Azken boladan epaileek euskara eskakizunen aurka kaleratutako epaiak tarteko, EAJk pasa den astean proposatu zuen derrigortasun indizea kentzea eta lan eskaintza publikoetan erakunde bakoitzak finkatzea euskara eskakizunak. ELAk aldaketaren kontra egin du, «gaztelaniaren nagusitasuna» finkatuko duela iruditzen baitzaio: «Administrazioetan euskara eskakizunak kentzea gaztelaniaren hegemoniari eusteko mehatxua da». Sindikatuak gaitzetsi duenez, egun, herritarrek ez dute bermatuta zenbait zerbitzutan euskaraz egin ahal izatea, besteak beste, Ertzaintzan, Justizia administrazioan eta Osakidetzan. «Langileek ere ez dute euskaraz lan egiteko aukerarik». Gogora ekarri dituzte euskara eskakizunen aurkako azkenaldiko ebazpenak ere: «ELAren iritziz, EAJren proposamenak ez du balioko euskara pairatzen ari den epai euskarafoboei aurre egiteko». Horren aurrean, zera proposatu du sindikatuak: euskararen eta gazteleraren exijentzia «parekatzea» —gogorarazi du gazteleraz jakin beharra dagoela lanpostu publikoa edukitzeko—, eta horretarako «arrazoizko epe bat» jartzea. Eta administrazioetan euskaraz ez dakiten langileei—bereziki behin-behinekoei— euskara ikasteko baliabideak bermatzea eta «ibilbide pertsonalizatuak» diseinatzea. «Salbuespenak egiteko aukerak ere aurreikusi behar dira euskara ikasteko saiakera egin eta porrot egiten dutenentzat edo erretiroa hartzear dauden langileentzat». Bereziki nabarmendu dute hizkuntza eskubideak eta lan eskubideak «erabat bateragarriak» direla. Horregatik, EH Bilduk aurkeztutako aldaketa «oinarri gisa» hartzea beharrezkoa iruditzen zaie. Koalizioak EAEko Enplegu Publikoaren Legea moldatzeko proposamena egina du, euskara eta gaztelera jakitea «orokorra» izan dadin enplegu publikorako sarbidean.

Israelek hilaren 13an hasi zuen Iranen kontrako erasoaldia, eta, Donald Trump AEBetako presidentearen arabera, gatazka bukatzear izan liteke. Euskal Herrian gauerdia pasatuta zela Truth Social sare sozialean idatzi duenez, Israelek eta Iranek su eten bat ezartzea onartu dute. Trumpek azaldu duenez, faseka eginen dute: Euskal Herrian 06:00ak direnean Iranek Israeli eraso egiteari utziko dio; hori betetzen dela egiaztatuz gero, 12:00etan Israelek etengo ditu erasoak. Eta, egun baten buruan menia bete bada, «12 eguneko gerra» ofizialki bukatuko da. «Horrela esan beharko zaio, 12 eguneko gerra». Israelek hasi zuen gatazkaren gertakariek garapen bizkorra eta ustekabekoa izan dute asateburuaz geroztik. Ameriketako Estatu Batuek Irango hiru gune nuklear nagusi bonbardatu zituen herenegun, eta Iranek eraso «proportzionalarekin» erantzun zion atzo: Washingtonek Ekialde Hurbilean dituen zenbait gune militarren kontrako Garaipenaren iragarpena operazioari ekin ziola adierazi zuen. Qatarko Al-Udeideko aire basea da horietako bat, AEBek eskualdean duten gune militarrik handiena; 10.000 militar inguruk egiten dute lan han, nahiz eta ingurua ebakuatu egin zuten aldez aurretik. Irango Segurtasun Nazionalerako Kontseilu Gorenaren ohar baten arabera, AEBek herenegun jaurti zituzten adina misilekin erantzun zuten aire basearen aurka, eta «txikituta» utzi zuten. Qatarko Defentsa Ministerioko iturrien arabera, hamabi misil jaurti zituen Iranek, eta bakarrak jo zuen base militarra, nahiz eta ez zuen kalterik