1996an sortu zuten Geroa BGAE borondatezko gizarte aurreikuspeneko erakundea. Garai hartan hiru bide zehaztu zituzten bazkideek egindako ekarpena berreskuratzeko: hileko errenta bidez; guztia aldi berean jasotzea, administrazio organoak ezarritako muga bateraino —6.000 euro garai hartan—; eta sistema mistoa. Baina 2001ean estatutua aldatu zuten, eta azken aukera hori ezabatu zuten.
Duela zortzi urte, 2015ean, Geroak beste behin aldatu zuen estatutua; 45.120 eurotan jarri zuten diru guztia aldi berean eskuratu ahal izateko muga. Kopuru hori gainditzen dutenek dirua soilik errenta bidez jaso dezakete —hilean 188 euro gordin—. Kopuru horretatik beherakoek, berriz, nahi izatekotan kobrantza bakarrean eskuratu dezakete euren diru guztia.
Bazkideek kasualitatez izan zuten aldaketaren berri. «Erretiroa hartu nuenean Geroara joan nintzen, urteetan egindako ekarpena berreskuratzeko. Esan zidaten nire dirua errenta bidez soilik eskuratu nezakeela, mugatik pasatzen nintzelako. Nire egoera berean zeudenekin harremanetan jarri nintzen, eta, pixkanaka, jendea batuz joan da», azaldu zuen Jose Mari Lazkanok. Plataformako kideek salatu dute inork ez ziela eman estatutuaren aldaketaren berri. «Ez zaigu informaziorik iritsi; ez Eusko Jaurlaritzatik, ez sindikatuetatik, ezta Geroatik ere», esan zuen Bittor Eskisabelek.
Txoko guztietara joan dira erantzunen bila, baina ez dituzte inon aurkitu. «Mundu guztiarekin hitz egin dugu: Jaurlaritzarekin, Geroarekin, patronalekin, sindikatuekin eta alderdi politikoekin —Voxekin izan ezik—. Guztiek gauza bera esan dute, ulertzen gaituztela, baina ezin dutela ezer egin», adierazi zuen Lazkanok. Jose Luis Zubeldiak uste du jarrera hori «ulergaitza» dela, «are gehiago, alderdi horietako batzuek erabakitzeko eskubidearen inguruan hitz egiten dutenean».
Hain justu, euren dirua nola kudeatu erabaki ahal izatea aldarrikatzen dute Geroako kaltetuek. Bada, Zubeldiak gogora ekarri zuen orain hilabete Ulma eta Orona kooperatibetako bazkideek izan zuten batzarra: «Estatutua aldatu behar bada, abisatzea da gutxienekoa. Bozketa bat egin behar litzateke, Mondragon taldearekin egin zen bezala; enpresaz enpresa, eta, gero, ateratzen dena onartu».
Gipuzkoan bakarrik aldatu zuten estatutua; ez Bizkaian, ez Araban. Juan Mari Perez Txurdo-ren arabera, langileekin kontsultatu zuten aldaketa bi lurralde horietan, eta ezezkoa atera zen. Orain, Gipuzkoako bazkideek gauza bakarra eskatzen dute: errenta bidez ala kobrantza bakarrean, baina norberak nahi duen bezala bere dirua eskuratu ahal izatea.
Sindikatuak dituzte «etsai»
Federico Lopezek hala aitortuta, badago ulertzen ez duten zerbait, hots: «sindikatuen onespena». Berretsi zuten sindikatuak direla haien «aurkari eta etsai handienak». Egun, sindikatuetako 44 ordezkari dituzte Geroan, baina ez dute bat bera ere ezagutzen. Eskisabelen arabera, askotan galdetu die ordezkari horien inguruan, baina ez dute izen-abizenik eman. «Nik jakin behar dut nork defendatzen nauen, ezagutu nahi ditut nire ordezkariak. Iluntasun handia dago», zioen ataundarrak.
