Errusia eta Bielorrusia izan dira urte luzez Europaren ongarri esportatzaile nagusiak. Iragan otsailean, ordea, Samara eskualdea eta Ukrainako Itsaso Beltzeko Pivdenni portua lotzen dituen hodi bat gelditu zuten. Ordutik, Europako herrialde gehienak ongarri faltan daude, eta Fertilizers Europe ongarrien sektoreko patronalak alarma guztiak piztu ditu: %70 jaitsi da Europaren ekoizteko ahalmena.
Hain zuzen, energiaren krisiak eragin handia izan du nitrato amonioaren ekoizpenean, eta sektoreko enpresa askori aldapa gora egin zaie ekoizpena ohiko erritmoan mantentzea. Izan ere, iazko datuekin alderatuta, %1.000 egin du gora gasaren prezioak, eta, azkenean, Europako hainbat lantegik ekoizpena eten behar izan dute. Esaterako, Norvegiako Yara ongarrien nazioarteko multinazionalak sektoreko liderretako bat bi lantegi itxi ditu azken hilabeteotan, Italian eta Frantzian, eta Poloniako Azoty enpresak iragarri zuen amoniako ekoizpenaren %90 etengo zuela.
Egoerari irtenbide bat aurkitu nahian, NBE Nazio Batuen Erakundea Errusia eta Ukraina presionatzen ari da esportazio kimikoen inguruko akordio bat adostu dezaten. Akordio horren helburua amoniakoa daraman hodi bat berriro irekitzea da, ongarrien prezioak arintzeko. Errusian hasiko luke ibilbidea, eta Ukrainako Itsaso Beltzeko kostalderaino iritsiko litzateke. Rebeca Grynspan NBEko kidearen arabera, azkar egiten ari dira negoziazioak, datozen urteetan «ez dadin mundu osoko elikagai krisirik izan».
Iragan uztailean Moskuk eta Kievek sinatutako elikagaiei buruzko akordio baten parte da proposamena. Geroztik gora egin dute herrialde horietako elikagaien esportazioek, baina ongarrien egoera kaskarra da oraindik. Akordioak aurrera eginez gero, Errusiako amoniako ontziek baimena izango lukete Ukrainako portuetatik garia, artoa eta beste elikagai batzuk garraiatu dituzten itsas korridore berak erabiltzeko, eta, horrela, osagai kimikoaren 2 milioi tona bidaliko lituzke urtero.
Uztailean sinatutako elikagaien akordioa azaroan indargabetuko da, baina beste 120 egunez berritzeko aukera izango dute bi aldeek. Grynspanek adierazi du «ezinbestekoa» dela akordio hori luzatzea eta ongarriena adostea. Antonio Guterres NBEko idazkari nagusiak ere abisua eman du: «2022an ongarriak ekoizten ez badira, baliteke 2023an nahikoa elikagairik ez egotea».
Gerraren albo kalteak
Europako herrialdeentzat hurbileko auzia da Ukrainaren eta Errusiaren arteko gatazka. Munduko estatu gehienek, ordea, horrek eragindako albo kalteak dituzte jopuntuan. Ekialdeko gatazkak nabarmendu egin du nazioartearen banaketa politikoa, krisi energetikoa piztu du, krisi ekonomikoa azkartu, eta herrialde pobreenetan elikagaien eskasia areagotu du.
Errusiak bere ongarrien esportazioen %90 Afrikako, Asiako eta Hego Amerikako herrialdeetara bideratu izan du. Orain, ordea, tona horiek guztiak Europako portuetan daude geldirik. EBk joan den irailaren 10ean kendu zituen ongarrien esportazioarekin lotutako zigorrak, baina Vladimir Putin Errusiako presidenteak SCO Shanghaiko Lankidetza Erakundearen goi bileran salatu zuen «EBko herrialdeetan bakarrik» kendu dituztela. Horiek hala, Kremlineko presidentea prest agertu da Afrikara, Asiara eta Hego Amerikara 300.000 tona ongarri bidaltzeko.
Tona horiek bidali artean, ordea, elikagaien eskasia okerrera egiten ari da garatze bidean dauden herrialdeetan. Joan den asteartean NBEren Batzar Nagusian Hego Amerikako eta Afrikako liderrek elikagaien krisiaren aurkako neurri gehiago eskatu zizkien herrialde aberatsenei. Macky Sall AB Afrikako Batasuneko presidente eta Senegalgo estatuburuak adierazi zuen Afrikan «bereziki larria» dela ongarrien eskasia, eta ohartarazi zuen horiek gabe «goseteak zabalduko» direla; izan ere, ezingo dituzte arroza, artoa, soja, yuca eta beste hainbeste elikagai ekoitzi.
Are, gainontzeko herrialdeetan elikagaien krisia astiroago hazten ari den arren, Guterresek batzarrean nabarmendu zuen «guztiontzat premiazko» gaia dela, eta ohartarazi zuen: «Ongarrien merkatua egonkortzen ez bada, datorren urtean elikagaien eskasia izango da gure arazo nagusia».
Horiek hala, batzarrean parte hartu zuten hainbat herrialdek konpromisoa hartu zuten herrialde pobreenetan elikagaien krisia eragozteko. Besteak beste, Espainiako Presidente Pedro Sanchezek iragarri zuen Espainiak 236,5 milioi euro emango dituela.
