Lantziegoko alkateak azaldu zuenez, hainbat herritar bertaratu ziren laguntzera, eta haiek atera zuten hirugarrena, baina beranduegi zen lehen bien heriotza eragozteko. Itxaso Compañon ABRA elkarteko presidenteak atzo azaldu zuen hirugarrena «mirariz» salbatu zutela: «Anbulantziak ordubete behar izan zuen iristeko. Logroñoko helikopteroa anbulantzia baino lehenago iritsi zen kasik. Egunotan milaka pertsona ari dira lanean inguruan, eta ez dago anbulantzia bakar bat ere. Guardia Zibilaren auto eta ikuskari pila bat bai, baina anbulantziarik ez. Alkatea ere oso haserre dago egoerarekin».
Karbono dioxidoa mehatxu ezaguna da ardogintzan. Hain zuzen ere, duela hiru urte beste bi pertsona hil ziren modu berean, Lapuebla de Labarcan (Araba) jazotako antzeko istripu batean. Espainia iparraldeko upategietan —Euskal Herriko hegoaldekoen oso antzekoak dira— ere ohikoak dira horrelakoak. 2019an hiru lagun hil ziren Zaragozako upategi batean, eta iaz bat Leonen.
Compañonek igandean hildako bi gizonak ezagutzen zituen, baita duela hiru urte hildakoak ere —El Mozo haren upategia ere Lantziegon dago—. Bi kasuetan upategi txikiak ziren, eta hildakoak, jabeak. «Eskarmentu handiko jendea zen, ezagutzen zuten arriskua eta harekin lan eginikoak ziren. Baina hain da arriskutsua… Ez du usainik, eta, neurgailu berezirik izan ezean, ezin da detektatu. Hamar segundoan zorabiatzen zaitu, eta, gero, pozoitu».
Ramiro Gonzalez Arabako ahaldun nagusiak atzo adierazi zuenez, azken urteetan asko murriztu dira kasuak, haren iritziz upeltegiek segurtasun neurriak jarri dituztelako. Gehitu zuen ulertuko lukeela halako kasu baten ondoren «beldurra zabaltzea», are gehiago orain mahats uzta betean egonda. Compañonek, aldiz, uste du kasuek behera egin dutela upategi txiki gutxiago daudelako, eta salatu du mahatsaren prezio eskasak ez duela batere laguntzen segurtasun neurriak hobetzen.
Haizagailuak bazituzten
Lantziegoko upategian, Arabako Errioxako gehienetan bezala, haizagailu handi batzuk zituzten, tutu batzuetara lotuta. Horiek eskuz mugitu daitezke, eta oxigenoa txertatzen dute CO2 pilaketak dauden upeletan. Segurtasun neurri ohikoena da. Normalean upeletako mahatsa ateratzeko lanetan erabiltzen dira. Igandeko kasuan, baina, ez ziren aski izan zorigaitza eragozteko.
Upeletan sartzean, leku itxietan lan egiteko gomendioak bete behar dira. Putzu septiko, estolda… eta antzekoetako berak dira. Osalanek hainbat gomendio ditu halakoetarako: inoiz ez bakarrik sartu, ahal bada lotuta, gas neurgailuekin, eta, beharrezkoa bada, arnasa hartzea erraztuko duten gailuekin. «Oxigeno botilak behar dira, edo arnasbide zuzen bat. Halakoetan, maskara soila ez da nahikoa», azaldu du Mari Nieves de la Peña Osalanen Bizkaiko bulegoko arduradunak: «Maskarak beste gasak arnastea eragoz dezake, baina oxigenorik ez badago, konortea galtzeko arriskua dago».
Compañonek, baina, salatu du oxigeno botila txikiak oso garestiak direla. «Upategi txikietan ez ditut ikusi; agian handietan egongo dira. Gaur goizean Interneten begira ibili naiz, eta oso garestiak dira. Upategietan halakoak jartzea erraztu beharko lukete, edo eman, eta, gero, ez erotu paperekin. Lanerako baino gehiago, larrialdietarako. Mutualitate eta antzekoek botika kutxak-eta ematen dituzte, bada halakoetara behartu beharko lituzkete».