eragin. Trumpen arabera, «oso ahula» izan zen erasoa. Trumpek eskerrak eman dizkio Teherani, eraso egingo zuela «aurrez jakinarazteagatik». Honela idatzi du sare sozialetan, su etena iragarri baino lehen idatzi duen mezu batean: «Ez dute estatubatuarrik zauritu, eta ia kalterik ez dute eragin. Zorionez, ez da gorrotorako tarte gehiagorik egongo. Beharbada, Iranek bakea eta harmonia lor ditzake eskualdean; gogotsu adoretuko dut Israel, gauza bera egin dezan». Zera ere erantsi zuen: «Zorionak, mundua, bada bakerako garaia!». Pentagonoak baieztatu zuen irismen laburreko eta ertaineko misilak jaurti zituztela Al-Udeiderantz, eta ez zutela hildakorik eragin. Erantsi zuen Iranek «mendeku» hartuko zuen berri zutela AEBek, baina eraso «sinbolikoa» izan zela azken finean. Teheranek Irakera ere jaurti zituen misilak, Tasnim berri agentziak baieztatu zuenez; AEBetako iturri ofizialek, ordea, esan zuten ez ziotela erasorik egin Al-Udeid ez den ezein gune militarri. Arratsaldean, erasoa baino lehen, Qatarko aire eremua ixteko agindu zuen Atzerri Ministerioak, eta neurri bera hartu zuten ondoren Bahrainek, Kuwaitek eta Arabiar Emirerri Batuek —dagoeneko ireki dituzte hiru herrialde horiek—. Halaber, Washingtonek ohartarazi zien Qatarren bizi diren estatubatuarrei gorde daitezela babeslekuetan; Londresek ere hala eskatu zien britainiarrei. Hortik gutxira entzun ziren eztandak Dohan —Al-Udeid aire basea 25 kilometrora dago—. Berehala heldu zen Doharen erantzuna: Majed al-Ansari Qatarko Atzerri Ministerioko bozeramaileak esan zuen aireko defentsa sistemak Iranen misil guztiak atzeman zituela, eta ez zela hildakorik egon. Sare sozialetan idatzi zuen mezuan, Qatarren «subiranotasunaren» kontrako erasoa gaitzetsi zuen «gogorki», eta erantsi Dohak «eskubidea» duela «eraso lotsagabe» horri erantzuteko. Teherani exijitu zion bertan behera utzi zitzala ekintza militarrak, eta «serioski» itzul dadila AEBekin negoziazio mahaira: «Azpimarratzen dugu ekintza militarrekin jarraitzeak eskualdeko segurtasuna eta egonkortasuna ahulduko dituela». Irango Segurtasun Nazionalerako Kontseilu Gorenak adierazi zuen, ohar bidez, erasoak ez diela «arriskurik handitu» Qatarri eta bere herritarrei: «[Bien arteko] Harreman historiko eta goxoari eutsiko diogu». Dena den, Reuters agentziak Irango iturri ofizialak aipatuz kaleratu zuenez, erasoaldiekin jarraituko zuen: «Diplomaziari ekingo dio behin erasotzailea zigortu eta gero». Ekialde Hurbiletik ere izan ziren erreakzioak Al-Udeideko bonbardaketaren ondoren: Saudi Arabiako Atzerri Ministerioak, ohar bidez, esan zuen Teheranek nazioarteko zuzenbidea urratu duela, eta «bizilagun onen printzipioak» ere bai; Irakeko Atzerri Ministerioak, berriz, aitortu zuen gatazka zabalduko den beldur dela, eta «inflexio puntua» zela eraso hori; Arabiar Emirerri Batuek ere gaitzetsi egin zuten. Bestalde, Emmanuel Macron Frantziako presidenteak esan zuen, sare sozialetan, Ekialde Hurbileko «gurpil zoroak» amaitu beharra duela. Iranen gaitasun nuklearra Trump AEBetako Segurtasun Nazionalerako Batzordearekin bilduta egon zen Iranen erasoaldia jazo bitartean. Bileran zela, Truth sare sozialean gogora ekarri zituen AEBen asteburuko bonbardaketak: «Iranen jo genituen guneak guztiz suntsitu ziren, eta denek dakite hori». Hain