Iraganari baino gehiago, etorkizunari begira dago euskal kooperatibismoa. Sustraiak ondo errotuak ditu lurrean, inguruan, herrian, eta hortik ari da munduratzen azken hamarkadetan. Enpresa egiteko beste modu bat posible dela aldarrikatu izan du mugimenduak hasieratik, hitzekin eta ekintzekin, eta hori bera berretsi dute eredu horren ordezkari nagusi bik ere, Leire Mugerzak eta Rosa Lavinek. Donostian elkartu ditu BERRIAk, ekonomia sozialaren hiriburu izendatu duten hirian, eta kooperatiben nazioarteko egunaren bezperan. Arretagunea Euskal Herrian jarria baitute mundu osoko kooperatibek aspaldian. Eta ez da kasualitatea.
Zer dute euskal kooperatibek munduari eskaintzeko? Zergatik dira erreferentzia?
ROSA LAVIN: Munduan erreferentzia bat da Euskadi hainbat arrazoirengatik. Batetik, kooperatiben aniztasunagatik. Konfekoopek 1.400 enpresa ordezkatzen ditu, eta horietatik %85 lan elkartuko kooperatibak dira, eta hori ez da beste inon gertatzen. Gainera, sektore askotakoak dira. Bestetik, kooperatibek duten internazionalizazio maila handia ere nabarmentzekoa da, baita inbertsio eta berrikuntza maila ere. Horrek guztiak egiten gaitu bereizgarri; zeren, printzipioak eta balioak berdinak dira mundu osoan, baina ezaugarri horiek hemen bakarrik daude.
LEIRE MUGERZA: Zera gehituko nuke: Mondragon, kasu honetan, bai eta gainerako kooperatiba gehienak ere enpresak direla, eta bakoitza bere esparruan lehiakorra dela. Eta munduko kooperatibetan hori ez da horren ohikoa. Gainera, elkartasuna oinarrizko printzipio bat da guretzat: balioa dauka, ez bakarrik beharra dagoenean edo zailtasunak daudenean laguntza ematen dugulako, baizik eta elkarrekin proiektuak egiten ditugulako. Uste dut bereizgarritasun garrantzitsua dela.
Nolakoa da ekonomia sozial hori munduko beste toki batzuetan? Nazioartean nola daude kooperatibak?
MUGERZA: Kanpora atera nintzenean pentsatzen nuen kooperatiba guztiak hemen bezalakoak zirela, baina ohartu naiz ezetz. Eta desberdintasun nagusia zera da: ez direla enpresak; funtzio ezberdinak dituzte, modu kooperatibo batean jarduten badute ere. Ekonomia sozialaren barruan beste entitate asko daude, noski, baina ez dute lotura handirik enpresarekin, eta, are gutxiago, enpresa aniztasunarekin.
LAVIN: Baina zergatik existitzen da desberdintasun hori? Hemen enpresaren dimentsio hori asko lantzen dugulako. Beste herrialde batzuetan pisu handiagoa du arlo sozialak; asoziazionismoari lotuago daude. Hemen gai gara errentagarritasun ekonomikoa edo lehiakortasuna eta eraldaketa sozial balantza berean jartzeko. Oreka hori lortzen dugu, eta hemendik kanpo balantza ez dago horren konpentsatuta.
«Mondragonen sortu den guztia ere ezerezetik sortu da. Alegia, bat ez da handi bilakatzen berehala, apustu egiten jarraitu behar da»
Leire Mugerza
Indartsu daude kooperatibismoaren balioak?
LAVIN: Nik uste dut baietz; are, gero eta indartsuago daudela esango nuke. Eta hori neurtzeko, oso termometro garrantzitsua da beste enpresa eredu batzuk kooperatibetan begiak jartzen hasiak direla. Enpresa eredu berriak sortu behar direla entzuten da, baina ez dago adarbakar urdinik bilatu beharrik: jada existitzen da eredu arrakastatsu hori, eredu kooperatiboa da, eta urteak daramatzagu lanean. Pandemiarekin agerian geratu zen enpresek ez ezik gizarteak ere elkartasun balioetara itzultzeko beharra duela, indibidualismotik aldendu eta kolektibotasunera itzultzekoa. Eta oinarrian hori da gure eredua.
Arrasaten, Debagoienean, oinarrizkotzat jotzen dira balio batzuk. Baina, esango zenuke gazteek barneratuak dituztela?
MUGERZA: Nik beti esan dut kasualitatez egin nintzela kooperatibista. Ingeniaritza ikasi ondoren, Eika kooperatiban egin nuen ikasketen amaierako lana, eta katigatu egin ninduen. Beraz, uste dut gazteei ikusarazi eta erakutsi egin behar diegula enpresa egiteko modu hau existitzen dela. Baina ez diskurtsoekin, ekintzekin baizik: ikus dezatela. Ni katigatu nintzen, bizi izan nuelako, eta ez kontatu zidatelako. Orduan ere gauza bera esaten zuten gazteez. Beraz, nik ez dut gauza bera errepikatuko: ez dut esango gaur egungo gazteek balio horiek ez dituztenik.