Langileak, normalean, ardoa egin ostean pilaturiko mahatsa ateratzeko sartzen dira upeletan. Eskuz egiten da, sarde batekin, eta oso gogorra da. Halakoetan ohikoa da kandela edo su txiki batekin sartzea oxigenoa dagoen jakiteko. Lantziegoko hirugarren zorabiatuaren bila sartu zirenek hala egin zuten. De la Peñak zehaztu du sistema hori, baina, erabat fidagarria ez dela: «Baliteke suak piztuta irauteko nahikoa oxigeno egotea, baina ez arnasa hartzeko. Edo oxigeno horrekin batera karbono monoxidoa egotea. Eta, halakoetan, gorputzak oxigenoa baino bizkorrago xurgatzen du monoxidoa».
Enpresari handien jabetzako frankiziak zein saltoki handiak hasi dira azken urteetan Gipuzkoako hiri eta herrietako kaleak blaitzen. Geroz eta gehiago dira, aldiz, ateak itxi dituzten denda txikiak: hamarkadak zabalik izan ondoren Interneten uretan ito direnak, edo, erretiroa hartu ondoren, negozioan jarraitzeko inor aurkitu ez dutenak. Asko dira hango eta hemengo txokoetako dendariek eman dituzten arrazoiak.
Azpeitiko Nerea eskulanak dendako dendaria
«Interneten asko saltzen da, eta dendetan jaitsi egin da bezero kopurua»
Rosarito Ibaietak (argazkian, ezkerretik hasita bigarrena) duela 57 urte zabaldu zituen lehen aldiz Nerea eskulanak dendako ateak, Azpeitian. 21 urte zituen garai hartan, eta barruko arropa, etxeko arropa zein artilea saltzen zituen gehienbat. 11 urte gazteagoa zuen Marian ahizpa (argazkian, ezkerretik hasita hirugarrena); dendan laguntzen zion, eta 22 urterekin hasi zen hura ere lanaldi osoz. Orduz geroztik, biek egin izan dute bertan lana, baita haien bi ahizpek ere. Rosarito erretiratu zenean, Marianek jarraitu zuen dendarekin, irail honetan itxi duen arte. Ez dute aurkitu negozioan jarraituko duenik, eta, eraikinak erabilgarri jarraitzeko, berrikuntzak behar ditu. “Lokala zaharra da, eta, horregatik, eskualdatzen hasteko ere arazoak izan ditugu. Pena handia eman digu, pentsatzen genuelako gazteren batek hartu eta pixka bat lagunduta negozioa aurrera ateratzeko moduan zegoela”, azaldu du Marian Ibaietak.Aitortu du dendan lan egitea “oso polita” izan dela, baina azken urteetan “konplikatu” egin dela Internet bidezko salmenta dela eta: “Internetetik asko saltzen da, eta dendetan nabarmen jaitsi da bezero kopurua. Hasi ginen Interneten ere gauzak saltzen, baina ez zuen funtzionatu”. Salgaiak ere aldatu behar izan zituzten, etxerako arropak Internet bidez asko erosten dituztelako bezeroek: “Garai batean, asko saltzen genituen, eta, orain, batere ez. Horregatik, eskulanak saltzen hasi ginen”. Bustinzuriko errebalean egon da Nerea denda, eta ez da han azkeneko urteetan itxi duten denda bakarra, batzuek itxi dutelako. “Gure denda itxi ondoren, kale osoan arrandegi bat eta okindegi bat baino ez dira geratzen. Lehen bazeuden arropa denda bat, harategia…; denda pila bat zegoen, baina denak itxi dituzte”, esan du Marian Ibaetak.
Arrasateko Olgeta jolas dendako dendaria
«Gaur egungo denda fisikoen alokairuak oso garestiak dira»
Itsaso Pagoaga Endika Portillo, Foku
2015. urtean zabaldu zuen Itsaso Pagoagak Olgeta jolas denda, Arrasaten, eta aurtengo maiatzean itxi du; zortzi urte horietan, ordea, jolas denda arrunt bat baino gehiago izan da espazio hori. “Jostailu denda fisiko bat izateaz gain, argi neukan beste zerbait ere izan behar zela: alokatzeko aukera emango zuen espazio bat, baita tailerrak edo formakuntzak ematekoa ere”, dio Pagoagak. Denda fisikoarekin batera sortu zuen online denda, eta sare sozialen bidez egin zen ezagun Euskal Herrian.
