Ardoaren arrastoa nabarmena da Erriberrin. Zortzi upategi daude herrian, eta han dute egoitza, gainera, Nafarroa sor-markak eta Evenak, Nafarroako Landa Garapen eta Ingurumen Departamentuko Mahastizaintza eta Enologia Zerbitzuak. Lan handiko asteak dira oraingoak Erriberrin eta Nafarroa sor-markaren barruko gainerako herrietan, abuztuaren erditik abian baita mahats biltzea. Inoiz baino lehen hasi dute aurtengo kanpaina.
Unsi upategiko kideak atzo hasi ziren haien uzta biltzen. Upategia Erriberrin dute, baina mahastiak, San Martin Unxen. “Mahasti batzuk gureak dira, eta herriko hamaika nekazari txikiren mahatsa erosten dugu, gainera. Garnatxa bertzerik ez dugu; barietate hori hautatu dugu, herrialdeko barietate tradizional bat delako eta ederki egokitzen delako”, azaldu du Javier Mendez Unsiko kideak (Iruñea, 1998).
Herrialdean 9.800 hektarea mahasti daude Nafarroa sor-markaren barruan -zortzi herri baino ez daude Errioxa sor-markaren barruan-. Abuztuaren erdian hasitako mahats biltzeak bi hilabete inguru iraunen du. Ez dute batera egiten toki guztietan, eskualdearen arabera, eguraldiaren eta lur motaren ondorioz, lehenago edo geroago heltzen baita mahatsa.
Behe Erriberan hasi zuten mahatsa biltzeko aurtengo kanpaina, joan den abuztuaren erdian. Apirileko beroak eta azken urteotako lehorteak eragin dute inoiz baino lehenago hastea. Halere, Evenako adituen ustez, fruituaren egoera “hagitz ona” da, eta uste dute 66 milioi kilo mahats inguru jasoko dituztela. Evenak nabarmendu du iaz baino %10 gehiago jasotzea espero dutela, hain zuzen ere.
Unsi, 2014. urtetik lanean
2014. urtean hasi zuen Unsik bere bidea. “Upategi gazte bat gara, eta gutxi ekoizten dugu, baina asmo handiak ditugu”, erran du Javier Mendezek. Izan ere, ardoa egiteaz gain, mahastizaintza eta turismoa uztartu dituzte, eta urte osoan egiten dituzte herritarrak hartzeko bisitak. Nekazari txikiekin duten elkarlanari esker, gainera, “herritarrak eskualdera lotu” nahi dituzte, herriak jendez gabetzeari aurre egiteko asmoz. “Gure esku dagoena egin nahi dugu”
Iaz Nafarroa erdialdea kiskali zuten suteek Unsi upategiko mahastiak ere jo zituzten. Unsiko kideek tristuraz oroitu dituzte iazko ekainean gertatutakoak. Haien mahasti batzuk erre ziren, baina bertze batzuek San Martin Unxeko sutea itzaltzen lagundu zuten: “Hagitz garbiak zeuden, eta sua ailegatu zenean, itzali egin zen”, kontatu du Mendezek.
San Martin Unxekoa du familia osoa, eta Iruñean jaio arren, Mendezek ere “harreman estua” du herri horrekin. Mingarriak dira iazko sutearen oroitzapenak, baina nabarmendu du berdea nagusitzen ari dela, berriz ere, errautsez betetako paisaiaren erdian, eta txalotu ditu herritarren ahaleginak “aurrera segitzeko”. Irailaren 16an San Martin Unxen antolatu duten Unx jaialdia aipatu du. Ardoa eta musika uztartuz, herriak ez husteko besta bat eginen dute.
“Erriberriren eta San Martin Unxen gisako herriotan garatu da Nafarroan dugun ardoaren kultura”, azpimarratu du Mendezek. San Martin Unxeko zenbait upategitan egin du lan, Unsikoan hasi baino lehen, eta giro horretan ikasi ditu ardoaren ingurukoak. “San Martin Unxen laurehun biztanle daude, eta bost upategi”, nabarmendu du Unsiko kideak. Herri horretan ez, baina, oro har, “ardoaren kultura galtzen” ari ote den beldur da Mendez. Herrien hustea jo du egoera horren eragile, hain zuzen.
