Osakidetzako bost garbitzaile identifikatu dituzte, Sagarduiren etxebizitzan ‘escrache’ bat egiteagatik

Egitasmoak 14 milioiko aurrekontua dauka eta hainbat enpresak osatutako partzuergo bat ari da garatzen. CAF da horietako bat.

Gasteizko eta Lasarte-Oriako Michelin lantegiko grebak ekainaren 5, 7, 10 eta 12an. CGT, ESK, ELA eta LAB sindikatuek deitutako lehen lanuztea da, KPIaren araberako soldata igoera eskatzeko. Astelehen honetan hainbat mobilizazio egingo dituzte, eta hurrengoak ekainaren 7an, 10ean eta 12an.

ErNE, Esan, Euspel eta Sipe sindikatuek hitz horiekin erantzun diote lehendakariak iragan igandean esandakoari. Hain zuzen ere, Urkulluk adierazi zuen Ertzaintzak ezin diola gizarteari begirunea galdu.

Euskadin lan-astea 32 ordura murriztea aztertzeko lantaldea eratu dute. Egindako lehen bileraren ondoren, urtean zehar programa zehaztuko dute, 2024an proiektu pilotu bat esploratu ahal izateko.

Leku batzuetan kortesiazko keinua dena derrigor ordaindu beharreko tasa da AEB Ameriketako Estatu Batuetan. Legeak horretara behartzen ez duen arren, bezeroek %15 eta %20 arteko propinak utzi ohi dituzte, batez ere, ostalaritzan. Halere, propinak ez ziren han sortu, Ingalaterran baizik, Erdi Aroaren azken kondarretan.

Ekintzak berak latinezko propinare (edaten eman) aditza du jatorria. Eta aditz hori, berriz, grezierazko propinein hitzetik dator, zeinak edan baino lehen esan nahi duen. XVI. mendearen inguruan hasi ziren goi klasekoak beste etxeetako zerbitzariei eta morroiei txanponak ematen, haien egonaldian zehar jasotako arreta eta tratua saritzeko. Diru horri propina deitu eta berehala hedatu zen munduko beste bazterretara.

Ikusi gehiago: Propinak: zergatik, nola eta norentzat

XIX. mendearen bukaeran iritsi ziren AEBetara. Garai hartan iritsi zen, halaber, esklabotzaren amaiera. 1870. urtetik aurrera hasi ziren esklabo ohiak lanean -AEBetako lan merkatuan, alegia-, baina lanpostu batzuetan baino ezin zezaketen lan egin; morroiak, zerbitzariak, bizarginak eta trenbideko zamariak ziren ia denak, eta propinak baliatu zituzten haien lana ordaintzeko, ostalaritzan lan egiten zutenei ordaintzeko, batez ere.

Horiek hala, langile mugimenduak lan baldintzak hobetzeko urratsak ematen zituen bitartean, denboran izoztuta nola, hala gelditu ziren jatetxeetako eta tabernetako zerbitzarien soldatak. Izan ere, esklabo ohiak eta emakumeak ziren ostalaritzan lan egiten zuten gehienak -ikerketa baten arabera, gaur egun ere emakumeak dira AEBetako zerbitzari guztien ia bi heren-.

Lanbideen arteko soldaten desoreka hori are nabarmenagoa egin zen 1968an. Garai hartan jarri baitzuten lehenbizikoz indarrean gutxieneko soldata, baina itunetik kanpo utzi zituzten ostalaritzako langileak.

Oraindik propinen menpe

Egun, beste sektore gehienetan ezarritakoa baino lau aldiz txikiagoa da AEBetako ostalaritzako langileen gutxieneko soldata. Gutxienez orduko 2,12 dolar irabazten dute; gainontzeko lanbide ia guztietakoek, berriz, 8,50 dolar -eta 9,50 dolarrera igoko dute uztailean-. Gutxieneko soldata horiek AEBetako Gobernu Federalak ezarri zituen, baina estatu bakoitzak eskumena du horiek horrela mantentzeko edo igotzeko.

Hain justu, bigarren aukeraren alde egin dute zazpi estatuk azken hilabeteotan: Alaskak, Kaliforniak, Minnesotak, Montanak, Nevadak, Oregonek eta Washingtonek. Halere, badago aldea estatu batetik bestera. Alabaman orduko 7,25 dolarretik gora irabazten dute jatetxeetako zerbitzariek, Kalifornian, berriz, horren bikoitza: 15 dolarretik gora.

