Eguzkiaren azken printzek argitzen dituzte soroak Lezoko Urreleku baserrian. Urria den arren, eguraldiak modua ematen du baratzean egun osoan aritzeko. Eguna bukatzearekin batera, baratzeko lanak ere amaitu ditu Nekane Tomasenak (Errenteria, 1968). Lurraren Orena proiektuaren sortzaileetako bat da; egitasmo horren bidez, Urrelekuko lurretan nekazaritza ekologikoan oinarrituta ekoitzitako produktuak saltzen dituzte. Miriam Arrietarekin (Itziar, Deba, 1983) batu da baserrian; Arrietak Itziarren dauka baserria, baina hara eta hona dabil azken egunotan, bere lurretan hazitako sagarrekin zukua egiten. Hirian jaio zen Tomasena, eta hirian bizi da, baina landa eremuan egiten du lan. Baserrian jaiotakoa da Arrieta, eta bertan ari da lanean oraindik, ahizparekin. Biek daukate lotura landa eremuarekin, eta ez dira bakarrak. Hain zuzen,Landa Eremuko Emakumeen Nazioarteko Eguna da igandean, urriaren 15ean, eta, Eustatek emandako datuen arabera, gaur egun Gipuzkoan 42.319 emakume bizi dira eremu horretan.
Kalabaza itxurako barazki lehorrak atera ditu Tomasenak autoaren atzealdetik. “Badirudi aurten izango ditugula batzuk, behintzat”, dio. “Guri ez zaizkigu ondo lehortu”, erantzun dio Arrietak. “Luffa izena du landareak, eta lehortzen direnean, belakiak egiteko erabiltzen dira”, azaldu du geroago. Baserriko tresnak gordetzen dituzten etxe baten alboan eseri dira, baratzera begira. “Biolur elkartean ezagutu genuen elkar, baratzezainen taldean, eta arazoak ditugunean elkarri laguntzen saiatzen gara. Elkarte horren barruan hainbat talde daude, eta esango nuke baratzean aritzen direnen eta okinen taldean biltzen dela emakume gehien. Bakoitzak bere proiektua dauka, baina badaude emakume guztion artean saretuta sortu ditugun egitasmoak ere”, esan du Arrietak.
Milorri da egitasmo horietako bat. Infusioak edo saldak egiteko belarrak nola ekoitzi azaltzen diote elkarri, “esperimentatu” egiten dute, eta ekoizpena guztien artean saldu. “Proiektu horretan gauden guztiak emakume baserritarrak gara, eta loturaren bat daukagu lurrarekin, modu batera edo bestera. Batzuk ekoizleak dira, profesionalak, eta beste batzuk baserrian bizi dira, ez dute profesionalki ekoizten, baina bai beste modu batean”, azaldu du Tomasenak. Izan ere, uste du landa eremuko emakumeen kontzeptua malgutu egin dela azken urteetan: “Gaur egun, gauzak aldatzen ari dira. Ni hiriko emakume bat naiz, baina lurra lantzen dut. Eta badaude baserrietan bizi baina inoiz aitzurrik hartu ez duten emakumeak ere”. Arrietak gehitu du landa inguruneko bizitza izatea dela komunean daukaten beste puntuetako bat: “Hor dauzkagun zerbitzuak, zailtasunak eta erraztasunak berdinak dira guztiontzat”.
Landa eremua, gizonena?
Araban, Bizkaian eta Gipuzkoan, landa eremuan bizi eta lanean ari diren emakumeen %86k baino gehiagok egiten dute lan zerbitzuen sektorean, %12k industrian, eta %1ek eraikuntzan. Nekazaritza, abeltzaintza, basogintza edo arrantza lanbide gisa daukaten emakumeen ehunekoa ere txikia da: %1ekoa. Gizonen kasuan, %4ra igotzen da kopurua. Bide horretatik, landa eremua gizonezko baserritarraren irudiarekin lotu izan da beti. “Gizonek beti izan dute ikusgaitasun handiagoa baserri munduan, baina emakumeak ere hor egon dira beti, esparru guztietan: baratzeko zaintza lanetan, animaliekin zein etxe barruan. Gizonak, berriz, beti egon dira erabakiguneetan, eta hala daude oraindik ere”, dio Tomasenak. Arrieta bat dator harekin, eta erantsi du baserritarren elkarteetan zein kooperatibetan ikusi izan dela hori: “Duela gutxira arte emakumea ez da egon leku horietan; emaztea etxean geratzen zen, eta gizona joaten zen bileretara”. Gaur egun ere joera horiek askotan errepikatzen direla azaldu du Tomasenak: “Ezagutzen ditut kasuak non emakumeak baserrian lan egiten duen eta gizonak kanpoan. Bileretara, ordea, gizona joaten da”.
