu Gerra? Zer indar daude oraingo itsasbeheraren atzean?
Globalizazioak indarra galdu du?
Bai. Azken mende erdian nabarmen handitu da merkataritzak munduko ekonomian duen pisua: 1970ean, %12,8koa zen, eta 2020an, %26,5ekoa. Haatik, jauzi handiena 1990eko eta 2000ko hamarkadetan izan zen, eta, 2008ko finantza krisiaz geroztik, beherantz egin du apur bat. Normala ere izan daiteke; azken finean, itsasontzi bidezko garraioan oinarritutako merkataritza ezin da etengabe handitu. Hala ere, atzerriko inbertsio zuzenak zein enpresen kanpoko negozio atalen produkzioak behera egin dute 2008tik 2020ra, munduko ekoizpen osoarekin alderatuta.
Duela bi urte, Bank of America taldeak 3.000 enpresaren artean egindako inkesta batean ondorioztatu zutenez, hamarretik zortzik ekoizpena jatorrizko herrialdera ekartzeko planak dituzte. Aurten, talde horrek berak inkesta errepikatu du, eta, askok COVID-19aren ondorioz hornidura arazoak izan dituztenez, konpainien hiru laurdenek asmoa azaldu dute produkzioa etxeratzeko planak azkartzeko. «Aldaketa tektoniko hori motela baina iraunkorra izango da datozen bost edo hamar urteetan. Ez da egun batetik bestera gertatuko, baina atzean diren indarrek geldiezinak dirudite», azaldu dute inkesta egileek.
Zer indarrek bultzatzen dute joera aldaketa?
Aurreko hamarkadetan, gorabidean diren herrialdeetako soldata apalek bultzatu zituzten enpresak produkzioa leku aldatzera. Urteotan, baina, hango soldatak herrialde aurreratuetan baino bizkorrago igo dira, eta, oraindik alde handiak izan arren, tartea estutu egin da. Txinan, 2001ean, batez besteko soldata 94,4 dolarrekoa zen, eta, OIT Lanaren Nazioarteko Erakundearen 2016ko azken datu aren arabera, ia hamar bider handitu da, 847 dolarreraino.
Gainera, komunikazio teknologien iraultzak ere hauspotu du globalizazioa. Oraindik ere, digitalizazioa lagungarria da nazioartera hedatzeko, baina kontrako bidea hartzeko faktore ere bada neurri berean. Izan ere, industrian robotikaren edo 3D inprimagailuen erabilera pizgarri bat izan daiteke enpresentzat; hots, soldata apalak jada hain erakargarri ez direnez eta lan horren zati handi bat makinek egin dezaketenez, ekoizpena jatorrizko herrialdeetara itzultzeko arrazoi gehiago dituzte enpresek.
Beste azalpen bat ere badago. 1986an, munduan merkataritzari ezarritako muga zergak %13,6koak ziren batez beste, eta 2017an, %5,6koak. Haatik, Donald Trumpen agintaldian, 2018tik aurrera AEBek eta Txinak elkarri ezarritako muga zergek bi herrialdeen arteko merkataritza %10 apaldu zuten. Trumpen porrotarekin gatazka hori apaldu bazen ere, ondorio bat ekarri zuen: bi potentzia nagusiek euren interes geopolitikoak defenditzeko arma gisa erabil dezaketela merkataritza.
Zer arazo eragin ditu?
Batetik, globalizazioa ez da gai izan arazoei mundu mailako erantzuna emateko. Prozesu gisa, adibidez, zeresan zuzena izan du pandemiaren hedapenean edo klima aldaketan, baina erronka horiei aurre egiteko orduan ez da ardura partekaturik egituratu.