Urtebetetze bazkariko azken kondarrak. Ebakia edan, eta kontua eskatu. Ez da zenbaki txikia ordaindu beharrekoa, baina zerbitzaria fin aritu da. Bi, bost, hamar? Gutxiegi izango da, ala gehiegi? Zenbateko propina eman, horixe izaten da galdera askotan, eta ez da erraza asmatzen.

Ostalaritzan -eta beste zenbait lanbidetan- ohikoa da bezeroek langilearen jarduna saritzea. Halere, sari guztiak ez dira berdinak. «Propina asko uzten duen jendea dago, baina baita oso gutxi edo ezer uzten ez duena ere», dio Suharri (Hernani) jatetxeko nagusi Alberto Rodriguezek. Salbuespenak salbuespen, bezeroaren jatorriaren araberakoak dira propinak: «Atzerriko bezeroek hemengoek baino propina handiagoak uzten dituzte. Euskal Herrian bizi denak, batez beste, 50 zentimo uzten baditu, atzerritik datorrenak 4 euro inguru utziko ditu».

Ikusi gehiago: Propinak, AEBetako esklabo ohiei ez ordaintzeko

Suharriko langileek sukaldeko txokoan dagoen poto batean gordetzen dituzte txanpon eta billete estra guztiak. Eta, ondoren, beren artean banatzen dituzte. Baina gero eta txanpon gutxiago banatu behar dituzte, bezeroek gero eta propina txikiagoak -edo bat ere ez- ematen dituztela azpimarratu baitu Rodriguezek. Motiboen artean, hauexek: ia produktu guztien garestitzea eta krisia.

Baina bada aintzat hartu beharreko hirugarren eragile bat: ordainketa elektronikoak. «Jendeak ez du eskua poltsikoan sartzen. Asko hazi da txartelaren erabilera. Ez dago kanbiorik, eta kanbiorik ez dagoenez, ez dago propinarik», adierazi du jatetxeko nagusiak.

Propinak, digitalean

Besteak beste, COVID-19aren pandemiak eman zion bultzada ordainketa elektronikoari. Koronabirusaren kutsatzeak ahalik eta gehien murrizteko, gastu txikienak ere elektronikoki ordaintzeko eskatzen hasi ziren saltoki eta jatetxe askotan. Hiru urte ondoren, gora egiten jarraitzen dute ordainketa elektronikoek, eta gero eta gutxiago dira diru zorroa txanponekin beteta dutenak.

Kutsatzeak soilik ez, irudi du txartelaren eta mugikorraren bidezko ordainketek propinak ere murriztu dituztela. Horri irtenbidea aurkitu nahian, txartelarekin ordaintzen duten bezeroei propina datafonoan txertatzeko aukera ematen diete zenbait jatetxek. Hiru aukera izan ohi ditu bezeroak: propinarik ez ematea, makinan iradokitako kopurua onartzea -kontuaren %5 eta %10 arteko propina izan ohi da-, edo norberak nahi duena ematea. Zenbait ikerketaren arabera, propina zuzenean fakturan sartu, eta bezeroak hori onartu edo ez erabaki behar duenean, litekeena da botoi berdeari ematea.

Jatetxean horrelakorik erabiliko lukeen galdetuta, zera dio Suharriko nagusiak: «Ez. Ez dugu aukera hori ematen, eta ez dugu aukera hori emango. Diru hori fakturan sartu beharko litzateke, BEZa gehitu, banakatu… Propina utzi nahi duenak, utziko du, eta ez duenak utzi nahi, ez du utziko».

Soldata eskasak estaltzeko

Harekin bat dator EKA Euskadiko Kontsumitzaileen Elkarteko prentsa arduradun Ander Cornejo: «Argi izan behar dugu jatetxeak eskainitako arretagatik edo emandako zerbitzuagatik bolondreski egiten den dohaintza dela propina». Halere, uste du zilegi dela langileek propina eskatzea; betiere, bezeroa horretara behartzen ez badute.