Era berean, baserriko makina handiak erabiltzeko orduan igartzen dute desberdintasuna. “Makinak iritsi zirenean, gizonak gidatzen zituen beti”, esan du Arrietak. “Beti izan dute joera makina handiak hartzeko, aurrean egoteko. Uste dut boteretsuago sentitzen direlako egiten dutela, eta uste dutelako zuk ez duzula ondo egingo. Oso joera kulturala da; txertatuta dago gure gizartean”, dio Tomasenak.
Horren adibidetzat pasarte ugari dauzkate biek. “Garai batean, traktorea hartzen nuen lehengusua edo makina erabiltzen zuen beste gizonik ez zegoenean. Azken aukera nintzen ni. Momentuan ez nintzen ohartzen, baina orain pentsarazi egiten dit kontu horrek”, aipatu du Arrietak. Tomasena, berriz, traktore bat erostekotan zela saltzailearekin aritu zen telefonoz hizketan, eta saltzaileak ziurtzat jo zuen emakumeak ez zekiela makinei buruzko kontu teknikorik. “Alabak eta biok hitz egin genuen saltzailearekin, eta motorrari zein zaldiei buruz galdera teknikoak egiten hasi nintzen. Saltzaileak, orduan, esan zidan ez arduratzeko, kontu horien inguruan nire gizonarekin edo aitarekin hitz egingo zuela”.
Makinei dagokienez, aldaketa handiak izan dira duela hamarkada batzuetatik nekazaritzan eta abeltzaintzan, eta bi baserritarrek uste dute ekoizpen eremu bakoitzean ezarri den ereduak zerikusia izan duela baserriaren buruaren generoarekin. “Gizona buru zen baserrietan joera handiagoa egon da inbertsio handiak egiteko eta azpiegitura handiak eraikitzeko. Emakumeak buru ziren baserrietan, ordea, esango nuke ez dela horrenbeste ezarri nekazaritza industriala, eta lurrari lotuta jarraitu dutela, mekanizazio txikiekin, eta lehengo jakintza aurrera eramaten”, azaldu du Arrietak. Eredu aldaketarekin, indibidualizaziorako joera bat ere antzeman dute biek: “Sektorean, bakoitzak bere bidea egiten du”, ondorioztatu dute. Dena den, Arrietak nabarmendu du hori ez dela beti horrela izan: “Garai batean, ez zegoen makinarik, lana etxez etxe egiten zen, eta auzokide guztiak joaten ziren etxe bakoitzeko lanak egitera. Baina momenturen batean gertatu zen banaketa hori”. Horren harira, modu kolektiboan lan egitearen garrantzia nabarmendu du hark ere, eta beste lan eredu batzuk eraikitzeko garrantziaz ere aritu da. “Haziak gordetzeko lanetarako, adibidez, beti emakumeengana jotzen da, emakumeek egiten dituztelako baratzeko eskulan txiki horiek, eta lan hori, gainera, ez zaie aitortu oraindik. Nekazaritzako industria handiek, ordea, ez dituzte haziak inoiz eman izan”.
Ereduen arteko talka
“Makroproiektuen eredua oso maskulinoa da; hori beti esaten dute etxaldeetako emakumeek”, esan du Tomasenak. “Emakumeen eredua plurala da, txikitik abiatutakoa, askoz ere logikoagoa. Eta uste dut klima larrialdiak arrazoia emango digula. Ez dago energiarik makroproiektuak egiteko, eta, beraz, uste dut denborarekin gurea izango dela eredu berria”.
Baina txikitik abiatutako ereduari aitortza falta zaiola uste du Arrietak: “Administrazioarentzat ematen du ez zarela profesionala”. Baserri mundua irudikatzen denean, ordea, uste dute hori dela saltzen den irudia: eskulan asko dagoen eta animaliak asko zaintzen diren eremu bat. “Gauza bat saltzen ari bagara, gero hori praktikara eraman behar da, baina administraziotik beste eredu bat sustatzen ari dira”, txarretsi du Arrietak. Jakina da baserriko lana ez dela erraza, eta etxalde txikietan lan egiten dutenen egoera prekarioa izaten da askotan, lan baldintza gogorrekin. “Gaur egun, inor ez da ari aberasten lehen sektorean, ez bada laguntza mordoa hartuta…”, aitortu du Arrietak. Aldiz, salatu du abeltzaintzaren sektorea “publikoki askoz gehiago lagunduta” dagoela. Dena dela, lehen sektore osoko baldintzak “gogorrak” direla azaldu du Tomasenak: “Lehen sektorean lan egitea ez da batere erakargarria: lan gehiegi delako, lan astuna delako, oso fisikoa…”.