Bestetik, globalizazioak gero eta galtzaile gehiago utzi ditu bazterrean. Bai, azken hiru hamarkadetan mundu mailako aberastasuna handitu egin da; bai, neurri batean globalizazioari esker, Europak garai oparoa izan du, inoiz ez bezalako prezio egonkorrekoa eta interes tasa apalekoa. Haatik, globalizazioaren irabazle nagusiak batik bat enpresak izan dira, eta, deslokalizazioen zein aberastasunaren banaketa desegoki baten ondorioz, aberatsenen eta pobreenen arteko aldeak handitu egin dira, bai herrialde garatuetan, bai gorabidean direnetan. Mendebaldean, batik bat eskuineko populistek atera diote etekina baztertuak sentitu direnen suminari. Donald Trump ez zen sintoma bat izan, ondorio bat baizik.
Orduan, globalizazioa amaitu al da?
Ziurrenik goizegi da hori esateko. Pol Antras Harvard Unibertsitateko Ekonomia irakasle katalana nazioarteko merkataritza eta balio erantsiko kateen arloko aditua da, eta hark ondorioztatu du azken hamar urteetan globalizazioak ez duela atzera egin eta ez dutela joera hori aldarazi ez COVID-19ak eta ez Ukrainako gerrak.
Alderantziz, haren ustez, prozesuaren erritmoa «moteldu» egin da, eta litekeena da etorkizunean globalizazioa «beste fase batean» sartzea. Antrasen ustez, azken hamarkadan nazioarteko merkataritzaren jaitsierak «ez du adierazten globalizazioaren porrota, haren arrakasta baizik». Izan ere, Txinaren eraldaketa ekonomikoaren ondorio da. Asiako herrialdea esportazioei begirako eredu batetik barne kontsumoan oinarritutako beste baterako bidean da, eta egun ekoitzi baino gehiago kontsumitzen du eta gutxiago esportatu. Etorkizunean Indiak eta beste herrialde batzuk bide hori bera har dezakete.
Dena den, gerraren aurretik Pol Antrasek aurreratu zuen ezen, AEBen eta Txinaren arteko merkataritza gatazka nazioartera hedatuz gero, arriskua egongo zela globalizazioak atzerantz egiteko. Ekonomista katalanak ez du uste oraingoz hori gertatu denik, Errusia munduko 11. ekonomia delako eta bere tamainagatik ez duelako nazioarteko merkataritza baldintzatzeko indarrik. Haren irudiko, «kezkagarriago» litzateke Txina Errusiarekin lerrokatuko balitz. «Gauza bat da Errusiaren inguruan hesi bat jartzea, eta beste bat Txinaren inguruan jartzea. Errusiak petrolioa eta gasa du, baina Txina munduko fabrika da», argudiatu du.
Blokeak sortzeko arriskua al dago?
Bai. Aurretik ere antzematen zen munduan hiru eskualde ekonomiko nagusi egituratzen ari direla: Asian, Txina; Amerikan, Estatu Batuak; Europan, Europako Batasuna. Globalizazio urteetan egituratutako hornidura sareak oso konplexu bihurtu dira, eta etenaldiak jasateko arriskua handitu dute. Hori oso argi geratu da pandemiaren bi urteotan; baina, aurretik ere, hondamendi naturalen, merkataritza gatazken, industria istripuen edo bestelako arazoen ondorioz, uste baino etenaldi gehiago gertatu dira. Hala, enpresa handien lehentasun bihurtu da erresilientzia planak antolatzea, eta produkzioa «eskualdeetara ekartzea»: McKinsey aholkularitza taldeak espero du nazioarteko salgaien produkzioa -merkataritzaren %16-26 artean, edo %2,7 bilioi eta 4,3 bilioi euro artean- tokiz aldatzea.
Arrazoi ekonomikoak daude atzean, baina baita geopolitikoak ere. Aurreko hiru hamarkadetan, Txinaren lan kostu apalez baliatu dira Mendebaldeko enpresak, baina joint venture egituraren bitartez Europako eta Estatu Batuetako enpresen teknologia transferentzia bat egon da Txinarantz. Hori zen Ekialdean merkeago ekoizteagatik Mendebaldeak ordaindu beharreko prezioa, baina orain Txina lehia mehatxu bat da, berrikuntza arloan aurrea hartu diolako nabarmen EBri, eta aurrez aurre begiratzen dielako jada AEBei. Arriskua da bloke ekonomiko berezien egitura nagusitzea, bi potentzien arteko gatazkaren logikaren ondorioz.