«Milioi eta erdi pertsonak dute loturaren bat kooperatibismoarekin Euskadin; herritarren %70ek. Gure izateko, bizitzeko, eta pentsatzeko modua da»
Rosa Lavin
Rosa, zu ere kasualitatez egin zinen kooperatibista?
LAVIN: Bai, bai. Enpresa zientziak ikasi nituen, eta kooperatiben eta ekonomia sozialaren inguruko graduondoko bat egin nuen gero. Horrek praktikak egitera eraman ninduen, segidan kooperatiba batean hasi nintzen lanean… eta halaxe. Niretzat kooperatibismoa film on baten antzekoa izan da: ikusten hasten zarenerako kateatuta geratzen zara, eta ezinezkoa zaizu aldentzea.
Zer eman behar diote kooperatibek beren inguruneari?
LAVIN: Mezu gehiago zabaldu behar ditugu; horrelako elkarrizketa gehiago behar ditugu… Komunikatu behar dugu, eta betebehar hori guri dagokigu. Milioi eta erdi pertsonak dute loturaren bat kooperatibismoarekin Euskadin; hau da, herritarren %70ek baino gehiagok: edo kooperatiba batean lan egiten dutelako, edo seme-alabak ikastola batean dituztelako, edo beraien aurrezkiak banka kooperatiboan dituztelako… Lotura handia daukagu, eta benetan sinesten dugula ikusarazi behar dugu. Gure izateko, bizitzeko eta pentsatzeko modua da.
MUGERZA: Kooperatibismoa ez da helburu bat bere horretan, gizartea eraldatzeko tresna bat da. Eta zer esan nahi duen horrek? Bada, lanean pertsonen parte hartzea bermatzea; erabakiak partekatuak izatea; aberastasunaren banaketa oso muga zehatzekin egitea, lankideekin nahiz ingurunearekin; herriarekiko eta kulturarekiko errotzea… Gizarte bati eskain diezaiokeen guztia esan nahi du. Errotzea, esaterako, oso garrantzitsua da niretzako. Uste dut aukera asko eskaintzen duela gure lurraldearen etorkizuna bermatu ahal izateko.
Errotzea da kooperatiben eta Mondragonen baliorik handienetako bat?
MUGERZA: Errotzea oinarria da. Jaio ginen lekuan jaio ginen, gizarte horrek zituen beharrak erantzun bat behar zuelako. Inguruarekin lotuta egoteak ematen dizu zure inguruaren garapenarekin jarraitzea: kultura, herria, ezagutza, gazteak, nagusiak… denekin daukazu konpromisoa. Gaur egun ez ditugu lehen zituzten behar berberak, beste batzuk ditugu, eta horiei gure ereduarekin eta egiteko moduarekin erantzun diezaiokegu.
Enpresa talde handi bat da Mondragon, halere; kooperatiba asko multinazionalak dira. Nola eragiten du horrek?
MUGERZA: Badaukat esperientzia nazioartean plantak irekitzen, eta esango nuke baldintzarik garrantzitsuenetako bat gure egiteko modua dela. Arrasaten eta baita inguruan ere, enpresa kudeaketa arrakastatsua daukagu. Egiteko modu horiek oso errotuak ditugu hemen, baina kanpora joaten garenean ere berdin jarduten dugu. Izaera juridikoak, sozietate kooperatiboak izateak, ez du egiteko modu kooperatibista bermatzen, baina gure kasuan moduak ez dira aldatzen.
«Izaera juridikoak, sozietate kooperatibo izateak, ez du egiteko modu kooperatibista bermatzen, baina guk kanpora joaten garenean ere berdin jarduten dugu»
Leire Mugerza
Rosa, ziur asko, maiz galdetuko zizuten Mondragoni buruz soilik, baina badira beste kooperatiba batzuk ere. Zenbateraino da eredu eta zenbateraino egiten die itzal?
LAVIN: Mondragon zer den aitortu behar da: euskal enpresa talderik handiena da, Espainiar estatuko zazpigarrena… Baina hortik harago, ehun kooperatiba baino ez dira; Euskadin ia bi mila ditugu. Noski, txikiagoak dira. Mondragonek industria alorrean pisu handiagoa du, eta gainerako kooperatibak txikiagoak dira. Gaur egun zailagoa da kooperatiba handiak sortzea.
MUGERZA: Baina enpresa sarea indartzen laguntzen dute. Mondragonen sortu den guztia ere ezerezetik sortu da. Eroski talde handi bat da egun, baina hasieran zazpi denda ziren. Alegia, bat ez da handi bilakatzen berehala; apustu egiten jarraitu behar da, etorkizunean dimentsio handiko zerbait lortzeko.