Sabelean ez ezik, baina, patrikan ere atzeman dute askok ongarrien eskasia. COAG Espainiako Nekazarien eta Abeltzainen Erakundeen Koordinatzaileak emandako datuen arabera, ongarrien prezioak %300 egin du gora aurreko urtetik hona. Ekoizleek bakarrik ez, herritar askok ere egin behar izan diote aurre prezioaren goraldiari, elikagaien prezioek ere gora egin baitute azken hilabeteotan.
Horrela mintzatu zen abuztu amaieran El País-eko iritzi artikulu batean, Madrilek —eta Bruselak— enpresa energetiko handiei jarri nahi dien zerga berria kritikatzeko idatzitakoa. Imazek argi utzi zuen ez duela gustuko tasa hori, bere ustez kalte egin diezaiekeelako inbertsioei eta enpleguari, baina —eta ziur aski baina askorekin— ez litzateke harritzekoa izango aberastasun handiak gehiago zergapetzearen alde egotea.
Gainera, ez litzateke bakarra izango. Maiatzean, Davosko foroan egin zen ezagun In Tax We Trust mugimendua (konfiantza dugu zergetan), aberats talde batek bultzatutakoa. Eskaera ez da berria. Warren Buffettek, AEBetako inbertsiogile nagusietako batek, Hillary Clintonen 2007ko kanpainan eta 400 bat enpresabururen aurrean ohartarazi zuen bere etxea garbitzen duen langileak baino zerga gutxiago ordaintzen zituela, eta horrela jarraituz gero egoerak eztanda egin zezakeela.
Hamabost urte igaro dira ordutik: krisi ekonomikoak, pandemia bat… Arrakala soziala handitu egin da: aberatsak aberatsagoak dira orain, eta pobreak pobreago. Europako Parlamentuaren aurtengo txosten baten arabera, Batasuneko biztanleen %1ek aberastasunaren %25 du gutxienez. Gobernuek gero eta arazo gehiago dituzte zor handiei, inbertsioei eta ongizate estatuaren oinarriei eusteko.
1980ko hamarkadatik, OCDEko herrialdeetan, batez beste %47tik %24ra jaitsi da aberats handiei ezarritako presio fiskala, eta herrialde batzuetan beste batzuetan baino gehiago —Europan, Hego Euskal Herriak du txikienetarikoa—. Badirudi horri aurre egiteko plan bat mamitzen ari direla nazioartean; horren aldeko ahotsak gero eta ozenago entzuten dira OCDEn, Nazioarteko Diru Funtsean, Davosen… Aita santuaren bedeinkazioarekin. Gobernuak urratsak egiten ari dira. Frantzian, Emmanuel Macronek berreskuratu egin behar izan du 2018an kendu zuen aberatsen elkartasun zerga deiturikoa, hein handi batean Jaka Horien protesten ondorioz.
Espainiako zerga sisteman —eta Hego Euskal Herrikoan— ondare zerga litzateke horren baliokidea, besteak beste etxeak, akzioak eta bankuko kontuak zergapetzen dituena. Erkidegoen eta foru ogasunen esku dago, eta, aste honetan, PPren gobernu batzuek kentzea edo murriztea erabaki dute. Horrek hautsak harrotu ditu, eta Pedro Sanchezen gobernuak tiraderan gordea zuen tasa berri batekin erantzun du, zeina datorren urtean eta behin-behinean indarrean jarri nahi duen.
Espainian piztutako eztabaidak 2012an Gipuzkoan sortutakoaren antz handia dauka. Bildu agintean zela, aberastasun handien gaineko zerga moduko bat ezarri zuten, baina EAJ eta PSEren ondorengo gobernuak indargabetu egin zuen. Arrazoia, orain PP zabaltzen ari den berbera: kapitalak ospa egingo zuela. Ez zen halakorik gertatu.
Literatura ugari dago alde zein kontra, baina azken urteetan balantza alde batera egiten ari dela dirudi. Antikapitalistena zen Eat the rich leloa (jan itzazu aberatsak) AEBetako demokraten mitinetan, eta orain arte pentsaezina zen beste foro batzuetan entzuten ari da. Eta zeharka bada ere, Imazen, Buffeten eta enparauen ahoetan. Akaso, Rousseauri egotzitako hitz haiek izango dituztelako gogoan: «Herriak, jateko ezer ez duenean, aberatsak jango ditu».
Horri batu behar zaio pandemiak osasunean, hezkuntzan eta beste programa sozialetan egindako gastu gehigarria finantzatzeko programa: 426 milioi jaso ditu Jaurlaritzak, eta 148 milioi Nafarroako Gobernuak.
Guztira 105 deialdi ebatzi dituzte, eta 2.800 onuradun izan dira; besteak beste, 1.550 enpresa eta 380 erakunde publiko. Iristeko dauden laguntzetako asko ESEPE deitutako programen bitartez banatuko ditu Madrilek; hor, besteak beste, auto elektrikoarekin eta hidrogenoarekin loturiko proiektuak daude. Deialdi horietako batzuk behin-behinean ebatzi dira: Mercedesek 159,3 milioi jasoko ditu, Sapak 25,2 milioi, Irizarrek 24 milioi eta Fagorrek zazpi. Urrian argituko dira beste batzuk.