Soldata “ez proportzionala”
Lezoko Urreleku baserriko soroei begiratu die Arrietak, eta esan du “kostatuta” bete direla eremu horretan alokatzeko baliagarri dauden bederatzi hektareak. Jasotzen duten ordainsaria azpimarratu du, besteak beste: “Jendea harritu egiten da askotan daukagun soldatarekin. Eduki behar duzun jakintza, lanean eman beharreko orduak eta egindako inbertsioak kontuan hartuta, ez da proportzionala. Lehen, baserrian geratzea beste aukerarik ez zuenak egiten zuen hautu bat zen, eta ematen du edonork egin dezakeela, baina nik esango nuke hori ez dela horrela”.
“Ekoizpen txikiaren irudia saltzen da, baina laguntzarik ez dugu jasotzen gero”, salatu du Tomasenak. Gainera, azaldu du ez dutela “eliteentzako” ekoiztu nahi: “Produktuen prezioa igotzen badugu, dirudunek soilik erosiko digute, eta herriarentzako ekoiztu nahi dugu guk, guztiok izateko janari osasuntsua jateko eskubidea eta geuk baldintza duinak edukitzeko”. Arazo hori beste faktore batzuek ere baldintzatzen dutela esan du Arrietak: “Lehen, etxe bakoitzeko aurrekontuaren %30 erabiltzen zen jateko; orain, %17ra ere ez da iristen, gaur egun etxebizitzarako edo garraiorako askoz diru gehiago erabili behar delako”.
Paisaiari begiratu diote biek. “Lanbideak badauzka alde onak ere, eta harrapatu egiten zaitu: urtaro guztietan kanpoan lan egiten duzu, lurrarekin bateratuta zaude, paisaiarekin desegiten zara…”, nabarmendu du Tomasenak. Arrietak ere alde onak ikusten dizkio hartutako bideari: denboraren antolaketa norberaren esku izatea, eta zer norentzat ekoiztu nahi dugun erabakitzea, adibidez.
Freskatzen hasi du. Bakoitza bere autoan sartu da, eta katu bat atera da zuhaixka batzuen artetik. Biek agur esan diote lurrari; bihar egunsentiarekin batera ikusiko dute berriro.
Izan ere, Europako Batasunean oraingoz 3. mailatik gorako automatizazio mailako ibilgailuak ez dira legezkoak. Lehenik eta behin, oraindik proiektu gehienak prototipoak direlako eta proba asko daudelako egiteko.
Erantzukizunaren kontua da gakoa. Izan ere, gidatzearekin zerikusia duen edozer egiten hasten bada ibilgailua, istripu batean zeinen errua da? Autoan doan baina kasurik egiten ari ez den gizakiarena, edo ekoizlearena? Teknologia zabaldu aurretik halakoak arautu behar dituzte agintariek.
Nola da posible? Forden bluecruise teknologiari esker, hala gidatu daiteke, Espainiako Gobernuak joan den astean eman baitzion baimena AEB Amerikako Estatu Batuetako auto markari sistema hori erabiltzeko. Hala, baldintza jakin batzuk betetzen dituzten errepideetan bigarren mailako gidatze autonomo sistema hori erabili ahal izango dute erabiltzaileek.
Gehienbat autobidetan eta autobietan gidatu daiteke modu horretan. Izan ere, noranzkoak bereiziak dituzten eta alde bakoitzean gutxienez bi errail dituzten errepideetan soilik aktibatu ahalko da sistema, Fordek bluezone deituriko eremuetan. Hala ere, teknologia hori Ford Mustang March-E auto elektrikoan soilik dago erabilgarri, urriaren 12tik aurrera saldutako modeloetan.
Antonio Chicote Forden komunikazio arduradunaren arabera, auto hori duten bezeroek 90 eguneko probaldi bat egin ahal izango dute autoa erosi eta lehen urtean, eta gustu hartuz gero, hilabetean 24,99 euro ordaindu beharko dituzte teknologia erabiltzeko.