Zuriak, beltzak eta gozoa
Datuen arabera, ardoaren kontsumoak behera egin du. Errealitate horri, “kalitatearen bidez” egin nahi dio aurre Unsi upategiak. Ardo zuriak eta beltzak egiten dituzte, bai eta ardo gozo bat ere, denak garnatxarekin.
“Garnatxa hemengo barietate bat da, eta guk gurea nabarmendu nahi dugu. Uste dugu Nafarroako ardoak bereizteko modu bat izan daitekeela”, azaldu du Javier Mendezek.
Unsik San Martin Unxen dituen mahasti guztiak daude lehorreko sailetan. “Nafarroako ubidetik gora daude denak; zenbait, zazpiehun metrora”. Garnatxak “ardo fresko eta azidotasun handikoak” ematen dizkio Unsiri. Mahatsa jaso bezain laster, upategira eramaten dute, Erriberrira. Han, upategiko deposituetan jasotzen dute, lehendabizi. “Mahats zuria zanpatu egiten dugu deposituetan sartu baino lehen. Mahats beltzari, berriz, txortena kentzen diogu andeletan sartu aurretik”.
Deposituetatik upeletara pasatzen dute ardoa. Upeletan sei hilabete inguru pasatzen du ardo beltzak, botiletan sartu baino lehen; zuriak, berriz, bost hilabete inguru. Botiletan, baina, denbora gehiago ematen du ardoak, salgai jarri aurretik. “Ardo beltzak hiru urte inguru ematen du botiletan; zuriak, berriz, bat edo bi. Helburua da kartetan sartzeko ardoak egitea”
Ardo gozoa egiteko, berriz, mahatsa denbora gehiago uzten dute mahastian. “Kontua da mahatsak azukre eta alkohol gehiago hartzea”, azaldu du Mendezek.
Garnatxaren aldeko hautua egin du Unsik; aurtengo uzta biltzeko garaia dute oraingoa.
Ez da dagoen mikrotxip aurreratuena, baina goiburu handirik gabe pasa beharko lukeen albiste horrek hautsak harrotu ditu AEBetan. Izan ere, azken urteetan Joe Biden AEBetako presidentearen administrazioa neurri bereziak ari da hartzen Txinaren aurka, txip aurreratuenak eta horiek egiteko tresnak eros ditzan eragozteko.
Haserrea eta zalantzak
Hala, haserrea eta harridura sortu du AEBetan Huaweiren prozesadore berriak, Bidenek aipatutako neurriak onartu zituenetik zalantzan jarri baita Txinak txip aurreratuenak egiteko duen ahalmena. Bada, sakelako berriak zalantzak uxatu ditu. Ondorioz, AEBetako Merkataritza Departamentuak adierazi du lanean dabilela «ustezko» prozesadore horri buruz informazio gehiago lortzeko.
AEBentzat berebizikoa da Txinako enpresek teknologia mota horiek lortzeko duten erraztasuna kontrolatzea, Txina «nazioaren segurtasunarentzat mehatxu» bat dela uste baitute. Jake Sullivan AEBetako Segurtasun Nazionalerako kontseilariak adierazi du teknologia alorreko murrizketekin jarraituko dutela. Huaweiren txip berriak, baina, iritzi publikoan ere harrabotsa sortu du, eta auzitan jarri du azken urteetan hartu dituzten neurrien eraginkortasuna.
Ezkortasuna hedatzen ari da Alemanian, batez ere ikusita haren bezero onenetako bat, Txina, burumakur dabilela. Abuztuan %7,3 txikitu ditu inportazioak, eta are gehiago (%8,8) esportazioak.
Urtebete da Europako Batzordeak merkataritza elektronikoari buruzko arauak eguneratu zituela. Bi lege onartu zituen zehazki Interneteko atari handiek merkatuan duten abusuzko praktikak murrizteko eta lehia orekatzeko: Zerbitzu Digitalen Araua (ZDA) eta Merkatu Digitalen Araua (MDA). Lege horiek aukera ematen diote batzordeari isunak jartzeko, uste badu enpresa batek merkatuaren lehia askea oztopatzen duela. Monopolio jarduna duela berretsiko lukeen ikerketa txostenik gabe zigortzeko ahalmena ematen dio, gainera.