Elkartean ere badute propinak emateko azken joeraren berri -datafonoan txertatzearena, alegia-. Halere, kontsumitzailea ez litzateke propina ematera behartuta sentitu behar: «Nolabait, langilea bezeroari propina emateko aukera eskaintzen ari zaio, ez behartzen». Dena den, eskura emanda edo txartelarekin ordainduta, EKAko kideen arabera, propinak ezin du, inolaz ere, soldata duin bat eskuratzeko osagarria izan. «Ostalaritzako jabeen ardura da soldata duinak bermatzea», propinak gorabehera. Diru estra hori langile bakoitzaren nominan txertatzea zaila litzatekeen arren -gehienetan emandako propinak ez doazelako inoren izenera, orokorrean jasotako zerbitzuaren trukean baizik-, langileen soldataren parte izan behar dutela iritzi dio EKAko prentsa arduradunak. Izan ere, «propinak ogasunean berdin-berdin ordaindu behar dira zerga modura», nahiz eta Gizarte Segurantzan kotizatu ez.

Nagusiak parte har dezake propinen gaineko erabakietan, baina ez du horien gainean agintzen. Bezeroek bolondreski ematen duten diru gehigarria izanik, establezimenduko jabeak ezin ditu debekatu. Horixe ebatzi zuen Espainiako Auzitegi Gorenak 2021eko epai batean, eta zehaztu zuen langile guztien artean banatu behar direla.

Ez da beti ongietorria

Nolako tokia, halako ohiturak; baita propinekin ere. Euskal Herriko tabernetan eta jatetxeetan norberak erabaki dezake zenbateko propina utziko duen -edo utziko duen-. Oro har, borondatezkoa da Europako herrialde gehienetan ere. Ipar Amerikan, berriz, bai AEB Ameriketako Estatu Batuetan, bai Kanadan, ia derrigor eman behar zaio zerbitzariari kontuan eskatzen dena baino diru pixka bat gehiago, hots; kontuaren %15 eta %20 artekoa izan ohi da propina toki horietan.

Beste leku batzuetan, ordea, bezeroak hobe du eskua poltsikoan gordetzea. Propina ematea edukazio txarreko keinutzat jo ohi dute Asia hego-ekialdeko zenbait herrialdetan. Esaterako, Txinan debekatuta egon da hainbat hamarkadatan zehar, eroskeriatzat zutelako. Halere, turismoa areagotu den lurraldeetan, egun ohikoa bilakatu da jatetxeetan propina ematea. Egoera bertsua da Japonian. Han propinak inoiz debekatu ez badituzte ere, edukazio txarreko keinutzat jotzen dituzte.

Kasinoetako langileak ere, propinen menpe

Ohikoen ostalaritzan diren arren, beste lanbide batzuetan ere indar handia dute propinek. Horien artean daude, adibidez, kasinoetako langileak. Bilboko Gran Casinon egiten du lan Carmen Valderasek, eta azaldu du propinek osatzen dutela beren soldataren zati handi bat. «Egunero erregistratzen dugu bezeroek ematen diguten diru gehigarria. Poto batean gordetzen dugu, eta hilabete amaieran guztion artean banatu, eta nominan sartzen digute diru hori».

Halere, azaldu du bezeroek gero eta propina txikiagoak ematen dituztela, eta horrek zuzenean eragiten diela beren soldatei, propinaren araberakoak baitira. «Duela zenbait urte propinek osatzen zuten gure soldaten %35 eta %40 artean. Orain, kopuru hori ez da %10era iritsiko». Horrenbestez, adierazi du oso aldakorrak direla beren soldatak, eta, horregatik, propinak ematera bultzatzen dituela bezeroak. «Askok [bezeroek] badakite propinak guretzat garrantzitsuak direla, baina gutxik jakingo dute zenbateraino diren garrantzitsuak».

Egoera ekonomiko eskasa, batetik, eta lanbideak berezkoak dituen baldintzak -gaueko lanaldiak, jaiegunetan lan egin beharra, etab.-, bestetik, kasinoko langileek mobilizazioei ekin zieten martxoaren amaieran. Besteak beste, enpresari eskatu diote soldata KPIaren arabera igotzeko eta kontziliazioa hobetzeko neurriak hartzeko.