Automatizazio mailak
Europako Batasunaren araudiaren arabera, sei gidatze autonomo maila daude, eta oraingoz 2+ mailara arteko teknologiak erabili daitezke soilik. Bada, Forden sistemak duen automatizazio maila da hori, bigarren maila aurreratua. AEB Amerikako Estatu Batuetan, Alemanian, Erresuma Batuan, Espainian eta Hego Euskal Herrian ezarri du bluecruise teknologia Fordek orain arte.
Behin autobide edo autobian sartuta, sistema aktibatu egiten da, eta gidariak eskuak bolantetik kendu eta oina azeleragailutik kendu dezake. Hortik aurrera, autoa bera izango da mugimendu horizontalaz eta bertikalaz arduratuko dena: abiadura aldaketak, errailean mantentzea eta trafikoaren araberako gidatzearen moldatzea egingo ditu.
Hala ere, gidariak errepideari begiratu beharko dio une oro, momentu batean ibilgailuaren kontrola berriz hartu behar badu ere. Beraz, nahiz eta gidariak besoak gurutzatu eta belaunak tolestu ahal izango dituen, tentuz egon beharko du. Horretarako, kamerak jarri ditu Fordek autoaren barruan, gidaria trafikora begira dagoen edo ez ikusteko. Despistatuta balego, autoa zaratak egiten hasiko da. Gidariak ezingo du, beraz, liburu bat irakurri, edo pelikula bat ikusten hasi.
Euskal Herriko bluezone-ak
Espainiako Gobernuaren baimena jaso aurretik, Fordek Espainian eta Hego Euskal Herrian bluecruise erabil daitekeen errepide guztiak eskaneatu ditu, teknologia garatzeko. Hegoaldeko errepide nagusietan dago erabilgarri sistema, baina mozketa asko dituzte batzuek. Izan ere, tunelak edo angulu handiko bihurguneak dauden tarteetan eskuak bolantean jartzeko eskatzen dio gidariari sistemak.
Bizkaian eta Gipuzkoan eta Arabaren eta Nafarroaren iparraldean geografia menditsuagoa da, eta errepideek bihurgune handiak dituzte, horregatik daude horrenbeste eten. Chicotek azaldu du tarte horietan sistema ez dela itzaltzen eta funtzionamenduan jarraitzen duela, baina bibrazioen eta zaraten bidez gidariari kontrola berriro hartzeko eskatzen dio. Horrez gain, trafikoan ezohiko gauzak detektatzen baditu autoak, esaterako obra bat, buxadura edo ingurabide bat, sistemak horren abisua emango dio gidariari eta bolantearen eta azeleragailuaren kontrola berriro hartzeko eskatuko dio.
Teknologia garestia
Ford taldearen Mustang markako auto bakarrean erabil daiteke oraingoz bluecruise sistema, March-E elektrikoan. 46.000 eurotik gorako prezioa du auto horrek Hegoaldean, eta, ezaugarrien arabera, 50.000 euroko langa gainditu dezake. Ez da Hego Euskal Herriko edozein pertsonak eros dezakeen auto bat, eta horren jakitun da Chicote. Hala ere, adierazi du diru laguntzekin, deskontuekin eta hobari fiskalekin asko murriztu daitekeela prezioa, eta 40.000 eurotik jaitsi.
Fordek, ordea, ez du teknologia hori modelo horretara mugatu nahi, eta etorkizunean auto merkeagoek ere halako sistemak izatea dute helburu: «Behin teknologia garatuta, pixkanaka modelo gehiagotan ezarriz joango gara, ziur», azaldu du Chicotek.
Mercedesek ere badu automatizazio maila handiko sistema bat, drive pilot izenekoa. Oraingoz Alemanian bakarrik du baimena, eta 5.000 eta 7.000 euro arteko prezioa du teknologiak. 110.000 eurotik gorako prezioak dituzte autoek.
Inflazioaren testuinguruan sindikatuek bizi eta lan baldintza «duinak» izateko lan sarien emendatzea «ezinbestekoa» dela erran dute. Horretarako, «mobilizazioekin» segitzeko asmoa erakutsi dute.
Hala eta guztiz ere, ez du jarraipen handia izan grebarako deialdiak Ipar Euskal Herrian. Frantzian ere, ez dira mobilizazio jendetsuak izan. Dena den, sindikatuek hurrengo data ezarri dute abenduaren 13rako.