«Bozketa horien tartean sindikatuak daude, hori da larriena», esan zuen Txurdok. Plataformako kideen arabera, sindikatuek bazkideen iritzia kontuan izan gabe hartu zituzten erabakiak. Bada, salatu zuten ez zietela estatutuaren aldaketen berri eman, eta «garbi ez jokatzea, egia ez esatea eta adarra jotzea» egozten diete: «LABi, CCOOri eta tarteko beste guztiei». Harekin bat egin zuen Eskisabelek: «Trintxera bat eginda daude. Enpresariak enpresariak dira; politikariak, politikariak, baina sindikatuek horrela jokatzea… ezin sinetsita gaude».
Azken urteotan birritan bildu dira sindikatuak eta Geroako kaltetuak. Baina estatutuaren aldaketari eta 45.120 euroko mugari buruz jasotako erantzunek ez dituzte bazkideak konbentzitu. «Sindikatuek esan ziguten beren filosofia errenta dela. Erraza da hori esatea besteen diruaren inguruan ari zarenean», adierazi zuen Lazkanok. «Ez zuten uste 25 urteren ondoren bi jubilatu borrokan hasiko zirenik, atea jo eta azalpenak eskatuko zituztenik».
Osasuna, jokoan
Bi bidetan zentratu dute borroka: mobilizazioak eta protestak, batetik; eta epaiketak, bestetik. Oraingoz, izan dituzten hamabi epaiketetatik guztiak galdu dituzte: «Asufin elkartekoek hasieratik ohartarazi ziguten, esan ziguten lehenengo epaiketak galdu egingo genituela. Geroak indar handia du». Hala ere, Lazkanok uste du bide judiziala «ondo» doala; «borroka luzea da», dio.
Bada, borrokak luze joko duela aintzat hartuta, zenbait horren amaierara iritsiko ez diren beldur da Lopez. Lau urte bete ditu Geroako Kaltetuak plataformak, eta kideek nabari dute urte horien joan-etorria. «Lau urte hauetan, egunero, esnatu eta buruan dudan lehenengo gauza Geroa da. Horrekin egiten dut amets. Dugun adinarekin, lasai egoteko eskubidea dugu», dio Lazkanok. Egoerari irtenbidea aurkitu nahi diote, lehenbailehen, baina argi dute ez dutela etsiko euren dirua, nahi duten moduan, berreskuratu arte. Izan ere, diru kantitateaz harago doa kaltetuen haserrea: «Ez da bizimodua konponduko digun diru kantitate bat, hori ez da kontua. Okerrena da adarra jo digutela. Gure dirua eskatzen dugu; iruzur egin digute».
Hauek dira sindikatuen aldarrikapenak: sektore publikoko pribatizazioa amaitzea eta orain arte pribatizatu dena iraultzea; gobernuak autogobernu eskumenak erabiltzea; enpleguaren egonkortasuna eta behin-behinekotasuna %8tik behera murriztea; arreta hobetzea, enplegua sortzea eta gazteak kontratatzea; eta, azkenik, prestakuntza eta dedikazioa sustatu eta ordaintzea —soldatak igotzea, alegia—.
Soldaten igoerak garrantzia izan du greba antolatzeko orduan. Izan ere, 2022ko urtarrilean Nafarroako Gobernuak ordainsaria %2 igotzea onartu zuen. Inflazioaren urteko bilakaera ikusita, azaroan beste %1,5 igotzea onartu zuen, atzerako eraginez; beraz, osotara %3,5 gora egin zuten soldatek 2022an. Aurtengo urtarrilean, % 2,5 igo dituzte. Erosahalmenaren galera salatu dute sindikatuek. Izan ere, Nafarroak %6,4ko inflazioarekin bukatu zuen 2022. urtea.
Aldarrikapen horiek negoziatzeko eskatu diote Nafarroako Gobernuari, orain arte ez baitiote elkarrizketarako asmorik ikusi: «Mahai Orokorraren bilerara otsailaren 17rako deitzeaz gain, ezinbestekoa da gaiak sakonki lantzea», esan du Artiedak. Negoziazioetan hesi batekin topo egiten dutela salatu du.