Bilbao Kirolak erakundeko kirol instalazioez arduratzen diren lorezainek greba mugagabea hasiko dute. Lan-baldintzak hobetzea eta hitzarmena berritzea eskatzen dute. LAB sindikatuak ohartarazi duenez, Bilboko Udalaren mende dauden udako igerilekuen irekiera-data atzeratu daiteke greba honen eraginez

Urte bat eta erdiren buruko sortu dute Ipar Euskal Herriko auto partekatuen kooperatiba: Aupa. Uztailean ibiltzen hasiko dira partekatzeko lehen sei autoak. Auto partekatuak proposatzen dituen Frantziako Citiz sarean sartu da Aupa. Kooperatibako partzuerretan ditu, besteak beste: Enargia, Bizi, COL Etxebizitzaren Langile Batzordea, Sokoa eta Herkide. Baita partaide diren hiriak ere: Baiona, Angelu eta Biarritz -hastapenean-, eta Euskal Elkargoa, Mugikortasunen sindikatuaren bidez.

SCIC, Interes kolektiboko sozietate kooperatiboa hautatu du Aupak. Zuzendari kargua hartu du Emeline Robillardek, eta dio molde egokia zela partaide pribatu eta publikoak hastetik xedean izateko: «Zinezko kooperazioa izan zedin zerbitzua abiatzeko, izan erabiltzaileekin, izan tokiko eragile eta kolektibitateekin».

BABeko hirigunean abiatu dute zerbitzua kausitzeko baldintza guziak alde ezarri nahi dituztelako. Jendea auto partekatuen baliatzerat akuilatzeko hiru faktore aipatu ditu Robillardek: biztanle dentsitatea, garraio moldeen arteko loturak eta aparkatzeko zailtasunak. Zerbitzua badabilela eta diruz sendoago direla ikustean, Lapurdi itsas hegi guzira hedatzeko asmoa du Aupak. «Hemendik bi urtera, Hendaiarainoko itsasbazter guziko beharrak estali nahi genituzke. Eta, ontsalaz, lau urteren buruko barnealdeko biziguneak».

Robillardek erran du goizago has daitezkeela aipatu eremu horietarik galdea heldu balitz. Bost urteren buruko, hogei autotara heldu nahi lukete. Galde horren egileak herritar taldeak izan daitezke, herriko etxeak, baita higiezinen sustatzaileak ere. «Partaide dugun COLekin solasean ari gara -baita HSA erakundearekin ere-, BABen edo Hego Landetan dituzten programa batzuetan auto partekatu lekuen sartzeko».

Autoen gutitzea xede

Elkargoko Mugikortasunen sindikatuak egitasmoaren abiatzea diruz laguntzea bidean da. Garraio moldea bultzatzeko, alde batetik, eta sindikatua bera erabiltzaile izateko, bestaldetik. Halaber, partaide diren hiru hirientzat. Erakundeetako agenteek eta hautetsiek erabiltzen ahalko dituzte auto partekatuak. Angeluko Herriko Etxeak hitzeman die auto bat baliatuko dutela, «herriko etxean duten auto saldoa ttipitzeko, eta kudeaketa osoki gure gain izanen delako».

Erakundeez gain, norbanakoak badira Aupako kapitalean eta autoen erabiltzaile izanen direnak. Hirurehun bat pertsonak segitzen dute kooperatibaren abiatzea.

Citiz Frantziako sareak dioenez, behar da gutieneko erabiltzaile kopuru bat partekatu autoa errentagarria izan dadin: 25 erabiltzaile autoka. «Asmoa da irauten duen zerbitzu bat izan dadin, zinez erabiliak diren autoekin. Ez gara ariko auto ezartzen, komunikatzen eta diru altxatzen, gero ez erabiliak izateko», erran du Robillardek.

Helburua baita bideetan diren autoak gutitzea. «Gure xedea da norbanakoen autoak ttipitzea eta jendea garraio eztietara iragatea: bizikletaz, oinez eta garraio publikoz ibiltzea». Orain arteko esperimentazioen emaitzak hor dira. Diotenez, auto partekatuekin hasten direnetan, hamarretarik zazpik etxeko auto bat bederen kentzen dute; komunzki, familia bateko bi autoetarik bat.

Hiriko aparkalekuetan eragina baduela dio Robillardek: «Auto partekatu bakoitz, hiru aparkaleku inguru libratzen dira hiri batean, eta bost eta zortzi auto artean desagertzen». Gehiago dena, eragina omen du beste garraio motentzat. «Autoko giltzarik ez dugularik gehiago sakelan, gure mugimenduak gehiago gogoetatzen ditugu, eta autoa gutiago erabiltzen».