Olatz Garamendik Eusko Jaurlaritzako Gobernantza Publikoko eta Autogobernuko sailburuak eman ditu Jaurlaritzaren arrazoiak. Haren arabera, «jada ezarrita daude foroak sindikatuekin eta negoziazioa maila guztietan dago zabalik. Beste toki batean bilera bat egiteak ez du ezertarako balio». Gobernantza Publikoko sailburuak gogoratu du aste honetan bertan egin duela bilera Enplegu Publikoaren Euskal Kontseiluak, hor ordezkaritza dutela sindikatuek eta aldundiek, «eta ez da ezer esan LHKn beste bilera bat egiteaz, ezta hizpidera ekarri nahi dituzten gaiez ere».
«Nire ustez, negoziazioei mesede txikia egitea litzateke egiaz existitzen ez diren, ezarrita ez dauden foroetan parte hartzea», esan du Garamendik, eta gaineratu mahai guztiak daudela zabalik; «elkarrizketa zabalik dago, eta gu ere prest gaude negoziatzen jarraitzeko».
Erantzuna kritikei
Sindikatuen kritikei erantzunez, esan du Jaurlaritzaren legealdi honetako ezaugarria «zerbitzu publikoen kalitatearen aldeko apustua» izan dela. «Administrazio Orokorrean 3.700 lanpostu eta Osakidetzan eta Hezkuntza 14.000 lanpostu sendotzeko prozesuak ditugu mahai gainean, eta langile taldea 5.800 pertsona handitzea». Horrez gain, azaldu duenez, «nahiz eta Estatuak ezarri soldata mugak, Euskadin soldatak oso toki onean daude, beste erkidegoekin alderatuta».
Garamendik, era berean ukatu egin ditu sindikatuek egotzitako pribatizazio asmoak eta horren ondoriozko sektore publikoaren prekarizazioa. «Hain zuzen, guztiz kontrakoa egiten ari da Gobernua».
Ildo horretakoak izan ziren Iñigo Urkullu lehendakariak esandakoak herenegun Correo taldeko egunkarietan argitaratutako iritzi artikulu batean, kritikei erantzunez. «Sektore batzuek intentsitate handiz zabaldutako diskurtso bat dago, euskal errealitatearen erradiografia ezaugarri ilun eta katastrofistekin erakusten duena», esan zuen Urkulluk.«Ez dut ezkutatuko nire kezka eta desadostasuna, bai forman, bai funtsean, politika egiteko eta herritarrak tratatzeko modu horrekin».
Zer eragin du lurraldeetan litioa ateratzeak?
Litioa ateratzeko, lurruntze prozesu bat egin behar da lehenik, eta milaka milioi litro ur behar dira horretarako. Ur hori itsasoko ura baino zazpi aldiz gaziagoa da, baina, ondoren, litioa ekoizteko prozesuaren bukaeran, ur geza behar da; batzuek diote milioi bat litro ur geza behar direla litio karbonato tona bakoitzeko, eta beste batzuek, berriz, bi milioi litro behar direla. Errealitatea da horrek guztiak eragina duela, baina gizakiak egiten duen edozerk du eragina.
Gaur-gaurkoz, ezein elementu kimikorik ezin du litioa ordezkatu erreaktore nuklearretan eta taupada markagailuetan; erreaktore nuklearrak martxan daude dagoeneko, eta kiloko 100.000 dolar balio duen litio isotopo bat erabiltzen dute erregai gisa. Litioa ateratzen ez badugu, ez dago trantsizio energetikoan aurrera egiteko modurik, baina kontua zera da: zuk litioa badaukazu eta garapen teknologikoa egingo dutenek ez, haiek edozer egingo dute litioa lortzeko.
Horregatik, gai konplexua da, eta jatorrizko herriek eta zona horretan bizi diren komunitateek arrazoi dute. Izan ere, haiek ez dute inolako onurarik, baina guk geuk atera behar dugu, eta bermatu behar dugu baldintza onenetan ateratzen dela eta ingurumenean ahalik eta gutxien eragingo duela, herrialde garatuak litio bila etorriko baitira aurrerantzean ere.
Nortzuek ustiatzen dute litioa Argentinan gaur egun?
Enpresa guztiak atzerrikoak dira, eta, adibidez, 300 milioi dolar inbertitzeko konpromisoa hartzen dute Argentinara joatean. Hasieran, bost, zazpi edo zortzi milioi dolar inbertitzen dituzte, eta, hala, ustiapen horrekin jarraitzeak zer ekarriko dien aztertzen dute. Gainera, zinpeko deklarazio bat besterik ez dute egin behar, eta haiek zehazten dute zer ingurumen baldintzatan aterako duten litioa; beraz, ez dago inolako kontrolik, eta langileek oso diru gutxi irabazten dute.
