1.350 langileri eragingo die neurri honek. Sindikatuen iritzian, azken urteotan lan-hitzarmenaren negoziazioa dela eta izandako gatazkek multinazionalak Gasteizko plantan “konfiantza galtzea” ekarri dute, eta horren ondorio da eskaria murriztea.

EAEko sektore publikoko langileek % 0,5eko soldata igoera gehigarria izango dute 2023an. Langile publikoen soldatak % 2,5 handitu ziren urtarrilean, baina beste % 0,5 igoko dira urritik aurrera, 2022ko eta 2023ko irailen arteko KPIaren baturak % 6 gainditu duelako.

2023ko iraileko langabezia, 1.933 langabe gutxiago zenbatu dituzte EAEn eta 142 gehiago Nafarroan.

Arabako Errioxan ondo dakite zein arriskutsua izan daitekeen ardoaren hartzidurak isurtzen duen gasa. Hartzidurak karbono dioxidoa (CO2) eragiten du, eta, asko arnastuz gero, hilgarria da. Igandean Lantziegoko Crespo Zabala (Araba) upategian hildako 60 eta 61 urteko bi gizonak harekin pozoitu ziren. Hildakoetako bat porlanezko upel batean barrura erori zen, eta hura sorostera joan zenean zendu zen bigarrena. 31 urteko beste herritar bat ere sartu zen upelean, eta hura ere larri eraman zuten helikopteroz Logroñoko ospitalera (Espainia). Atzoko sendagiria jasoa zuen.

Lantziegoko alkateak azaldu zuenez, hainbat herritar bertaratu ziren laguntzera, eta haiek atera zuten hirugarrena, baina beranduegi zen lehen bien heriotza eragozteko. Itxaso Compañon ABRA elkarteko presidenteak atzo azaldu zuen hirugarrena «mirariz» salbatu zutela: «Anbulantziak ordubete behar izan zuen iristeko. Logroñoko helikopteroa anbulantzia baino lehenago iritsi zen kasik. Egunotan milaka pertsona ari dira lanean inguruan, eta ez dago anbulantzia bakar bat ere. Guardia Zibilaren auto eta ikuskari pila bat bai, baina anbulantziarik ez. Alkatea ere oso haserre dago egoerarekin».

Karbono dioxidoa mehatxu ezaguna da ardogintzan. Hain zuzen ere, duela hiru urte beste bi pertsona hil ziren modu berean, Lapuebla de Labarcan (Araba) jazotako antzeko istripu batean. Espainia iparraldeko upategietan —Euskal Herriko hegoaldekoen oso antzekoak dira— ere ohikoak dira horrelakoak. 2019an hiru lagun hil ziren Zaragozako upategi batean, eta iaz bat Leonen.

Compañonek igandean hildako bi gizonak ezagutzen zituen, baita duela hiru urte hildakoak ere —El Mozo haren upategia ere Lantziegon dago—. Bi kasuetan upategi txikiak ziren, eta hildakoak, jabeak. «Eskarmentu handiko jendea zen, ezagutzen zuten arriskua eta harekin lan eginikoak ziren. Baina hain da arriskutsua… Ez du usainik, eta, neurgailu berezirik izan ezean, ezin da detektatu. Hamar segundoan zorabiatzen zaitu, eta, gero, pozoitu».

Ramiro Gonzalez Arabako ahaldun nagusiak atzo adierazi zuenez, azken urteetan asko murriztu dira kasuak, haren iritziz upeltegiek segurtasun neurriak jarri dituztelako. Gehitu zuen ulertuko lukeela halako kasu baten ondoren «beldurra zabaltzea», are gehiago orain mahats uzta betean egonda. Compañonek, aldiz, uste du kasuek behera egin dutela upategi txiki gutxiago daudelako, eta salatu du mahatsaren prezio eskasak ez duela batere laguntzen segurtasun neurriak hobetzen.