Profil bat nagusi

Harpidetzak balio du autoa hilabetean zortzi orenez erabiltzen bada. «Erabilpen aldi bat kario dela pentsa daiteke, baina ez duzu autoaren erabilpena baizik pagatzen. Etxeko autoa, gelditua delarik ere pagatzen duzu, denboraren %95 geldirik dagoelarik».

Citiz sarearen hamar bat urteko esperientziatik jakina da zer jende mota den zerbitzu horren erabiltzaile nagusia. Robillardek laburbildu duenez, hiritarra eta diru ahalak dituena: «40 urte inguruko gizona, lanean, kalifikatua eta erosahalmen onarekin». Dioenez, Aupak nahi luke noizbait jende xeheagoa ere hunki «prezio sozialagoak edo helgarriagoak» proposatuz. Mugikortasunen sindikatuarekin, Txik Txak garraio sareko harpidetuei auto partekatuaren aukera ere proposatzea izan daiteke abiapuntua.

Aupa kooperatibako zuzendariak eman erabilpen adibide bat da ondokoa: Lapurdi eta Bordele (Okzitania) artean lanean ari den bat, trena hartuko duena Bordelera joateko, eta harat eta, Citiz sareko auto bat baliatuko duena. Citiz sareak Frantzian dituen guneetako autoak erabiltzen ahalko ditu Aupan sartzen denak. Frantziari buruz itzulikatua bada ere, Robillardek dio ez dutela baztertzen Euskal Herri mailan aritzea egun batez. «Mugaz gaindikoari jada pentsatzen dugu. Adibidez, autoko erregaia pagatzeko kartarentzat baieztatu dugu mugaz bi aldeetako gasolindegietan baliatzen ahalko dela». Badakite Bilbon badela mota bereko zerbitzu emaile bat, eta Robillardek ez du baztertzen, egun batez, zerbait gertakari antolatzea elkarrekin.

75.000 euroko kapitala du helburu Aupak, eta erdiestekotan da. Kooperatibako partzuer saria 200 eurotan jarri du.

Aurkezpen bilkura bat antolatu du bihar, Baionako Biltxoko elkartearen egoitzan, 10:00etan.

Bero handiagoa, lehorteak, elikagai gutxiago. Gizakiak eragindako klima aldaketaren ondorioak gero eta agerikoagoak dira, eta datozen hamarkadetarako aurreikuspenek ez dute zalantzarako tarterik uzten. Kalkulatzen da egungo nekazaritza lurren %10 inguru ezingo direla erabili 2050. urtean, eta mundua elikatzen duten hiru labore nagusien produktibitatea (artoa, garia eta arroza) %5 murriztuko dela. Lehengai preziatua da ura. Adituak ohartarazten ari direnez, oro har Europako hegoaldean beharrezkoa izango da epe ertainerako labore batzuk beste batzuekin ordezkatzea eta ekoizpenean ur gutxiago baliatzeko teknikak erabiltzea.

Munduan euri uraren eta biltegiratutakoaren %70 eta %95 artean erabiltzen da elikagaiak ekoizteko, FAO Nazio Batuen Elikadura eta Nekazaritzako Erakundearen arabera, eta hark aurreikusten duenez, 2050erako %50 handituko da behar hori. Hego Euskal Herrian, uraren %80 inguru nekazaritzan erabiltzen da, %15 inguru industrian eta gainerakoa etxeko beharretan.

Urte hidrologiko bakoitza aurrekoa baino txarragoa izan da orain arte. Beroaldi gero eta luzeagoen ondorioz kronikoa bihurtzen ari da ur eskasia, isurialde mediterraneoan bereziki eta Nafarroako Erriberan nagusiki. «Oraingo anomalia meteorologikoak ez dira puntualak; joera bihurtzen ari dira. Egun askotan ur defizitak daude, nahiz eta teknikoki lehorteak ez izan», azaldu du Marta Goñik, INTIA Nekazaritza Elikagaien Teknologia eta Azpiegituren Nafarroako Institutuko teknikariak.