Olgeta denda, ordea, beste arrazoi batzuengatik itxi zuten: arrazoi pertsonalak eta ekonomikoak aipatu ditu dendariak. Batetik, gaur egungo “komertzio eredua” eta amatasuna uztartzeko “zailtasunak” ikusten ditu Pagoagak, eta, alde ekonomikoari dagokionez, luze gabe ez ditu gauzak “argi” ikusten: “Kontsumo ohiturak asko aldatu dira. Azken urteetan joera handia igarri dut plataforma handiei erosteko, edozein preziotan eta arreta jarri gabe materialaren kalitateari, material hori egiteko dauden lan baldintzei…”. Horrez gain, alokairuen prezioak “berrikusteko” beharra azpimarratu du: “Gaur egungo denda fisikoen alokairuak oso garestiak dira”. Hain zuzen, uste du komertzio txikien auziari “modu kolektiboan” erantzun behar zaiola: “Udalek eta lokalen ugazabek berrikusi behar dituzte arauak, alokairuen prezioak eta bestelakoak, dendek zabalik jarrai dezaten eta herritarrek ere herri biziak izan ditzaten”.
3. CARMEN FUENTE
Villabona-Amasako Galerias MJ dendako dendaria
«Jende gazteari Internet bidez erakutsi behar zaio materiala»
Carmen Fuente.
“Nire etxea da. Nire bizitza osoa eman diot”. Horrela deskribatu du Villabona-Amasako Galerias MJ etxeko arropa zein dekorazio denda Carmen Fuente bertako dendariak. Alde batetik bestera dabil azken egunotan, denda uzteko egin beharreko zereginetan. “Ni erretiratu egingo naiz, eta azken hogei urteetan nirekin lanean ibili den lankideak hartuko du denda. 55 urte dauzka. Alokairua eta inbentarioa kobratuko dizkiot, eta, horrela, errazago hasi ahal izango da. Hark denda hartzea nahi dut, eta lagundu egin behar da horretarako; bestela, akabo”. 1945ean ireki zuen denda Fuenteren familiak. “Garai berrietara egokitzen joan da”. Hain zuzen, Internetek ekarri duen aldaketara ere egokitu da denda; Facebook jarri zuten lehenengo, eta Instagram gero. “Etxez etxe joan ohi naiz askotan gortinak eta bestelakoak jartzera, eta egiten dudan guztiaren argazkiak jartzen ditut Instagramen. Jende gazteari Internet bidez erakutsi behar zaio materiala, dendetara ez direlako etortzen. Etortzen dira, esaterako, Instagramen jarri dudana ikusten badute”.
Kalerako arropa ere saltzen zuen lehen, baina gortinak online erostea zailagoa zela ikusita, produktu horretan espezializatuz joan da. Negozioak aurrera jarraitzeko, denda utziko dionari bidea erraztea garrantzitsua dela deritzo: “Gure kasuan, biok jarri dugu asko gure aldetik negozioak jarrai dezan, eta espero dut urte askoan zabalik jarraitzea”.
4. IÑAKI GRADO
Donostiako Oiartzun izozkitegiko dendaria
«Alokairuaren prezioa igo digute, eta ezin diogu igoera horri aurre egin»
Iñaki Grado Gorka Rubio, Foku
“Donostia frankizien hiri bat bihurtzen ari da; denda tradizionalak ixten gabiltza, eta hiriaren esentzia galtzen ari gara”. Haserre mintzo da Iñaki Grado, Donostiako Oiartzun izozki dendako arduraduna. Haren izozkitegia da ateak itxi dituzten dendetako bat, alokairu handiagatik: “Lokaleko alokairuaren prezioa igo digute, eta ezin diogu horrenbesteko igoerari aurre egin. Jabeak ez du prezioa negoziatu nahi izan”. 1987an zabaldu zuten Oiartzun gozotegia, eta han hasi ziren izozkiak ere saltzen. Urte batzuk geroago, hutsik geratu zen gozotegiaren ondoko lokala, eta alokatu, eta izozkiak bertan saltzeari ekin zioten. “Izozki denda hau ixtearekin batera, izozkia modu tradizionalean egiten duten azken dendetako bat desagertu da, izozkia egiteko lantegi batekin”, dio Gradok. Azaldu duenez, mundu guztitik etortzen zitzaizkion urtero bezeroak, baita maila handiko sukaldariak ere: “Izozki esklusiboak genituen”.