Izan ere, Bruselak irizpide batzuk ezarri ditu horretarako, hau da, enpresa bat «atezain digitala» den edo ez ebazteko. Esaterako, azken hiru urteetan 7.500 milioi euroko fakturazioa izatea Europako Batasuneko herrialdeetan, edo gutxienez 45 milioi erabiltzaile aktibo izatea, eta 10.000 enpresa erabiltzaile. Arestian aipatutako enpresek betetzen dituzte baldintza horiek guztiak.
Datuak babesteko agindua
Zehazki, atari horiek ematen dituzten 22 zerbitzuk bete beharko dituzte monopolioaren aurkako legearen baldintzak: Facebook, Instagram, Tiktok eta Linkedin sare sozialek, Whatsapp eta Messenger mezularitza sistemek, Youtube bideo plataformak, Google bilatzaileak eta Chrome eta Safari nabigatzaileek. Baita iOS, Android eta Windows sistema operatiboek, aplikazioak erosteko atariek (App Store, Google Play), eta Googleren, Amazonen eta Metaren publizitate tresnek.
Aldiz, arautik kanpo geratu dira Bing bilatzailea, Edge nabigatzailea, Apple iMessage mezularitza zerbitzua, Appleren tabletako sistema operatiboa eta Gmail eta Outlook posta zerbitzuak. Dena den, batzordeak ikerketa bat abiatu du jakiteko ea horiei ere arauaren baldintzak betearazi behar zaizkien edo ez.
Atzoz geroztik, konpainiek Europako Batzordeari jakinarazi beharko diote beste enpresa bat erosi nahi dutenean, eta Bruselarekin harremana izango duen bitartekari bat izendatu beharko dute. Izan ere, gehienak AEBetakoak dira, eta Europako egoitza Irlandan izan ohi dute.
Merkataritza elektronikoaren arauak debekatu egiten die enpresei beren zerbitzuen bidez eskuratutako datuak beste zerbitzuekin lortutakoekin bateratzea. Alegia, Metak ezingo du Facebook bidez eta Whatsapp bidez lortutakoa bateratu. Era berean, ezingo dituzte erabiltzaileak behartu konpainiaren aplikazio jakin batzuk beren gailuetan instalatuta izatera. Eta finantza erakundeek ordainketa zerbitzu alternatiboak eskaini ahal izango dituzte, halaber. Araua urratuz gero, urteko sarreren %20rainoko isunak jaso ditzakete enpresek.
Indarkeriarengatik eta marengatik ezaguna zen herrialdea nazioarteko ekonomiaren foku mediatikoaren azpian jartzea lortu zuen Bukele presidenteak bitcoin legeari esker. Batzuentzat, esperimentu arriskutsua izan zen, baina bitcoin munduan ezaguna izatea lortu zuen, eta horrek enpresek bertan inbertitzea eragin. Beste batzuentzat, aldiz, bere autoritarismoa indartzeko hartutako erabakia izan zen.
Hainbat inbertsio enpresa ezagunek —JPMorgan-ek, Eaton Vancek eta PGIM Fixed Incomek, besteak beste—, El Salvadorko zorra erostea gomendatu dute edo zorra erosi dute, etorkizunean gorakada izango duelakoan. Beste inbertsore batzuentzat, berriz, arrisku handiko inbertsioa da, herrialdeak 2027tik aurrera ordaindu behar dituen zor guztiei begira.
Ordainketarako diru digitala da bitcoina, eta ez du banku edo administrazio zentralik. Ez du bitartekaririk behar salerosketak egiteko, eta horrek erraztu egiten du merkatu beltzeko trukaketak, online apustuak eta iruzurrak egitea. Herrialde bakoitzak erabakitzen du salerosketarako legezkoa edo legez kanpokoa den; hau da, ez du nazioarteko marko juridikorik.