Rosa Lavin eta Leire Mugerza. Andoni Canellada, FOKU
Zer garrantzia du kooperatiben arteko saretzeak, elkarrekin lan egiteak?
LAVIN: Sarean lan egin beharraren adibidea Mondragon da. Izan ere, interkooperazioa gure beste baliorik garrantzitsuenetako bat da, eta haiek badakite hori nola egin. Beharrezko dituzten laguntzak eta tresnak eman behar dizkiegu kooperatibei elkarrekin lan egiteko, elkarren artean loturak sortzeko, muskulua irabazteko.
MUGERZA: Ezinbestekoa da, bai. Guretzat beharrezkoa da Konfekoop eta antzeko harreman sareetan egotea, izan estatuan, Europan edo munduan.
Azken urtean, hala ere, hizpide izan da kooperatiben arteko harremana, Mondragon barruan batez ere. Uste duzue barne gatazkak mehatxu izan daitezkeela kooperatibismoarentzat?
MUGERZA: Aipatu dituzun kasu bakar batek ere ez du inoiz Mondragonen eredu kooperatiboa zalantzan jarri, ez eta kooperatibismoa ere. Hori oso garbi utzi nahi dut. Eta bigarrenik: egia da, gatazkak izaten ditugu gure artean, haserreak… Baina bizitza hori da. Kontua da arazo horiekin zer egin talde indartsu eta kohesionatu bat izateko: mehatxu izan daitezke, edo aukera, aurrera indar handiagoz egiteko eta etorkizun kohesionatuago bat lortzeko; gu horretan gaude.
Zer enplegu mota sortzen dute kooperatibek? Enpleguaren prekaritateari aurre egiteko zer-nolako garrantzia daukate?
LAVIN: Galdera izarretako bat da, beti ateratzen dena… Enplegu duina kooperatibek sortzen dutena da: egonkorra, kalitatezkoa, jasangarria, lan osasuna zaintzen duena, kontziliazioa bermatzen duena, malgua eta zure ibilbide profesionalean aldatuz joango diren beharretara egokitzen dena, formakuntza eskaintzen duena, garapen profesionala ahalbidetzen duena, berritzailea dena… Horri guztiari lotu behar zaio modu demokratiko eta parte hartzaile batean egiten dugula.
MUGERZA: Lana da zuk enpresari eskaintzen diozuna; gu jabeak gara, lana eskaintzen diogulako. Beste eredu batzuetan kapitala da: dirua jartzen duzu, eta erabakimena duzu; gure kasuan, ez. Guk eskaintzen diogunak balio oso garrantzitsua dauka, eta, gainera, jabegoa ematen dizu. Beraz, pentsa zein garrantzitsua den. Rosak oso ongi azaldu du horrek esan nahi duen guztia.
Behin-behineko langileak gehiegi baliatzea kritikatzen zaizu, ordea. 2019ko Kooperatiben Legeak bazkide ez diren langileen kopurua handitzeko aukera eman zizuen, hain zuzen ere.
LAVIN: Gu ere enpresak gara, eta beste enpresa batzuen merkatu berean gaude; beraz, lehiakorrak izan behar dugu guk ere. Eta egon daitezke une batzuk non proiektu bat garatu behar duzun, ziurgabetasun handikoa izan daitekeena edo hasiera eta amaiera epe bat izan ditzakeena. Izan dezakezu enplegu oinarri egonkor bat, baina agian langile gehiago ere behar dituzu. Horretarako egin zen, hain zuzen ere, legea aldaketa. Asko kritikatu zen, baina guk ere behar genuen malgutasun hori, lehiakorra izan nahi bagenuen.
MUGERZA: Gure organoek oso argi dute: enplegu kooperatiboa sortu nahi dugu. Baina, Rosak dioen moduan, merkatuak gorabehera handiak izan ditzake, eta horri aurre egiteko behin-behinekotasuna behar dugu, nahiz eta gure helburua beste bat den.
Langileak erabakiguneetan egoteak badu eraginik haien inplikazioan?
MUGERZA: Nik baietz uste dut. Niri tokatu zait hainbat organotan egotea, eta horrek ematen dizun inplikazio maila handia da, bertatik bertara ikusten dituzulako proiektuaren nondik norakoak, erabakiak nola hartzen diren, nola eztabaidatzen diren. Mahai baten bueltan biltzen dira kolektiboak hautatutako bazkide-langileak; aberatsa da hori. Esango nuke kontseilu errektoreen aniztasunak asko hurbiltzen dituela kooperatibak pertsonengana, eta, halaber, asko ematen die kooperatibei.
Baina denen inplikazioa bera da organoekiko? Zer iritzi duzue sindikatuei buruz, esaterako? Egon behar dute?