Diagnosiarekin bat dator Iñaki Antiguedad EHUko irakasle eta hidrogeologian katedraduna. Haren iritzian, datozen aldaketatara egokitzea izango da gakoa. «Tenperaturen kasuan gero eta argiago daude joerak, baina prezipitazioen kasuan ez. Euriarekin ez dakigu urteko totalek gora ala behera egingo duten. Ziurgabetasun hori kudeatzen jakin behar dugu, baina hori ezin dugu orain arteko jokamoldeekin egin, eta nago ez gaudela prestatuta iragana zalantzan jartzeko».

Antonio Aretxabala geologo eta larrialdi klimatikoan adituak dioenez, «egokitzapen» horretan ezinbestekoa izango da egungo kontsumo eta nekazaritza ereduak aldatu eta gertuko eredu bat ezartzea, uraren erabilera jasangarria egingo duena. «Neurriak berehala hartu ezean, gizartearen parte handi batek ez du modurik izango osasuntsu elikatzeko, hemen elikadura baitago jokoan».

Lurra egarri da

Euskal Herriko isurialde atlantikoan eta mediterraneoan alde handiak egon arren labore eta nekazaritza ereduen artean, bateko eta besteko laborariek kezka handiz bizi dute egoera. Isurialde atlantikoan euri uren menpe daude, han lurrak ureztatzea ez baita ohikoa. Baina ohi baino euri gutxiago egiteak arazo ugari sortu dizkie. Batetik, larreetan: abereentzako belarra urritu egin da, eta horrek, besteak beste, animalien bazka garestitu du. Baratzeetan, berriz, egoerara hobeto moldatzen diren laboreak landatzen hasi dira. Ipar Euskal Herrian, adibidez, sorgoa artoaren ordez.

Baina arazoa bereziki larria da isurialde mediterraneoan. Lehorreko lurretan uzta batzuk bildu gabe geratuko dira, azken asteetako euriek laborari askori arnasa eman dien arren. Zenbat eta hegoalderago, orduan eta kritikoago da egoera: kalkulatzen dutenez, Nafarroako Erriberako eta Arabako hegoaldeko lehorreko zenbait eremutan zereal uztaren %40 inguru galduko dute.

Lur ureztatuetan, berriz, alarmak piztuta daude aspalditik. Euri faltagatik eta elurte gero eta eskasagoengatik urtegien maila apaltzen ari da, eta halako azpiegiturak funtsezkoak dira. Nafarroan landatutako eremuaren osoaren %37 ureztatua da, eta Araban %13. Nafarroako Gobernuaren arabera, urtegietan-eta biltegiratutako uren %80 inguru horretarako erabiltzen dira. Azkenengo hogei urteetan, %20 handitu da lur ureztatuei dagokien eremua.

Aretxabalaren arabera, lurraldean giza erabilerarako ura %20 murriztu da azkenengo hogei urteetan, industriarena ere bai, baina kontsumo handitu egin da, oro har. Zergatik? «Ureztatzearen kultura izugarri zabaldu delako, eta hori nekazaritza intentsiboaren eta multinazional jakin batzuen eskutik etorri da».

Arabako kasuan, Jaurlaritzako Nekazaritza sailburuordetzak ez du datua zehaztu nahi izan, baina Antiguedadek uste du gero eta gutxiago direla lur ureztatuak, Gasteizko partean bereziki, han landatzen ziren laboreen errentagarritasuna apaldu delako. «Baliteke belaunaldi aldaketarekin ere lotura izatea. Niri batek baino gehiagok esan dit nahiago duela lehorreko zereala ipini buruhauste gutxiago izateko».

Dena den, Araban ere lurrak ureztatzeko erabiltzen diren kantitateak oso handiak dira. Ebroko Ur Konfederazioaren arabera, arro horretan dagoen Arabako zatian urteko ur kontsumoaren %65 da, hain zuzen ere. Bereziki patatarako eta erremolatxarako erabiltzen da, eta, gutxiago bada ere, mahastietarako ere bai.

EHUko katedradunaren arabera, beroaldi eta lehorte gero eta luzeagoekin, planteatu beharko litzateke ea jasangarria ote den ekoizpen modu hori Euskal Herrian. Horrekin batera, uste du elikadura burujabetzari buruzko eztabaida ezinbestekoa dela. «Zein elikagai produzitzen dira gure lurretan? Produzitzen dugun hori zein merkatutara doa? Eta gu elikatzen gaituzten elikagaiak zein merkatutatik datozkigu? Oker gabiltza gure dietaren parte handi bat kanpoan ekoitzitako elikagaiak badira, sekulako ur kontsumoa behar dutenak. Joan-etorri horietan, ur eta energia asko kontsumitzen da».