Lantziegoko (Araba) upategi bateko bi lagun hil dira gaur goizean, eta hirugarren bat ospitaleratu egin dute. 60 eta 61 urte zituzten hildakoek, eta 31 zaurituak. 13:30ak aldera deitu dute larrialdi zerbitzuetara, hiru lagun zaurituta zeudela jakinarazteko.
Upategira heltzean, osasun zerbitzuek haietako biren heriotza baieztatu dute, eta hirugarrena helikopteroz eraman dute Logroñoko (Espainia) ospitalera.
Antza denez, langile bat ardoa ekoizteko edukiontzi batera erori da, eta, hari laguntzean, gainontzeko beharginek anhidrido karbonikoa arnastu dute. Horren ondorioz hil dira bi.
Tremendo dolor en Rioja Alavesa. Otra vez el tufo. Todo mi apoyo y mi cariño a la familia y allegad@s de las víctimas, a la gente de Lanciego, a tant@s amig@s que están sufriendo.
– Ramiro González (@ramirogonza) October 1, 2023
1948ko irailaren 19an aireratu zen lehen hegazkina Bilboko aireportutik. Egun hartan inauguratu zen Sondikako terminala; 2000. urtean hartu zion lekukoa Loiukoak. «Abiadura handiko trena iristen ez den bitartean, Bilboko aireportua ezinbestekoa da, portua den legez. 75 urte hauetan aireportua hor izan ez bagenu, Bizkaiko ekonomia bestelakoa izango zen», esan du Bilbao Airreko zuzendari Ines Zalbidek (Bilbo, 1967). Bilboko Merkataritza Ganberak eta erakunde publikoek elkarlanean eratutako erakundea da Bilbao Air, aireportua sustatzeko eta indartzeko.
2023a urte berezia da Loiuko aireportuarentzat, ezta? Eta ez bakarrik 75. urteurrenagatik; bidaiari eta hegaldi markak hausten ari da.
Ekainean, 600.000 bidaiariren langa gainditu genuen. Uztaila hilabete historikoa izan da Loiuko terminala ireki zenetik. Abuztuan, 665.000 bidaiari izan dira; 2022an baino %16 gehiago eta 2019an baino %17 gehiago. Hegaldiei dagokienez, nazionalak [Espainiako Estatukoak] %1,3 ugaritu dira. Nazioartekoetan izan da eztanda: %40-41 ugaritu dira. Hegaldien kopurua ere %12 handitu da, eta garrantzitsua da. Horrek esan nahi du aireportuak ondo funtzionatzen duela. Egongo dira hori zalantzan ipiniko duten erabiltzaileak, uda honetan arazoak izango zituztelako hegaldiekin edo maletekin. Beti dago zer hobetu, baina aireportua tentsionatuta egon da, eta oso ondo ibili da.
Zelan heldu dira emaitza horiek? Zer dago atzean?
Erakunde arteko lan indartsu baten fruitua dira. Bizkaiko Foru Aldundiaren lidergopean hainbat lantalde dabiltza Bilbao Bizkaia Accion Group delakoan, konektibitate arloan lanean. Ez da azken orduko lana. Estrategia sendo, egituratu eta anbiziotsu bat dago.
Zer lortu nahi duzue?