LAVIN: Ez, ez luke zentzurik izango. Hor badago desberdintasun bat kooperatiben eta beste enpresa ereduen artean: guk ulertzen dugu ekonomikoki eta sozialki inguru demokratiko batean bizi behar dugula gure egunerokoan. Enpresari buruz hitz egiten denean, ordea, asumitzen da demokrazia ezin dela enpresan sartu. Hori ez da eredu kooperatiboan gertatzen; eredu kooperatiboan demokrazia ez da enpresen atarian geratzen: barrura sartzen da. Enpresa osatzen dugun guztiok daukagu gure hitz egiteko eta botoa emateko eskubidea. Beraz, ez du zentzurik hirugarren baten ordezkaritza egoteak; beste eredu batzuetan funtzio oso garrantzitsua dute, baina gurean ez.
Talentua da egun enpresen kezka nagusietako bat. Kooperatibetan, ordea, langileez gain arduradunez ere hitz egiten da sarri. Zenbateraino dira kooperatiben ezaugarriak oztopo liderrei edo zuzendariei eusteko?
MUGERZA: Tira, gure kasuan, portzentajea oso-oso txikia da. Gure artean, taldearen barruan, baditugu txandakatzeak, eta egon behar dute. Positiboa da hori. Baina kanpora joaten direnen kopurua oso txikia da. Zuzendari askorekin egotea tokatzen zait, eta esango nuke justu aurretik esandakoagatik dela; hau da, ereduak berak kateatzen ditu. Kanpora ateratzeko aitzakia izan ordez, bertan geratzeko arrazoi bat da.
Hala ere, emakumeak goi karguetara heltzeko aukera gehiago ematen dituen eredua dela esango zenukete? Biok zarete horren adibide.
LAVIN: Niretzat erraza izan da, nire kooperatiban %90etik gora emakumeak garelako. Dena den, datuei erreparatu besterik ez dago: administrazio kontseiluen edo erabaki organoen osaketei begiratuz gero, kooperatibetan kopurua handiagoa da enpresa eredu tradizionaletan baino. Horrekin ez dut esan nahi gurean ere egiteko lan asko geratzen ez denik, sektoreka, adibidez, alde handiak aurkitu daitezkeelako oraindik.
MUGERZA: Nik oso sektore ezberdinetan egin dut lan: industrian, hezkuntzan eta banaketan. Eta eremu bakoitzean errealitatea desberdina izan da. Nik neu ez naiz inoiz ezberdin baloratuta sentitu emakume izateagatik. Pertsona da baloratzen dena. Baina, guretzat, berdintasuna hasierako oinarria izan da, duela 30 urte, edo 60, [Jose Maria] Arizmendiarretak bere pentsamendua idatzi zuenetik. Esan nahi dut, berezkoa du kooperatibismoak; sorreratik ari gara.
Behin eta berriz errepikatu duzue eredu desberdina dela zuena, baina ez du aitortza berezirik nazioartean. Izan behar du?
LAVIN: Noski, urte asko dira hori aldarrikatzen ari garela. Ematen du eredu batzuei dena eginda ematen zaiela, eta beste batzuek urratsez urrats egin behar dutela bidea zerbait lortzeko. Bada, puntu horretan gaude: nazioartean errekonozimendua bilatu eta ereduak ekonomikoki nahiz sozialki duen garrantzia agerian utzi nahian, aurrera egin ahal izateko. Lagungarri zaigun araudi bat izan beharko genuke, kooperatibismoa sustatuko luketen politika publikoak izan beharko genituzke. Baina askotan kontrakoa gertatzen da: atez ate aritu behar izaten dugu egunero, aitortza hori lortu ahal izateko.
Makina bat ate jo duzue azken urteetan Lanbideko administrazio kontseiluan ordezkaritza lortzeko, baina oraingoz ez dizuete ireki. Zergatik da garrantzitsua bertan egotea?
LAVIN: Enpleguan daukagun pisua nabarmena delako, eta oraintxe administrazio kontseiluan dagoen enpresa eredu bakarrarekin ordezkatuta sentitzen ez garelako. Gurea beste eredu bat da, eta enpleguarekiko ikuspegia ere desberdina dugu: horregatik uste dugu bertan egon behar dugula, gure ikuspegia helarazteko, hain justu ere. Enplegu lege proiektuak Lanbide ezberdin baten aldeko apustua egiten du, modernoagoa, enplegu politika publikoen ardatza izango dena… Baina ezin da enplegu politika publikorik diseinatu eredu kooperatiboa kontuan hartu gabe.
«Gure ezaugarrietara egokituko den araudi baten beharra daukagu, beste eredu batzuen maila berean kokatuko gaituena; ez hobeto, ez okerrago»
Rosa Lavin
Mondragonek lortu du azken urteetan ordezkaritza izatea zenbait elkarte eta forotan. Dena den, ematen du alderdiei kosta egiten zaiela eredu kooperatiboa politiketan txertatzea.