Errusiaren inbasioak zer eragin izan du?
Inbasioak joera hori areagotu du. Txinak ez du zuzenean babestu Errusia, baina ezta Mendebaldeko herrialdeen erantzuna ere. Asteon, Nazioarteko Diru Funtsako zuzendari nagusi Kristalina Georgievak ohartarazi du munduko ekonomia «zatikatzeko» arriskua dagoela, «erregimen autoritarioen eta demokrazien artean»: Txina eta Errusia, alde batetik; AEBak, EB eta Japonia, bestetik.
AEBen eskutik, Europako Batasunak zigor ekonomiko handiak ezarri dizkio Errusiari; baina, horrez gain, gerra hasi eta egun gutxira Versaillesko Adierazpena izenpetu zuten EBko agintariek. Bertan, pauso adierazgarria eman eta konpromisoa hartu dute alor estrategikoetan ekoizpena Europara ekartzeko: erdieroaleen, osasungintzaren, elikagaien sektoreetan eta arlo digitalean (adimen artifiziala eta 5G sareak).
Zein dira ondorio ekonomiko nagusiak?
Errusia munduko gas eta petrolio hornitzaile nagusietakoa den heinean, lehen ondorioa argia da: NDFk asteon iragarri duen bezala, krisi energetikoa eragiten ari da, eta inflazioa gorantz bultzatzen. Horrek, aldi berean, pandemiaren ondorioetatik suspertzen ari zen munduko ekonomia motelduko du -2026ra arte, nazioarteko erakundearen arabera-. Luzarora begira, merkataritza gerra ekonomikoaren guda toki bihurtu eta Errusiaz harago hedatuz gero, «globalizazioaren korrosioa» zabal daiteke -kontzeptu hori erabiltzen dute hainbat adituk-. Orain arteko nazioarteko merkataritza egiturak prezioak beherantz bultzatu dituenez, kontrako joera batek prezioen gaineko presioa handitu dezake.
Beste zalantza nagusia da zer eragin izango duen diru sisteman. Munduko banku zentralen diru erreserben bi heren dolarretan dira, eta ez euroak ez eta yuanak ere ez dute kolokan jarri nagusitasun hori. AEBetako Peterson institutuaren ustez, Errusiako Bankuaren erreserbak izozteko erabakiak ez du munduko diru egitura aldatuko, Txinako bankuek nazioarteko finantza sisteman jarraitzen duten bitartean.
Alta, Zoltan Pozsar Credit Suisseko adituak uste du Mendebaldeak munduko energia ekoizle nagusietako baten diru erreserbak izozteak ondorio larriak dituela eta nazioarteko finantza arkitektura iraul dezakeela. Bere tesiaren arabera, Errusiakoak ez diren lehengaiak garestitzen ari diren honetan, Errusiako lehengaiak merkatzen ari dira, eta horrek likidezia arazoak eragiten dizkie merkatuetako salerosleei.
Pozsarren arabera, finantza krisia aktibatzen ari da, eta Mendebaldeak arazo horri adabakiak baizik ezin dizkio jarri. Haren ustez, lehengai merkatuaren egiturazko arazoa soilik Txinako Bankuak konpon dezake, eta horretarako aurrean dituen bi aukerek lehengai eskasia eragingo dute Europan eta Estatu Batuetan, inflazioa igo eta interes tasak handitu. Funtsean, Pozsarrek uste du Mendebaldeak bere oinari tiro egin diola, eta dolarra nazioarteko diru erreserba nagusia izateari utziko diola, yuanaren, urrearen eta lehengaien mesedetan.