Ureztatzearen kultura

Nafarroan, lur ureztatuen ugaritzea ez da gaur egungo kontua; prozesu horretan ezinbestekoak izan ziren 1990eko hamarkadan bultzatu ziren azpiegitura handi batzuk: Nafarroako ubidea, Itoizko urtegia eta Esako handitzea. Aretxabalaren arabera,«obra erraldoi» horien atzean UPNren eta PSNren «bultzada politikoa» egon zen, eta «asmo espekulatzaile argia». «Orduan, artoak oso prezio handian kotizatzen zuen, eta hori bultzatu zen. Baina ez ginen bakarrak izan munduan, merkatua saturatu egin zen, eta jada ez da hain errentagarria». Orain, laborari batzuk hasi dira artoa ur gutxiago eskatzen duten beste labore batzuekin ordezkatzen: garagarra, ekilorea… Baina arazoak dituzte produkzio katea artoarentzat pentsatua dagoelako.

Aretxabalak kontserben industrian ere jarri du azpimarra. Nafarroan bereziki oso sektore indartsua duela dio, eta enpresa batzuek erakundeetan eragin handia dutela. «Kontserben industrian, bi eredu daude: bata, historikoa, kooperatiben ingurukoa; eta, bestea, multinazionalena. Horiek ez datoz bat Europako erakundeak bultzatzen ari diren gertuko nekazaritzarekin. Haien mentalitatea da produktua Nafarroan egitea eta gero mundura zabaltzea. Pentsatzeko modu hori oso txertatuta dago Nafarroako ehun ekonomiko eta politikoan».

Azpiegiturak ala kudeaketa

Gaur egungo egoerak ez du inor ezustean harrapatu, eta ur politikan hartu diren neurriekin oso kritiko agertu dira adituak. «Gutxienez 1990eko hamarkadatik izan ditugu lehorteak eta muturreko gertaerak, eta ez da ia ezer egin. Uste da ur azpiegiturak eraikita arazoa konponduko dela. Baina konponbidea uraren kudeaketan datza, eta ez azpiegiturak aldatu, hobetu edo gehitzean», azpimarratu du Aretxabalak.

Antiguedad bat dator analisi horrekin. «Erakundeek, askotan, nahastu egiten dituzte eskaria eta apeta. Hain da erraza ura eta azpiegiturak lotzea». Baina bera ez dago «printzipioz» urtegi guztien aurka. «Baliteke urtegi txiki bat beharrezkoa izatea leku jakin batean, baina oso ondo aztertu behar da non eta zertarako. Hemen jakintza oso partzialekoak gara, eta batzuk saiatzen dira porrua sartzen, baina zatika».

Aretxabalaren iritzian, sektorean «ikuskera pedagogiko eta zientifikoa» behar da. «Laborari askok uste dute ibaietako ura itsasoan amaitzea ura alferrik galtzea dela eta ez dituzte urtegiek ekosistemen funtzionamenduan eragiten dituzten kalteak ulertzen. Horren guztiaren atzean interes ekonomiko eta politiko partzial bat dago».

Berrikuntzak

Europako Kontu Auzitegiak 2021ean egindako txosten batek gehiegizko ureztatzeaz ohartarazi zuen, eta Europako Nekazaritza Politiko Komuna ezbaian jarri zuen: ondorioztatu zuenenez, Europako hegoaldean bereziki nekazaritzarako lurren ureztatzea bultzatu da, eta sistemak modernizatzeko egindako ahaleginek ez dute ur kontsumoan murrizketarik ekarri. «Justu aurkakoa gertatu da. Modernizazioaren izenean, laboreak intentsifikatu dira, kultiborako eremuak handitu, eta ur behar handiagoa duten laboreak sartu», laburbildu du Antiguedadek.

Bestela pentsatzen du INTIAko Goñik. Nabarmendu duenez, lur gehiago egon arren, Nafarroan behintzat ur kontsumoa ez da neurri berean handitu, egonkor eutsi dio. «Lehen, badaezpada ureztatzen genituen lurrak. Orain, badaezpada hori amaitu da. Ezin da ur tanta bat ere alferrik galdu. Eta nekazariak ederki jabetzen dira. Aurrerapauso handiak eman ditugu».