Haizagailuak bazituzten

Lantziegoko upategian, Arabako Errioxako gehienetan bezala, haizagailu handi batzuk zituzten, tutu batzuetara lotuta. Horiek eskuz mugitu daitezke, eta oxigenoa txertatzen dute CO2 pilaketak dauden upeletan. Segurtasun neurri ohikoena da. Normalean upeletako mahatsa ateratzeko lanetan erabiltzen dira. Igandeko kasuan, baina, ez ziren aski izan zorigaitza eragozteko.

Upeletan sartzean, leku itxietan lan egiteko gomendioak bete behar dira. Putzu septiko, estolda… eta antzekoetako berak dira. Osalanek hainbat gomendio ditu halakoetarako: inoiz ez bakarrik sartu, ahal bada lotuta, gas neurgailuekin, eta, beharrezkoa bada, arnasa hartzea erraztuko duten gailuekin. «Oxigeno botilak behar dira, edo arnasbide zuzen bat. Halakoetan, maskara soila ez da nahikoa», azaldu du Mari Nieves de la Peña Osalanen Bizkaiko bulegoko arduradunak: «Maskarak beste gasak arnastea eragoz dezake, baina oxigenorik ez badago, konortea galtzeko arriskua dago».

Compañonek, baina, salatu du oxigeno botila txikiak oso garestiak direla. «Upategi txikietan ez ditut ikusi; agian handietan egongo dira. Gaur goizean Interneten begira ibili naiz, eta oso garestiak dira. Upategietan halakoak jartzea erraztu beharko lukete, edo eman, eta, gero, ez erotu paperekin. Lanerako baino gehiago, larrialdietarako. Mutualitate eta antzekoek botika kutxak-eta ematen dituzte, bada halakoetara behartu beharko lituzkete».

Langileak, normalean, ardoa egin ostean pilaturiko mahatsa ateratzeko sartzen dira upeletan. Eskuz egiten da, sarde batekin, eta oso gogorra da. Halakoetan ohikoa da kandela edo su txiki batekin sartzea oxigenoa dagoen jakiteko. Lantziegoko hirugarren zorabiatuaren bila sartu zirenek hala egin zuten. De la Peñak zehaztu du sistema hori, baina, erabat fidagarria ez dela: «Baliteke suak piztuta irauteko nahikoa oxigeno egotea, baina ez arnasa hartzeko. Edo oxigeno horrekin batera karbono monoxidoa egotea. Eta, halakoetan, gorputzak oxigenoa baino bizkorrago xurgatzen du monoxidoa».

Mahatsen hartzidura prozesuan sortzen den gasari esaten zaio “ardoaren bafada”. Gas horren pilaketa handia denean, hilgarria izan daiteke.

ELA sindikatuak jakitera eman duenez, joan den ostiralean izan zen ezbeharra, bi langileak mantenu lanetan ari zirela. Antza, makina batean harrapatuta geratu ziren.

Bi metro eta erdiko altueratik erori da langilea, eta garezurreko traumatismo larri batekin eraman dute Tuterako Reina Sofia Ospitalera.

Enpresari handien jabetzako frankiziak zein saltoki handiak hasi dira azken urteetan Gipuzkoako hiri eta herrietako kaleak blaitzen. Geroz eta gehiago dira, aldiz, ateak itxi dituzten denda txikiak: hamarkadak zabalik izan ondoren Interneten uretan ito direnak, edo, erretiroa hartu ondoren, negozioan jarraitzeko inor aurkitu ez dutenak. Asko dira hango eta hemengo txokoetako dendariek eman dituzten arrazoiak.