Bukeleren esperimentuak askok iragarri zuten baino gehiago iraun du, eta gaur egun indarrean jarraitzen du. Tarte horretan, kriptodiruaren balioak %40 egin du behera, nahiz eta azken urtean goranzko joera duen. Horrek ez du aldarazi Bukeleren apustua, eta bitcoinak erosten jarraitu du; azkena, iazko azaroan. Guztira, 121 milioi dolar inbertitu ditu bitcoinetan, baina orain 76 milioi balio dute kriptodiru horiek.
Bictoina diru ofiziala egiteak aldaketa nabarmenak ekarri ditu Erdialdeko Amerikako herrialdean eta herritarren egunerokoan. Bitcoina eguneroko salerosketetarako nahiz erosketa handietarako erabili dezakete biztanleek, nahiz eta, 2022 amaierako inkesta baten arabera, herritarren %24k bakarrik esan zuten diru hori erabili zutela. Erabilera asko apaldu da azken hilabeteetan, baina, aldi berean, atzerriko enpresa batzuen inbertsioak erakarri ditu.
El Salvadorko Gobernuak 200 milioi dolar inbertitu zituen hasieran bitcoina hedatzeko. Kutxa automatikoak jarri zituen, eta Chivo Wallet billete zorro digitala sortu zuen herritarrek bertatik dirua atera zezaten eta eguneroko erosketak ordaintzea errazagoa izan zedin. Sortutako kontu gehienak hackeatuak izan ziren, ordea, eta, martxan jarri zen egunean bertan, ordu batzuetan ez zuen funtzionatu.
Berriz hautatua?
Kriptodiruekin egindako apustuak nahi zituen emaitzak eman ez dituen arren, Bukelek populartasun handia du gaur egun. 2024ko otsailean egingo diren hauteskundeetan berriro lehiatuko dela iragarri du, eta polemika handia sortu du El Salvadorren.
Eztabaida handia dago herrialdean hauteskundeei begira, konstituzioak debekatua baitu presidente batek bi legealdi egitea. Konstituzionalisten ustez, gutxienez bost artikuluk diote Bukele ezin dela berriro lehiatu. Horietako batek, 152. artikuluak, zehazten du ezin dela hauteskundeetara aurkeztu bozak baino sei hilabete lehenago kargua izan duen inor.
Hain zuzen ere, Bukeleren alderdikoek artikulu hori baliatu nahi dute: presidenteak eta presidenteordeak azaroan kargua utziz gero hautagaitza legezkoa izango dela aldarrikatu dute.
Ikusteko dago trikimailu horrek funtzionatzen ote dion, 154. artikuluak esaten baitu presidentearen funtzioak ekainaren 1ean hasi eta bukatzen direla.
Auzitegiei dagokienez oztopo gutxi aurki ditzake Bukelek. Haren Nuevas Ideas-ek kontrolatzen du Auzitegi Konstituzionala, eta 2021eko iraileko idatzi batean ebatzi zuen hauteskundeetara aurkezteak ez duela esan nahi presidente izan behar duenik, eta aukera bat besterik ez dela. Hauteskunde Auzitegiak tesi horri men egingo diola adierazi du.
Aurten 80 gurutzaontzik baino gehiagok egingo dute geldialdia Bilboko portuak haientzat egokituriko kaian, Getxon. Iaz 78 izan ziren; 2016an, pandemia aurreko urterik oparoenean, 61; eta 2009an, 30. Aurten, irailean egongo da mugimendu gehien, hogei ontzi iritsiko baitira. Portua ahalegin betean dabil kopuru hori handitzeko, batez ere neguan, baina neguan Kantauri itsasoa gurutzatzea ez da beti gozagarri.