MUGERZA: Kooperatiba enpresa egiteko modu ezberdina da, beraz erabakiguneetan gure presentzia beharrezkoa da gero ondoriorik ez jasateko. Legeak edo arauak definitzeko orduan ez bagaude, arazoak izaten ditugu oinarrizko kontuetan, inor ez delako gutaz gogoratzen. Guk eskatzen dugu dagokigun lekuetan egotea, besterik ez. Zeren, guk egiten dugunak besteek egiten dutenaren balio bera dauka.
Ordezkaritza falta horren azken ondorioetako bat Lagun Aroren kotizazio sistema da, baina gehiago ere badira. Zeintzuk?
ELKARREKIN: [elkarri begiratu diote, eta biek batera esan dute] Berdintasun planak.
MUGERZA: Berdintasun planena ikaragarria da. Sorreratik ari gara berdintasuna lantzen, baina legea egitean ez zuten kontuan hartu gure eredua. Ondorioz, ezin ditugu berdintasun planak erregistratu. Sinestezina da. Gauza txikia eman dezake, baina oinarrizkoa da.
LAVIN: Arazoak ditugu berdintasun planekin, formakuntza zentroekin, ikertzaileekin… Gure ezaugarrietara egokituko den araudi baten beharra daukagu, beste eredu batzuen maila berean kokatuko gaituena; ez hobeto, ez okerrago.
2011. urtean probatu zuen lehenbizikoz auto elektrikoa, eta 2019an Euskal Herrian ikusi ziren lehen Tesla autoetako bat erosi zuen. «Duela hamar urte oraindik ez ziren erabat operatiboak, baina urte hauetan izan duten bilakaera izugarria izan da. Gaur egun, auto elektrikoaren nagusitasun teknikoa eztabaidaezina da. Eztabaida, egotekotan, beste arlo batzuetan kokatu behar da», argudiatu du. Orduan zergatik kostatzen ari zaie ugaritzea? Bi arrazoi eman ditu: batetik, petrolio enpresen eta autogintza enpresen eragin ahalmena dago, eta bestetik, prezioa.
Auto elektrikoen apologia egiten duela ez du ukatu, baina errieta txikia egin die konpainiei: «Hasieratik gama altuko autoak izan ziren lehentasuna. Baina ari dira iristen A, B eta C segmentuko autoak. Egun, Tesla Model 3a elektriko eraginkorrenetakoa da, 500 kilometroko autonomia duena, eta, laguntza guztiekin, 30.000 eurogatik lor daiteke Euskal Herrian. 40.000 euroko motor termikoko SUV bat erosi berri duena aurki damutuko da».
Taxi gidariei erreparatu
Auto elektrikoen hedapena «geldiezina» dela uste du, eta Europatik kanpoko etxeei esker iritsiko da. Dioenez, Tesla oldarkor hasi da eskaintzekin, eta Bilboko hamabost taxilarik Tesla Modelak erosi berri dituzte. Hala ere, jauzia Txinan ikusten du: «Bi marka nabarmenduko nituzke: BYD eta MG. Morris Garage tradizio handiko marka ingelesa da, baina kapital txinatarra du. 90 denda ireki ditu Espainian, eta merkeagoak dira».
Prezioa eta kostua, baina, ez dira gauza bera, eta fisikariak uste du hor jarri behar dela arreta: «Elektrikoak luxua izateari utzi dio; luzera errentagarriagoa da». Bere teoria oinarritzeko, bi aldagai aletu ditu: mantentze lana eta energiaren kostua. «Mantentze lanik eza esango nuke. Nik egiten dudan mantentze lan bakarra kristalak garbitzeko ura betetzea eta gurpilak aldatzea da. Ez diot oliorik aldatzen autoari». Azaldu duenez, motor elektrikoa sinpleagoa da, askoz pieza gutxiago ditu, eta ez dago marruskadurarik haien artean. Horrek eragin zuzenekoa du mantentze lanean. Hori bai, auto elektrikoak %25 inguru astunagoak dira, eta sumatzen da gurpilen iraupenean. Era berean, azaldu du autoaren azterketak ez dituela zertan Teslaren lantegi ofizialean egin.
Kostuen aurrezpen handiena, dena den, energian sumatu du, batez ere etxean kargatzeko aukera badago: «Nik auto elektriko jabedun tarifa dut. Gauean kargatuz gero, bi euro ordaintzen ditut 500 kilometro egiteko argindarrarengatik. Ez dago horrekin lehiatu dezakeen petrolio konpainiarik. Gainera, etxean dut iturria; ez naiz gasolindegi batetik pasatu behar. Horrek paradigma osoa aldatzen du».
Garajerik gabe, nola?