zuzen, Etxe Zuriko bozeramaile Karoline Leavittek atzo ziurtatu zuen Iranek ez duela arma nuklearrik eraikitzeko «ahalmenik»; ABC News hedabidean egindako agerraldi batean egin zituen adierazpenak. Trumpek ez bezala, JD Vance presidenteordeak ez zuen hizpide izan arrakasta, eta herenegun gauean —Euskal Herrian gaur goizaldean— aitortu zuen gaur-gaurkoz ez dakitela non dagoen Iranek ustez pilatua duen uranioa. «Datozen asteetan lan egingo dugu erregai hortaz arduratzeko, eta hori izango da Iranekin hizpide izango ditugun gaietako bat». AEBetako presidenteordea ziur zen Teheran negoziazio mahaian eseriko zela, asteburuan Washingtonek herrialdeko hiru gune nuklear nagusiak bonbardatu arren. Vancek berretsi zuen operazioa «kolpe gogorra» izan dela Iranen programa nuklearrerako, eragindako kalteek hondatu egin dituztelako uranioa aberasteko erabiltzen diren zentrifugagailuak. Israelgo informazio iturriek zabaldutako irudietan ere zulo handiak ikusten dira Fordowko gune nuklearrean, eta Tel Avivek ziurtatu du «kalte handiak» jasan dituela, baina ez dagoela erabat suntsitua. Lurpean dago Fordowko gune nuklearra, eta misilen aurkako ezkutuekin babestua daukate. Israel saiatu da azken egunetan hura suntsitzen, baina ez du lortu, eta horregatik eskatu dio laguntza AEBetako armadari. Baina ez dago argi Etxe Zuriaren misilek zer-nolako kaltea eragin dioten. Uranioa aberasteko erabiltzen den teknologia ez ezik, biltegiratutako uranioa bera ere bada Mendebaldeko potentzien kezka. Israelen informazio zerbitzuen arabera, AEBek eraso egin baino lehen, Teheranek tokiz mugitu ditu %60tik gora aberastutako 400 kilo uranio. Ustez, uranioa Isfahandik gertu dagoen beste gune nuklear batera eraman du Teheranek. IAEA Energia Atomikoaren Nazioarteko Agentziako buru Rafael Grossik berak ere baieztatu du uranio aberastua tokiz aldatu duela Teheranek: «Gauza jakina da Iran erregaia babesten ari dela». Grossik atzo ohar batean adierazi zuen litekeena dela AEBen erasoak «kalte oso nabarmena» eragin izana Fordown. Halere, herenegun esan zuen IAEAk ere ezin duela jakin zer-nolako kalteak eragin dituzten bonbardaketek Irango azpiegitura nuklearretan. Herenegun, NBE Nazio Batuen Erakundeko Segurtasun Kontseilua urgentziaz batzartu zen, Iranek hala eskatuta; han mintzatu zen Grossi: «Azpiegitura nuklearrei inoiz ez litzaieke eraso egin beharko; isuri erradioaktiboak eragin ditzakete». Ohartarazi zuenez, gatazka gaiztotuz gero arriskuan jarriko da herritarren bizitza, eta «soluzio diplomatikoak» lortzea atzeratu egingo da. Aurrez, Antonio Guterres NBEko idazkari nagusiak hartu zuen hitza, eta zuzenean AEBak aipatu ez bazituen ere, Etxe Zuriaren jarrera kritikatu zuen: «Estatu kide guztiek bete behar dituzte Nazio Batuen Agirian jasotzen diren betebeharrak, baita nazioarteko zuzenbidearen legeak ere». Eta Irani gogorarazi zion Arma Nuklearrak Ez Ugaltzeko Ituna errespetatu beharra daukala. Errusiak AEBen erasoak gaitzetsi zituen: «Iranen aurkako erasoak ez du oinarririk, ez justifikaziorik», adierazi zuen Vladimir Putin Errusiako presidenteak, ohar batean. Atzo, Irango Atzerri ministro Abbas Araghtxirekin batzartu zen Putin, Moskun. Bilera eta gero, Dmitri Peskov Kremlineko bozeramaileak esan zuen herrialde guztiek dutela eskubidea