Argentinan dauden atzerriko enpresek 800 milioi dolar esportatu dituzte urte hauetan, eta, diru horretatik, 30 milioi dolarren irabaziak baino ez dira geratu gehienez ere Argentinan bertan. Enpresek kostuak dituzte, baina abantailak dolarretan lortzen dituzte, hau da, legezko dolarrak ihesi ateratzen dira Banku Zentraletik. Gainera, 30 milioi dolar horiek 2.700 eta 3.000 milioi dolar inguru dira munduan.
Eta zer egin beharko litzateke hori eragozteko?
Estatuak gehiago kontrolatu behar ditu korporazioak, eta gehiago babestu behar ditu lurraldeak. Enpresek azpifakturatzeari utzi behar diote, 2022an gertatu zen bezala, eta baita ondoren beren kabuz saltzeari ere. Horretarako, beharrezkoa da erreferentzia balio bat ezartzea. Tona bat litio 6.000 edo 9.000 dolarrean erosten dute, eta, gero, hamar aldiz garestiago saltzen dute nazioarteko merkatuan.
Litioa duten probintziak oso pobreak dira, eta irabazirik handienak eskuratzeko aukera izan beharko lukete, baina nazioak kudeaketa hori bermatu behar du, eta zerbait kobratu beharko luke funtzio hori betetzeagatik. Onena litzateke estatu nazionalak ekimena hartzea eta gatz lautadak bilatzea, ez baitira asko geratzen. Petrolio Hobi Fiskala hala ari da egiten, Catamarcak gatz lautada bat eman baitio Fiambalari ustiapen txiki bat egin dezan, baina ez dute jakinarazi litiozkoa den, oraindik ikertzen ari baitira. Modu horretan, diru sarrera osoa eskuratu liteke.
Ulertzen dut arazotsua dela litioa eta haren kutsadura, uraren meatzaritza bat izatea, baina gauza bera gertatzen da urrearekin, kobrearekin eta burdinarekin. Munduan piztu diren beste eztabaidetako bat da elementu kimikoak birziklatzeari buruzkoa.
Argentina litioaren balio katean sartzea dakarren proiektu baten parte zara, eta horrek ez luke ekarriko bakarrik lehengaien hornitzaile gisa parte hartzea…
Argentinan dugun arazoa zera da, 1800etik gaur egunera arte ez dela izan estatu politikarik. Ezinbestekoa dugu ekonomiak etengabe handitzen jarraitzea, ideologia auziak gorabehera, hartara nolabaiteko segida izan dezagun zientzia aplikatuan, garapen zientifiko teknologikoan eta eremuaren teknifikazioan, eta, horretaz gainera, ezinbestekoa dugu guztiak balio nazional erantsia izatea. Hori konpondu arte, ez dugu izango herrialde garatu baten hazkunderik, ez Argentinan, ez Latinoamerikan.
Gainera, funtsezkoa da litioa baliabide estrategikotzat jotzea, bai hura babesteko, bai kontrol handiagoa bermatzeko. Litioa estrategikoa da, hamaika gauzatan erabiltzen delako, eta, herrialderik industrializatuenek ez dutenez baina zuk bai, horrek ahulago bihurtzen ditu. Herrialde horien hazkunde zientifikoa eta garapena oztopatzen badituzu, arazo larriak izan ditzakezu —Boliviak kolpearekin izan zituen modukoak—, baina, era berean, guztiok alertan jartzen gaitu zenbait gauza gerta ez daitezela bermatzeko, hala nola azpifakturazioa.
Gatz lautaden kontrola hartu behar dugu, eta guk geuk ekoitzi; ezin dugu itxaron merkatuak gure alde zerbait egin arte suntsipena eta espoliazioa geldiarazteko. Merkatuaren esku utziko bagenu, ez legoke ez osasun ez hezkuntza publiko eta doakorik, eta oso gaizki geundeke hori desagertuko balitz. Esaten eta agintzen dituen gauzak betetzeko eskatu behar zaio politikari. Gaur egun, litiozko baterien eta pilen fabrika bat egiten ari gara La Plata hirian, eta espero dugu luzaroan martxan egotea; izan ere, baliabide ekonomiko handiak erabili dira horretarako, La Platako Unibertsitate Nazionalak eta Y-Tec-ek (YPF Tecnologia enpresa) finantzatuak.