Horretarako, baina, garajea behar da, eta Euskal Herriko autoen bi herenek kalean egiten dute lo. «Garaje gabe zailagoa da, argi dago», onartu du. Alde horretatik, aldarrikatu du kargagune publikoak legez ugaritu beharko liratekeela, eta aparkaleku handietan —merkataritza guneak, ospitaleak…— ez dela legea betetzen. «Jende askok lan egiten duen guneetan beharko lukete, edo kalean. Japonian ezin duzu autoa erosi ez baduzu garajerik. Hemen ez da horrela, eta zergak ordaintzen ditugu. Erakundeek kargalekuak bermatu beharko lituzkete».
Beste aukera gasolindegietan dauden argindar kargalekuak dira. Potentzia handia behar izaten dute, eta ez dira hain garbiak eta merkeak. Autoa kargatzeko, hamabost minutu inguru behar izaten dira, eta baterientzat ere okerragoak dira, behartu egiten dituztelako. «Salbuespenetarako dira. Guk normalean ez ditugu 500 kilometro egiten egun batean». Eta kargaleku asko edo gutxi daude? «Zenbat behar dira? Gehiago baleude, askoz hobeto, noski. Euskal Herrian 635 gasolindegi daude, eta Espainian 11.000. Horiekin asetzen da erregai behar osoa, eta zuk ezin diozu etxean erregairik bota».
Dena den, Agirregabiriak beste aldagai bat gehitu dio bere defentsari: etorkizuna. «2035ean, zentzu pixka bat duen inork ez du izango konbustio motorreko autorik. Debekua aproposa iruditzen zait. Are gehiago, 50.000 biztanletik gorako hirietako zero igorpeneko guneekin zorrotz jartzen direnean, ikusiko dugu».
Horrekin guztiarekin, ekoizleak ikusten ari dira auto elektrikoak saldu nahi badituzte prezioak nabarmen merkatu behar dituztela. Eta badator aldaketa; autogintza elektrikoak auto txiki eta merkeen aldeko apustua hasi du. Txinako ekoizleak izan ziren horretan lehenak, eta, apustuak eragina zuela ikusita, Stellantisek Fiat 600 eta Fiat Topolino auto elektriko merkeak atera ditu merkatura orain egun gutxi.
Fiat 600 auto berria 35.950 euroren truke egongo da salgai, eta eguneroko erabilerarako dago prestatua. Topolinoa, aldiz, eredu ausartagoa da. 1930. urteko Fiat Topolinoaren bertsio elektrikoa sortu nahi izan dute. Auto oso txikia da, soilik hirian erabiltzekoa, eta 9.980 euroren truke egongo da eskuragarri. Bi modelo berriak Turinen (Italia) aurkeztu dituzte, Fiaten etxean, baina, biak ala biak, Marokon eta Polonian ekoitziko dituzte, gastuak apaltzeko.
Txinatik iritsitako autoez gain, Teslak ere eragin die behera prezioei Europan. Teslak gama altuko autoak sortu ditu hasieratik, eta gero, pixkanaka, gamak eta prezioak jaitsiz joan da. Azken beherakadarekin, prezioei dagokienez, Txinako autoen lehiakiderik handiena da gaur egungo merkatuan, eta bien beldur dira Europako ekoizleak.
Hala ere, Jim Rowan Volvoko zuzendari exekutiboaren arabera, Txina ez da gai izango «Europako auto elektrikoen merkatua menperatzeko». Haren ustez, Europako markako auto merkeagoak laster iritsiko dira. Citroenek, esaterako, datorren urterako aurreikusten du elektrifikatzea bere produkzio osoa. Hala ere, ez da ahaztu behar Txinako Geely konpainia dela Volvoren jabea.
Prezioak merkatzeko borroka horretan, egun merketzat jo daitezkeen auto elektriko bakarrak hirian ibiltzeko modelo txikiak dira. Fiat Topolinoaz gain, besteak beste, Citroen AMIa, Fiat 500e-a, Dacia Springa eta Txinako D2Sa daude segmentu horretan. Beraz, prezioak merkatu dira, baina, aldi berean, autoen tamaina eta prestazioak ere murriztu dira. Alegia, horien eta gama altukoen artean ez dago tartekorik. Fiat 600e-a, esaterako, utilitario bat da, lau metro ingurukoa, baina 35.000 eurotik behera zaila izango da auto elektriko berri hori erostea.
Txinan, prezioen ituna
Txinan, auto elektrikoen ekoizlerik handienean, konpainien arteko su etena sinatu berri dute, prezioak jaitsarazi dituen gerra amaitzeko. Pekingo Gobernuak bultzaturiko akordio bat izan da. Teslak Model 3 eta Model Y autoen prezioak jaitsi izanak prezioen gerra piztu zuen iazko urrian. Harrezkeroztik salmenta errekorrak lortu dituzte bai Teslak eta baita Txinako konpainiek ere, tartean BYD, Teslaren lehiakide handiena.