1. MARIAN IBAIETA

Azpeitiko Nerea eskulanak dendako dendaria
«Interneten asko saltzen da, eta dendetan jaitsi egin da bezero kopurua»

Rosarito Ibaietak (argazkian, ezkerretik hasita bigarrena) duela 57 urte zabaldu zituen lehen aldiz Nerea eskulanak dendako ateak, Azpeitian. 21 urte zituen garai hartan, eta barruko arropa, etxeko arropa zein artilea saltzen zituen gehienbat. 11 urte gazteagoa zuen Marian ahizpa (argazkian, ezkerretik hasita hirugarrena); dendan laguntzen zion, eta 22 urterekin hasi zen hura ere lanaldi osoz. Orduz geroztik, biek egin izan dute bertan lana, baita haien bi ahizpek ere. Rosarito erretiratu zenean, Marianek jarraitu zuen dendarekin, irail honetan itxi duen arte. Ez dute aurkitu negozioan jarraituko duenik, eta, eraikinak erabilgarri jarraitzeko, berrikuntzak behar ditu. “Lokala zaharra da, eta, horregatik, eskualdatzen hasteko ere arazoak izan ditugu. Pena handia eman digu, pentsatzen genuelako gazteren batek hartu eta pixka bat lagunduta negozioa aurrera ateratzeko moduan zegoela”, azaldu du Marian Ibaietak.Aitortu du dendan lan egitea “oso polita” izan dela, baina azken urteetan “konplikatu” egin dela Internet bidezko salmenta dela eta: “Internetetik asko saltzen da, eta dendetan nabarmen jaitsi da bezero kopurua. Hasi ginen Interneten ere gauzak saltzen, baina ez zuen funtzionatu”. Salgaiak ere aldatu behar izan zituzten, etxerako arropak Internet bidez asko erosten dituztelako bezeroek: “Garai batean, asko saltzen genituen, eta, orain, batere ez. Horregatik, eskulanak saltzen hasi ginen”. Bustinzuriko errebalean egon da Nerea denda, eta ez da han azkeneko urteetan itxi duten denda bakarra, batzuek itxi dutelako. “Gure denda itxi ondoren, kale osoan arrandegi bat eta okindegi bat baino ez dira geratzen. Lehen bazeuden arropa denda bat, harategia…; denda pila bat zegoen, baina denak itxi dituzte”, esan du Marian Ibaetak.

2. ITSASO PAGOAGA

Arrasateko Olgeta jolas dendako dendaria
«Gaur egungo denda fisikoen alokairuak oso garestiak dira»

Itsaso Pagoaga Endika Portillo, Foku

2015. urtean zabaldu zuen Itsaso Pagoagak Olgeta jolas denda, Arrasaten, eta aurtengo maiatzean itxi du; zortzi urte horietan, ordea, jolas denda arrunt bat baino gehiago izan da espazio hori. “Jostailu denda fisiko bat izateaz gain, argi neukan beste zerbait ere izan behar zela: alokatzeko aukera emango zuen espazio bat, baita tailerrak edo formakuntzak ematekoa ere”, dio Pagoagak. Denda fisikoarekin batera sortu zuen online denda, eta sare sozialen bidez egin zen ezagun Euskal Herrian.

Olgeta denda, ordea, beste arrazoi batzuengatik itxi zuten: arrazoi pertsonalak eta ekonomikoak aipatu ditu dendariak. Batetik, gaur egungo “komertzio eredua” eta amatasuna uztartzeko “zailtasunak” ikusten ditu Pagoagak, eta, alde ekonomikoari dagokionez, luze gabe ez ditu gauzak “argi” ikusten: “Kontsumo ohiturak asko aldatu dira. Azken urteetan joera handia igarri dut plataforma handiei erosteko, edozein preziotan eta arreta jarri gabe materialaren kalitateari, material hori egiteko dauden lan baldintzei…”. Horrez gain, alokairuen prezioak “berrikusteko” beharra azpimarratu du: “Gaur egungo denda fisikoen alokairuak oso garestiak dira”. Hain zuzen, uste du komertzio txikien auziari “modu kolektiboan” erantzun behar zaiola: “Udalek eta lokalen ugazabek berrikusi behar dituzte arauak, alokairuen prezioak eta bestelakoak, dendek zabalik jarrai dezaten eta herritarrek ere herri biziak izan ditzaten”.

3. CARMEN FUENTE

Villabona-Amasako Galerias MJ dendako dendaria
«Jende gazteari Internet bidez erakutsi behar zaio materiala»

Carmen Fuente.