Gure enpresei galdetzen diegu zer merkatutan sartu nahi duten, aireportuen arteko aire bideek laguntzen dieten. Sektorean espezializatutako azoketara joaten gara Bilbao Air, Eusko Jaurlaritza eta diputazioa. Nazioarteko estrategian Aenak ere parte hartzen du; aireportuko zuzendaria gure osoko bilkurako kidea da, eta hark azaltzen dizkigu sektorean dauden kezkak. Guk lobby lana egiten dugu. World Routes azoka mundu mailakoa da; urrian egingo da Istanbulen. Europa mailako azokara ere joaten gara. Profesionalentzat dira, eta han negoziatzen dira aire bideak. Leku batzuetarako lotura premiazkoagoa edo lortzeko errazagoa ikusten badugu, gehiago presionatzen dugu; beste batzuk luzera begira negoziatzen dira. Lehia handia dago. Gure ezaugarriak dituzten aireportuen artean, buruan gaude. Lortu dugu hainbat aireportu garrantzitsu gainditzea, Tenerife Norte, esaterako; Sevilla gainditzear gaude. Europa mailan, ardatz atlantikoan, Bilbo buruan dago.
Negoziatzeko, eskatu ez ezik, eskaini ere egin behar izaten da. Zuek zer eskaintzen duzue?
Gure lurraldea erakargarria dela erakusten diegu, baina ez hainbeste estetikoki: inbertitzeko lurralde ona dela erakusten diegu, emaitzak errentagarriak izango direlako. Pandemia aurreko egoerara itzuli gara, baina konpainia hauetako askok finantzak egokitzeko lanak egin dituzte. Askok zeukaten gihar ekonomikoa galdu dute; aurretik ez zeukatenak bidean desagertu dira. Egia da: gihar hori berreskuratzeko, haientzat Bizkaia ez da lekurik erakargarriena. Leku seguruen aldeko apustua egin dute: Mediterraneoa, aisialdia eta eguzkia bermatzen dutenak. Gurea gehiago da luzera begirako estrategia. Baina aitortu behar dut harrituta gaudela konpainiek gure aireportuaren inguruan duten interesagatik. Horregatik espero dugu urrian aire bide berriak lortzea azoketan.
Zertan da erakargarria Bizkaia aire konpainientzat?
Emaitzak dira lehentasuna, eta gaur egun interesgarriak gara haientzat. Lehen, ez ginen kinieletan agertu ere egiten. Garai batean, azoketan kosta egiten zitzaigun agenda bileraz betetzea; orain, dena betea izaten dugu, eta konpainia batzuekin biltzeko aukerarik gabe geratzen gara.
Zelakoak dira bidaiariak?
Aisialdiagatik edo negozioengatik bidaiatzen duten turistak bereizi behar dira. Ikusten ari gara aldaketa bat. Teknologia berriei esker, orain ez da hain beharrezkoa bidaiatzea negozioak egiteko, baina, harrigarria bada ere, negozio bidaietan hazten ari gara. Horiek dira lortu nahi ditugunak, Bizkaiko enpresei interesatzen zaizkienak direlako. Egia da lehentasuna aisialdiagatik datorren bidaiaria dela, baina itxaropentsu gaude besteen bilakaeragatik.
Zelan banatzen dira urtean?
Badago urtaroari oso lotuta dagoen bidaiari mota bat, eta badaude aire bideak udan baino eskaintzen ez direnak. Baina aisialdiari lotutako turismoa, oro har, urtean zehar hedatzen ari da; baita Bilbon ere. Lortu behar duguna da urtaroari lotutakoak urte osora hedatzea, eta baita leku estrategikoetarako maiztasuna hobetzea ere.
Bilbon gero eta ugariagoak dira ekitaldi handiak, kongresuak… Horrek lagunduko dizue, ezta?
Tourra izan genuen uztailean, baina izan ditugu bestelako ekitaldiak ere, ez soilik Bilbon, baita inguruetan ere, eta aireportu nagusia izan gara topaketa horietarako. Elkarlan akordio txikiak sortu ditugu, aire bideen egiturarako oso interesgarriak direnak. Horietako bat da Ponta Delgadako aireportuarekin [Azoreak, Portugal] sortu duguna, eta horrek lotzen gaitu AEBekin -New York eta Chicago- eta Kanadarekin, arrazoizko prezioekin. Beste aldetik, Europara ere asko hedatu gara; esaterako, Rigako aire bideak Finlandiarekin lotu gaitu. Halakoak oso interesgarriak dira gure enpresentzat. Orain, autogintza sektorearentzat interesgarriak diren aire bideak negoziatzen ari gara; ea urrian lotzen ditugun.