Dena den, bi konpainia handiek lehia baretu beharra ikusi dute. Biek eta Txinako beste hamalau auto egilek eskutitza bidali diote Txinako Industria eta Informazioaren Teknologia Ministerioari, eta bertan azaldu diote nola jarriko dioten amaiera prezioen beherako espiralari.
Kaleratzeak Stellantisen
Stellantisek egindako auto elektrikoen aldeko apustuak kaleratze ugari eragingo ditu konpainiaren planta gehienetan, eta horrek langileak kezkatu ditu. Carlos Tavaresek, enpresako zuzendari exekutiboak, ohartarazi du Txinatik datozen auto elektriko merkeek Europan duten eraginaz. «Txinarekin lehian sartu nahi badugu, ezin dugu ekoitzi Frantzia eta Italiaren moduko herrialdeetan», ohartarazi du.
Ekoizpena garabidean diren herrialdeetara eramateak asko merkatzen du prozesua. Halaber, Europako gobernuak diru laguntza handiak eskaintzen ari dira auto elektrikoak erosteko. Bi aldagai horien konbinazioak, hein handi batean, autogintza konpainien errentagarritasuna handitzea ekarri du. Olivier François Fiateko zuzendari exekutiboak honela adierazi du: «Bi urtean, Fiat inoiz baino errentagarriagoa egin dugu».
Ostia kolektiboak, Lurzaindiak eta ELBk deiturik, ekainaren 27tik aitzina okupatzen dute 1,3 milioi eurotan saldua izan den Senpereko Olha etxaldea. Ostiak, gaurko, Lapurdi, Baxenabarre eta Zuberoan mobilizatzera deitu ditu lurra eta etxebizitzaren gaiarekin Ipar Euskal Herrian gaindi mugitzen diren kolektiboak. Luxi Detxartek (Baiona, 1990) eta Joana Olasagastik (Baiona, 1990) okupazioan eta Ostian parte hartzen dute, eta zerbait lehenbailehen egitearen muntaz aritu dira.
Noiz hasi zineten lurra eta etxebizitzaren arazoari buruz borrokatzen?
JOANA OLASAGASTI: Duela gutti. Arbonako okupazioa gertatu zenetik. Arbonan bizi nintzen eta pentsatzen dut hurbiletik hunkitua sentitu nintzela, nahiz badakidan aspaldi gertatzen den problematika dela. Ikusiz gauzak zein fite aldatzen diren, eta ez beti alde onera, oinarrizkoa iduritzen zait kezkatzea. Berandu da, baina oraindik garaiz gauzak aldatzeko. Esperantza hori dugu; bestenaz, ez ginateke borrokatuko.
LUXI DETXART: Euskal Herrira itzuli nintzen 2019an eta etxebizitza bat behar nuen; biziki konplikatua izan zen. Ahoz aho atxeman nuen apartamendu ttiki ttiki bat Ziburun. Lurraren arazoa beharbada nik ere Arbonatik dut. Aldi batez joan nintzen eta iduritu zitzaidan zerbait gertatzen zela, biziki inportantea zela. Astean bi, hiru aldiz joaten hasi nintzen. Gainera, giro euskalduna zen eta, euskara ikasten nuenez garaian, niretzat harri batez bi txori izan ziren. Gero, elikadura, lurra betidanik inportanteak zaizkit; jakin nahi dut nongoa den jaten dudana. Ohartzen zarelarik hemengo laborariek nolako lana duten eta zer baldintzetan, lagundu nahi dituzu.
Arbonako Berroetako bideko okupazioaren berpiztea bezala da Senpere Olhakoa?
OLASAGASTI: Berpizteko behar da hil, eta istorioak ez dira inoiz gelditu. Arbona izan zen aipatu zen kasu potoloa, baina aitzin izan ziren beste anitz. Aspalditik, Euskal Herria saltzen da, eta gaizki.
Horregatik zaizue inportantea okupazio berri hau?
OLASAGASTI: Arazoa politikoa da. Gure lurraldea kudeatzen dutenek, maluruski, ez dute guk ikusten dugun maneran kudeatzen; ez ditugu ber balioak, ber intentzioak, interesak, ber gogoak.
Senpereko Olha etxaldearentzat ez dea berantegi, ikusiz salmenta egina dela?
OLASAGASTI: Ez dakit. Zernahi gerta, hau ere saltzen bada, espero dugu gure borrokak balio duela beste kasu batzuentzat. Aldi guziz entzuten dugu hirigintza planetan gauzak ez direla behar bezala eginak, arauak ez direla aski zehatzak; azkenean, Senpereko afera horrekin, -eta bada Olanok erosi duen Larre Luzearena Ahetzen- borrokatu gara, espero baitugu politikariek entzunen gaituztela eta aldaketak eginen dituztela.