“Nire etxea da. Nire bizitza osoa eman diot”. Horrela deskribatu du Villabona-Amasako Galerias MJ etxeko arropa zein dekorazio denda Carmen Fuente bertako dendariak. Alde batetik bestera dabil azken egunotan, denda uzteko egin beharreko zereginetan. “Ni erretiratu egingo naiz, eta azken hogei urteetan nirekin lanean ibili den lankideak hartuko du denda. 55 urte dauzka. Alokairua eta inbentarioa kobratuko dizkiot, eta, horrela, errazago hasi ahal izango da. Hark denda hartzea nahi dut, eta lagundu egin behar da horretarako; bestela, akabo”. 1945ean ireki zuen denda Fuenteren familiak. “Garai berrietara egokitzen joan da”. Hain zuzen, Internetek ekarri duen aldaketara ere egokitu da denda; Facebook jarri zuten lehenengo, eta Instagram gero. “Etxez etxe joan ohi naiz askotan gortinak eta bestelakoak jartzera, eta egiten dudan guztiaren argazkiak jartzen ditut Instagramen. Jende gazteari Internet bidez erakutsi behar zaio materiala, dendetara ez direlako etortzen. Etortzen dira, esaterako, Instagramen jarri dudana ikusten badute”.

Kalerako arropa ere saltzen zuen lehen, baina gortinak online erostea zailagoa zela ikusita, produktu horretan espezializatuz joan da. Negozioak aurrera jarraitzeko, denda utziko dionari bidea erraztea garrantzitsua dela deritzo: “Gure kasuan, biok jarri dugu asko gure aldetik negozioak jarrai dezan, eta espero dut urte askoan zabalik jarraitzea”.

4. IÑAKI GRADO

Donostiako Oiartzun izozkitegiko dendaria
«Alokairuaren prezioa igo digute, eta ezin diogu igoera horri aurre egin»

Iñaki Grado Gorka Rubio, Foku

“Donostia frankizien hiri bat bihurtzen ari da; denda tradizionalak ixten gabiltza, eta hiriaren esentzia galtzen ari gara”. Haserre mintzo da Iñaki Grado, Donostiako Oiartzun izozki dendako arduraduna. Haren izozkitegia da ateak itxi dituzten dendetako bat, alokairu handiagatik: “Lokaleko alokairuaren prezioa igo digute, eta ezin diogu horrenbesteko igoerari aurre egin. Jabeak ez du prezioa negoziatu nahi izan”. 1987an zabaldu zuten Oiartzun gozotegia, eta han hasi ziren izozkiak ere saltzen. Urte batzuk geroago, hutsik geratu zen gozotegiaren ondoko lokala, eta alokatu, eta izozkiak bertan saltzeari ekin zioten. “Izozki denda hau ixtearekin batera, izozkia modu tradizionalean egiten duten azken dendetako bat desagertu da, izozkia egiteko lantegi batekin”, dio Gradok. Azaldu duenez, mundu guztitik etortzen zitzaizkion urtero bezeroak, baita maila handiko sukaldariak ere: “Izozki esklusiboak genituen”.

Bi pertsona hil dira lan-istripuz Lantziegoko ardo upategi batean. Langileetako bat ardoa egiten den edukiontzietako batera erori da. Lankideak laguntzen saiatu dira, baina anhidrido karbonikoa arnastu dute, eta bi hil egin dira.

Lantziegoko (Araba) upategi bateko bi lagun hil dira gaur goizean, eta hirugarren bat ospitaleratu egin dute. 60 eta 61 urte zituzten hildakoek, eta 31 zaurituak. 13:30ak aldera deitu dute larrialdi zerbitzuetara, hiru lagun zaurituta zeudela jakinarazteko.

Upategira heltzean, osasun zerbitzuek haietako biren heriotza baieztatu dute, eta hirugarrena helikopteroz eraman dute Logroñoko (Espainia) ospitalera.

Antza denez, langile bat ardoa ekoizteko edukiontzi batera erori da, eta, hari laguntzean, gainontzeko beharginek anhidrido karbonikoa arnastu dute. Horren ondorioz hil dira bi.