INTIAn sustatzen ari diren estrategien artean ureztatze defizitario kontrolatua deiturikoa dago. Labur esanda, labore bakoitzaren hazkuntza fase guztia identifikatzen dute, eta bakoitzerako ur eskakizuna zein den zehaztu, ur dosi gutxiago emateko produkzioa arriskuan jarri gabe. Urte batzuk daramatzate entseguak egiten, labore batzuekin (artoa, alpapa, brokolia, ilarra eta tomate) eta garai ezberdinetan. Brokoliaren kasuan, ur kontsumoa %38 apaltzea lortu dute; artoarenean, %8.

Goñik nabarmendu duenez, halako berrikuntzetarako teknologia berriak behar dira —sentsoreak, satelite bidezko irudiak…—. Horien bitartez jakin daiteke unean-unean zein den egoera hidrikoa eta zenbateko erreserbak dauden lurrean. «Estrategia honek funtzionatzen du, baina atzean ezagutza bat eduki behar da, laboreen hazkuntza faseei eta behar hidrikoei buruzkoa. Horregatik, aholkularitza funtsezkoa da».

INTIAko teknikariak uste du oro har laborariak aldaketa horietara ondo moldatzen ari direla, baina aitortu du egoera ez dela erraza. «Kostuak murrizteko eskatzen ari zaie, jasangarriago izateko… Ohartzen dira aurrean dituzten erronkez eta Europar Batasunaren eskakizunez. Mundu horretan betidanik egokitu behar izan dute aldaketetara, eta iruditu dezakeenaren kontrara, ondo moldatzen dira. Landaren hirugarren iraultza bizitzen ari gara».

Hildako lurra

Ureztatzeak badu beste ondoriorik, adituen arabera: lurraren suntsiketa. Uraren erabilera intentsiboarekin batera pestizidak eta ongarriak erabiltzen dira; horrek produktibitatea handitzen du, baina lurraren erabilgarritasuna apaldu. Hala ohartarazi du Aretxabalak: «Pestizida eta ongarri gehiegi erabiltzeagatik, lur asko ez dira gai ura iragazteko. Eta lurpean dauden ur apurrak ezin dira erabili kutsatuta daudelako. Elikagaien ekoizpena industrializatu dugunez, zorua hil dugu».

Nafarroako Erriberan gertatutakoa jarri du adibide moduan. Hango laborariek Ebroko ura izan arren, iparraldean azpiegitura handiak egin dituzte hara ura eramateko. Zergatik? «Ebroko uren kalitateagatik. Urte hauetan guztietan ibaiko urekin eta akuiferoekin zer gertatu den galdetu beharko genuke; kutsatuta daude».

Caparrosoko akuiferoen egoera nabarmendu du Aretxabalak. «Duela gutxi arte, hango putzuetatik tira egiten zuten laborariek, baina jada ezin dute. Zenbait gunetan, 300 miligramo nitrato dituzte litroko, eta baimendutako maximoa 50 da». Han dagoen behien makroetxaldeak eta animaliek sortzen dituzten hondakinek eragin zuzena du horretan, haren iritziz. «Lehen sektorearen hiperindustrializazioak ekarri gaitu egoera honetara. Eredua errotik aldatu behar da».

Goñik ez du ukatzen ongarrien nitratoen askatzearekin eta akuiferoen kutsadurarekin arazo bat dutela Nafarroan, baina hori konpontzeko bidean daudela uste du. «Orain, behar den ura baino ez da erabili behar, ur tanta bakar bat gehiago ere ez. Uraren kudeaketa egokiagoak ongarrien kudeaketa hobea ere ekarriko du».

Antiguedad ere kezkatuta dago horrekin. Baina, haren ustez, uraren kudeaketan ekonomia zirkularra edo birziklatzea ere hartu beharko litzateke kontuan. Adibidez, hirietan kontsumitutako ura, besteak beste, lurrak ureztatzeko erabiltzea. «Araztuta egon dadin arazo teknologiko batzuk egon arren, bideragarria da. Araban badago halako esperientzia bat, mugatua, baina emaitzak ematen ari da. Uraren kudeaketa ere ez badugu modu zirkularrean pentsatzen, gainerako hitzak hutsak geratuko dira».