DETXART: Biziki beldurgarria dena eta Arbonatik atxikitzen dudan leloa da: Behin saldua, betikoz galdua! Ezin duzu iraganera itzuli. Beraz, ez bagara mobilizatzen, ez gara aitzinatuko. Hainbeste kasu badira, eta ez dakizkigunak. Hori da harrigarriena. Urtero hektareak eta hektareak galtzen ditugu.
OLASAGASTI: Eta ez da publiko zabalaren kezketan. Berdin zaie. Nolaz? Ez dakit. Egunkariak irekitzean ez dira landuak diren lehen gaiak, ez dira aipatzen.
DETXART: Haatik, Penelope Cruz etortzen delarik, azala egiten du.
Hortik okupazioa borroka molde bezala erabiltzearen beharra?
DETXART: Zer badugu okupaziotik kanpo? Legerik ez da [espekulazioaren kontra]. Saltzaileak du erabakitzen eta bere prezioa ez du apaldu nahi, eta ez ditu laborantzako lurrak aparte saldu nahi. Huts juridiko bat bada beti. Arbonatik saiatu ziren konpontzen; Elkargoak sinetsarazi zigun Lurren Jardunaldiekin zerbait gertatuko zela, baina ez, deus guti! Okupazioa da gure tresna. Emankorra dela sinetsi nahi dugu.
Adin eta jatorri desberdineko herritarren bilgune dea halako okupazioa?
DETXART: Zinez gure arteko harremanen sortzeko, gaia aipatzeko, jendea mugiarazteko tresna biziki ona da. Nahiz ez den aski.
OLASAGASTI: Ikusgarritasuna badu, jendea ekartzen du. Elkartasuna erakusten da, eta goxo da ikustea balio batzuk atxikitzen direla, halere, gaur egun; maluruski, gehienbat euskaldunen artean.
Nola doa okupazioa?
DETXART: Ongi! Leku zoragarria da! Gordetuak gara; beraz, beharbada kokapenak ez du errexten. Baina lehen egunetik berrogei bat ginen eta giro polita da. Bigarren astea da, eta gauza anitz egin ditugu. Gero, kanpotik ez da ikusten. Prentsan, Adam etxeari erantzuteko egin genuen ageria ez da agertu.
Uztailaren 15eko toki anitzetan mobilizatzera deitu du Ostiak. Zer da helburua?
DETXART: Harrabotsa egitea.
OLASAGASTI: Ahal bezainbat jenderi mezua pasaraztea., hedabideetaraino iristeko.
DETXART: Nahiz eta xumea izan, Iparralde mailakoa egitea ez da guti. Hori da helburua: kolektibo bakoitzak zerbait egin dezan erakusteko denetan arazo bera dela.
OLASAGASTI: Eta edonori irekia dela erakusteko. Hemen bezala: bada adin guzietarik, denetarik. Denen problematika da; denak iratzar gaitezen!
Nola iraganen da eguna?
OLASAGASTI: Ekintza ezberdinak izanen dira tokien arabera.
DETXART: Tokiko kolektiboaren erabakia izanen da. Eguna, hemen, Senpereko Olhan bukatuko dugu denen artean. lotura egiteko ekintzen eta okupazioaren artean.
Jaitsiera bigarren eskuko etxebizitzetan gertatu da bereziki, %17,7 gutxiago salerosi baitira iazko maiatzarekin alderatuta. Dena den, aurtengo maiatzean salerositako gehienak bigarren eskukoak dira: 2.001 (%80,3); berriak, aldiz, 490 izan dira denera (%19,7).
Etxebizitzen eraikuntzan ere alde handia dago lurralde batetik bestera. Nafarroan, esaterako, maiatzean saldutako etxebizitzen %36,9 izan ziren berriak, baina %10 baizik ez Araban. Tartean daude Bizkaia (%15,6) eta Gipuzkoa (%13,4).
Aldea dago babes ofizialeko etxe kopuruari dagokionez ere. Prezioa igotzeak urte hasieran etxebizitza babestuen eraikuntza suspertu bazuen ere, iazko kopuruetatik urruti daude oraindik. Aurtengo maiatzean iazko hilabete berean baino %44,5 gutxiago salerosi dira. Zehazki, 70 baino ez dira izan babestuak Hego Euskal Herrian (%2,8). Hala ere, askoz gehiago dira Araban, (%15,3), Nafarroarekin (%8), Bizkaiarekin (%5,1) eta Gipuzkoarekin (%4,5) alderatuz gero.
Prezioa, goraka
Salmentak gutxitzeak ez du askorik eragin oraingoz etxebizitzen prezioetan, goraka jarraitzen baitute: Gesvalt enpresak egindako txosten baten arabera, bigarren hiruhilekoan %7 garestitu da etxebizitzaren prezioa Nafarroan, %4,2 Gipuzkoan, %4,1 Bizkaian, eta %2,6 Araban.