Osasunbidearen azken asteetako egoerak sindikatuen egonezina areagotu du, eta deialdira bultzatu: «Gai ekonomikoez gainera, osasun publikoaren pribatizazioa bultzatu dute, eta gaia guztiz garrantzitsua da guretzat». Hori kontuan hartuta, ELAko Izai Bujandak «ezinbestekotzat» jo du otsailaren 15eko lanuztea: «Mobilizazio eguna garrantzitsua da, eta ekarriko diren gaiak sindikatuei eta langile publikoei interesatzen zaizkienak dira».
Egun esanguratsuak
Otsailaren 13an idatzi bat erregistratuko dute Nafarroako Funtzio Publikoaren aurrean. Greba egunean, elkarretaratzea eginen dute Nafarroako jauregiaren aurrean, 11:30ean. Egun berean, 17:30ean, manifestazioa abiatuko da Iruñeko Geltokitik.
Gainera, greba baino lehen hiru batzar izanen dira 11:00etan, hiriko hainbat tokitan: otsailaren 8an, Kondestablearen jauregian; hilaren 9an, Hezkuntza Sailean; eta 10ean, Larrabide estadioko erabilera anitzeko aretoan.
Europako lekuko dibisa edo moneta guztien artean, euskoa da azkarrena, hiru milioi euroz goitiko balioaren heinarekin. Hamar urte bete berri ditu, eta bere arrakastaren ondorioa Europan ere neurtzen ahal da, joan diren bi urteetan beste 39 lekuko moneta sortu baitira euskoa adibidetzat harturik.
Europan ez da izan lehena kronologikoki. Horregatik, Euskal Moneta elkarteak ez du erraten lehen moneta denik euskoa; azkarrena, bai, Iban Carricano komunikazio arduradunak argitu duenez: “Sarerik handiena da, eta hori bi ezaugarrirekin definitzen da. Batetik, zirkulazioan diren unitate kopuruarekin, eta azken zenbaketan 3,5 milioi eusko ziren. Hor aitzinean gaude, eta diferentzia anitzekin. Bestetik, sarea ere neurtzen da; 1.300 profesional ditugu, eta horrek ere lekuko lehen moneta gisa sailkatzen gaitu”.
Bistakoa izan daiteke, baina beste lekuko dibisak baino haboro garatu bada ere, “euroaren erabilpenetik oraino urrun” daudela zehaztu du Carricanok. Halere, 2013ko urtarrilaren 31n lehen billeteak zirkulatzen hasi zirenetik, jauzi batzuk egin ditu euskoak urtez urte; gaur egun, partikularren sarea bezala, profesionalena ere anitz garatu da.
Billeteekin hasi, eta, gainera, birtualera ere jauzi egin zuen euskoak 2017an; kartarekin lehenik, baina bere arrakasta ez da izan 2020az geroztik telefonoarekin pagatzeko ahala eskaintzen duen aplikazioaren heinekoa, Carricanok dioenez: “Arrunt praktikoa da telefonoarekin pagatzea, erabiltzaileentzat eta saltzaileentzat ere bai. Agerikoa da datuetan: 550.000 bat eusko dira billeteetan zirkulazioan, eta birtualean etengabeko hazkuntza da, hiru bat milioi eusko dira”. Halere, ez dituzte paperezko sosak baztertu nahi; batetik, eusko billetea “ikonikoa” delako, eta, bestetik, erabiltzaile batzuek ez dutelako birtualera pasatu nahi.
Balioak ekonomiara
Hastapenetik dirua baino zerbait gehiago partekatzea proposatzen du Euskal Moneta elkarteak: balio batzuekin bat egitea, preseski. Horiek zer gisaz garatu diren galdeturik, Carricanok, euskaratik hasirik, aipatu du “lekuko monetaren bidez, 340 profesionalek afixatze elebiduna” ezarri dutela. “Beste hirurehun batek haien eskuetan dituzte itzulpenak, baina ez dute oraino plantan ezarri. Eta engaiatuak diren beste hirurehun bat badira”. Adibide garbi bat da, haren ustez, balioak nola gauzatzen diren ikusteko.