Haien beharrak aldatzen dira?
Enpresa jarduera oso aldakorra da munduan. Berbarako, AEBetako Gobernuak onartu dituen pizgarriei esker, enpresa asko Txinatik AEBetara joan dira, eta horrek eragin nabarmena du aire bideetan. Horregatik izan dugu Porta Delgadarekin elkarlan hori lortzeko premia.
Amerikarekin lotura zuzena izatea lortuko al da?
Loiutik AEBetara aire bide zuzena izateko itxaropena ez dut galtzen. Horretarako gabiltza lanean.
Zein da oztopo nagusia?
Logistikoa. Bilboko aireportuak egokitze fisiko bat behar du, hegaldi horiek errentagarri egiten dituzten hegazkinak hemen lurreratu ahal izateko. Irudimentsuak izaten ahalegintzen ari gara, eta beste aukera batzuen aldeko apustua egiten. Negoziatzen ari gara.
Zenbat gehiago haz daiteke aireportua bera?
Aukera txiki bat badago. Azpiegiturak egokitu behar dira; baliabideak behar ditu. Garrantzitsuena da lortutakoa egonkortzea. Aurten hamazortzi aire bide berri izan ditugu udan, eta ez dago gure neurriko beste aireporturik horrelakorik lortu duenik.
Negozio bidaiak zein norabidetan izaten dira?
Balantzak orekatuta egon behar du: aire konpainiarentzako errentagarri izateko, hegazkinak beteta joan eta etorri behar du. Guk, noski, inbertsioak kanpotik hona etortzea nahi dugu: hori da Merkataritza Ganbararen helburua. Baina kanpoan ere lan handia egiten dugu, han eskaintza erakargarria egoteko, hemendik hara ere bidaiatu nahi izateko.
Aireportua handitzeko lanetan dabiltza. Nahikoa da?
Gure bileretan txantxetan esan ohi dugu mendia kendu beharko genukeela pista berri bat eraikitzeko. Baina hori ezin da. Egin behar duguna da daukaguna ondo kudeatu eta optimizatu: horrekin haziko gara. Lurraldeak ere lagundu behar du. Zuk aireportu handi bat eraikitzen baduzu, baina gero hiria ez bada gai bidaiari bolumen horri erantzuteko, alferrik zabiltza: zerbitzuak eta baliabideak behar dira. Aire bide berriak lortzeko orduan, erantzun hori egoten da erakundeen aldetik testuingurua sortzeko.
Metroa, noizko?
Ez dakit, baina laster espero dut. Ezinbestekoa da. Bizkaibus asko erabiltzen da aireportura joateko, baina trena ezinbestekoa da. Garraio publikoko eskaintza ona behar da. Aireportuan dagoen lekua ezin dugu erabili autoak aparkatzeko. Garraio publikoaren erabilera sustatu behar da -besteak beste, iraunkorragoa delako-, eta horretarako metroa behar dugu.
Aire bidezko garraioa auzitan dago, erregai fosilen kontsumoagatik. Eragina izango du?
Merkataritza Ganbarak iraunkortasun taldea sortu du, sektoreko enpresekin aldaketa horien eragina neurtzeko. Aireportua bera ere Jaurlaritzarekin lanean ari da aireportuak lurraldean duen inpaktua neurtzeko, eta deskarbonizazioaren eragina ere neurtzen da. Iraunkortasuna ez da traba, aukera bat baizik.
Zelakoa da inguruko aireportuekin duzuen harremana?
Interesatzen zaigu aireportu horiek ere ondo ibiltzea. Haien emaitza onak gure lurraldeko ekonomiarentzat onak dira. Are gehiago: aire bideak lortzeko azoka horietan inguruko aireportu txikiak ere ordezkatzen ditugu, eta haien izenean negoziatzen dugu. Guk dena ezin dugu eskaini, eta komeni zaigu haiek eskaintzea guk eman ezin dugun hori.