«Ezagut gaitzatela da garrantzitsuena», azaldu du Gloria Frau Bilboko Portu Agintaritzako arduradunak: «Konpainia batek portu batean lehorreratzea erabakitzen duenerako xehetasun asko begiratzen ditu. Baina gu ezagutzen gaituenak errepikatu egiten du, lotu egiten dugu». Norwegian Cruise da Bilboko portuan lan gehien egiten duen taldea. Bere hiru konpainietako 22 gurutzaontzi etorriko dira aurten. MSC Fantasia da bigarrena, eta munduan dituen 300 ibilbideetatik seik egingo dute geldialdia Bilbon. Konpainia italiar-suitzarra da, gurutzaontzi gehien mugitzen dituen bosgarrena, eta urriaren 30ean Bilbotik irten eta Mediterraneoa gurutzatuz Dubaira joango den bidaia bat antolatu du.
Zazpi ordu Bilbon
Fantasia MSCren 22 gurutzaontzietako handienetakoa da, eta atzo Bilbon egin zuen etenaldia baliatuta ateak ireki zizkion BERRIAri. 333 metroko luzera, 38 metroko altuera —hamazazpi solairu ditu eta 1.637 kamaroteko ontzi erraldoia da. 4.300 bidaiarirentzako tokia du, eta 3.000rekin iritsi da, gehienak Alemaniakoak. Hanburgotik atera eta Bartzelonarantz doa. «Uda Europa iparraldean egin ondoren, ontzia neguan Mediterraneora doa. Bidaia horiek eskaintza bereziak egiteko baliatzen ditugu. Bidaia luzeagoak dira, hogei egunetik gorakoak, eta kostua 90-100 eurokoa da egun eta bidaiari bakoitzeko». Azalpena Sofia Basterra MSCko ordezkariarena da.
Bidaiari gehienak ontzitik atera ziren atzo. 09:00etan irten eta 16:00etarako bueltan ziren. «Gurutzaontzietako turistek errepikatu egiten dute, eta, hiri bat ezagutzen badute, ez dira ontzitik irteten. Bilbo, baina, ezezaguna da askorentzat», nabarmendu du Basterrak. Konpainiak txango ezberdinak antolatzen ditu geldialdi bakoitzean. Atzo, esaterako, Bilborako, Donostiarako eta Errioxako upategi baterako txangoak eskaini zituen. Hori zazpi ordu eskasean. Bilboko portuak onartu du erronka handietako bat geldialdi horien iraupena luzatzea dela.
Gurutzaontzia ur gainean dabilen luxuzko hotel bat da. Dantzalekuak ditu, tabernak, jatetxeak, igerilekuak… Garbitasuna muturrekoa da, eta kontsumismoa arnastu daiteke. 71 luxuzko logelak dira pastelaren ginga eta Madagaskarreko maiordomo batek erakutsi dizkie kazetariei. 1.370 langile ditu ontziak, 60 herrialdeetakoak. Ontziaren bandera Panamakoa da; kapitaina, italiarra; haren bigarrena, kroaziarra, eta zerbitzari eta garbitzaile gehienak Asiakoak eta Afrikakoak dira.
Nolakoak dira lan baldintzak? Basterrak erantzun du: «Oso ezberdinak, maila asko daude. Baina ez dugu langilerik aurkitzeko arazorik. Ostalaritzako baldintzak dira, eta mantenua eta etxea ordaindu gabe. Nik Euskal Herriko edozein gazteri aholkatuko nioke urte batez edo biz gurutzaontzi batean lan egitea, edozein zereginetan. Hala esan nien nire anaiei». Basterra Getxokoa da.
Kutsadura?
Europako hainbat hiritan gurutzaontziei mugak ezartzen hasi dira. Bi dira arrazoiak: kutsadura eta turista oldeak. Bilbo, oraingoz, urrun dago, esaterako, Bartzelonak urtean dituen kopurutik: gurutzaontzietako 2,2 milioi turista. Kutsadura, aldiz, hor dago. Basterrak, baina, azaldu du gutxitu daitekeela, eta portuek ere badutela erantzukizuna: «Fantasia 2008koa da, eta gasolioa erretzen du. Baditugu ontzi berriagoak gas likidotua erabiltzen dutenak, eta baita biogasarekin dabilen bat ere. Hori bai, portuan gaudenean sare elektrikora lotzeko egokituta gaude, kutsadura murrizteko, baina portuen %2 bakarrik daude elektrifikatuak. Bilbokoa, esaterako, buru-belarri dabil horretan».