Lurralde mailako elkartasuna ere aipatu du komunikazio arduradunak, urtez urte errepikatzen den argazki bat oroitarazirik: Euskal Moneta elkarteak sos zama bat ematen die hainbat elkarteri. Euskoaren erabiltzaile bakoitzak elkarte bat babesten ahal du, eta elkarte batek 30 babesle dituelarik, bere babesleen urteko hartu-emanen %3 bereganatzen ditu. “Aurten, gisa horrez, hirurogei bat elkarteri 60.000 euskotik goiti banatu dizkiegu: izan kultura, irakaskuntza, ingurugiroa… Lurraldeko elkartasun mekanismo arrunt konkretua da euskoa moneta erabiltzearen bidez”.
Neurtzen zailagoa dira hastapenetik euskoaren bidelagun diren beste balio batzuk; hala nola, finantza espekulazioa txikitzea. Neurtzen zaila da ingurumenean lekuko dibisak ukan dezakeen eragina ere, nahiz eta, Carricanoren ustez, berez joan: “Lekuko monetak zirkuitu laburrak aktibatzen ditu, eta, ondorioz, trantsizio energetikoa aitzinarazten du”. Elkarteak lekuko hornitzaile batekin aritzea galdetzen die, gainera, partaide dituen profesionalei, hurbileko hartu-eman ekonomikoak ahal bezainbat indartu nahiz.
Izan partikularra ala profesionala, kide bilakatzeko balio horiekin eta beste batzuekin bat egitea galdetzen denez, erabiltze batzuen profila argia da. Carricanok baieztatu du, ñabardurak badiren arren. “Aski harrigarria da ikustea zenbat jende desberdin lotzen den euskoari: batzuk euskarari atxikiak dira, besteak lurralde ekonomiari… Azkenean, badira AMAP sareak, ikastolak, baina beste komertzio desberdinak ere bai; hala nola, Bereziartua eraikuntzako materialen saltoki sarea”. Azken adibide horren berdintsua da Collectivite Services, profesionalak bulego materialetan hornitzen dituen enpresa; eskala handiko komertzioa egiten dutenez gero, euskoaren zirkulazioan hartu-emanen kopurua handitzen dute halako enpresek. Gainera, “diotenez, bezero berri batzuk ukan dituzte euskoa onartzen hasi direnetik”, gehitu du elkarteko langileak.
Irakaspenak
Euskoak bidea ireki die beste lurralde batzuetako dibisa berriei. 39 sortu dira azken bi urteetan, Baionan hartu irakaspenetatik. Bretainian edo Biarnon, besteak beste, hala abiatu ziren. Baionan kokatzen da, justuki, lekuko dibisak sortzen laguntzeko sortu zen Lekuko Moneten Institutua, Euskal Monetaren egoitzan.
Baina euskoa bera ere garapen bidean da oraino; Ipar Euskal Herrian ez da berdin erabilia gune guztietan, Carricanok zehaztu duenez: “Biztanleriarekin aski proportzionala da. Profesional anitz baditugu enpresa anitz diren guneetan. Beste guneetan dinamizazio lana egiten dugu, baina enpresa eta biztanleen dentsitatearen araberakoa da euskoaren erabilpena”.
Enpresa mundutik jin daiteke euskoaren ondoko urratsa, garapen xede bat ikertzen ari baitira: barter edo enpresen arteko transakzioak lekuko monetan nola egin gogoetatzen ari dira ekonomia ikerlari desberdinak. “Euskal Herri osoko eskalan egitea ikertzen ari gara, eta horrek ekar lezake lehen harri bat euskoa Hego Euskal Herrira pasatzeko”, aitzinatu du Carricanok.
Aurtengo Eusko Egunean, dena den, hamargarren urtemuga ospatuko dute, Ezpeletan, apirilaren 15ean.