zentral nuklearrak kudeatzeko eta energia nuklear «bakezalea» edukitzeko. Errusiako presidente Vladimir Putin eta Irango Atzerri ministro Abbas Araghtxi gaur, Moskun. ALEXANDER KAZAKOV / EFE Irango armadako bozeramaile Ebrahim Zolfaghari Trumpi mintzatu zitzaion: «Trump jauna, gerra hau zuk hasi zenuen, baina guk amaituko dugu», adierazi zuen, IRNA Irango albiste agentzia nazionalak zabaldu zuenez. Errepresalia horietako batzuk nolakoak izan daitezkeen aurreratu zuten nazioarteko hedabideek. Teheranek Ormuzko itsasartea itxi dezake, eta petrolio upelaren prezioa nabarmen garestitzea eragingo luke horrek —pasabide horretatik garraiatzen dute Persiar Golkoan ekoitzitako petrolioaren eta gasaren kantitate handi bat—. Irango Parlamentuak onartu zuen neurria herenegun, baina Segurtasun Nazionalerako Kontseilu Gorenak du azken hitza. Atzo, Kaja Kallas EB Europako Batasuneko diplomaziaburuak ohartarazi zuen itsasartea ixtea «oso arriskutsua» izan daitekeela, eta ez diola inori «onik» egingo. EBko Atzerri ministroak batzartu ziren Bruselan, eta bilkuraren aurretik hitz egin du Kallasek. Beste erantzun posible bat da Arma Nuklearrak Ez Ugaltzeko Ituna uztea. Baina azken hori ez duela egingo jakinarazi zuen atzo Irango Atzerri ministrorde Majid Takht-Ravantxik. Entekhab Irango berri agentziak jaso duenez, Takht-Ravantxik adierazi zuen Teheranek uranioa aberasten jarraituko duela, baina «helburu baketsuetarako». Hori bai, ministrordeak ziurtatu zuen ez dutela programa nuklearraren inguruan negoziatzen jarraituko Irani eraso egiten ari zaizkion bitartean. Bonbardaketa gehiago Israelek eta Iranek elkarri erasotzen jarraitu dute bitartean. Israelgo armadak ohar bidez jakinarazi du Fordowko gune nuklearraren sarbideari egin ziola eraso atzo. Horrez gain, «Irango erregimenaren helburuak» jo dituztela ere ziurtatu zuen, hala nola Irango Guardia Iraultzailearen hainbat aginte gune eta Teherango espetxe bat. Israel Katz Israelgo Defentsa ministroak ohar batean adierazi zuen «inoiz baino gogorrago» egin zietela eraso Irango Gobernuaren «organoei». Israelgo armadak sei aireportu ere bonbardatu zituen, The Jerusalem Post Israelgo egunkariak armadako iturriak aipatuz kaleratu zuenez. Eta, Israelek jakinarazi zuenez, Irakeko mugatik gertu dagoen Kermanxah probintziako «azpiegitura militarrak» ere bonbardatu zituen. Iranek ere jaurti zituen misilak atzo. Israelgo hedabideek kaleratu zutenez, hamar edo hamabost misil jaurti zituen Teheranek Israelera. Ez zuten argitu horietako zenbatek jo zuten lurra, ezta zenbaterainoko kalteak eragin zituzten ere. Gatazkak ezinegona sortu du AEBek Ekialde Hurbilean dituzten base militarretan ere, batez ere Trumpek sare sozialetan «erregimen aldaketa» baterako aukeraz hitz egin ostean. AEBetako estatuburuak sare sozialetan zabaldutako mezu batek halaxe zioen: «Ez da politikoki zuzena erregimen aldaketa kontzeptua erabiltzea, baina, Irango egungo erregimena ez bada gai Iran berriz handi egiteko, ez al litzateke erregimen aldaketa bat beharko?». Geroago, Etxe Zuriak zehqztu zuen galkdera bat zela, ez baieztapen bat. Israelgo Gobernuak ere adierazi zuen bere asmoa ez dela Ali Khamenei Irango lider gorenaren gobernua eroraraztea, nahiz eta hori izan litekeen erasoaldiaren «ondorioa». Halaxe esan zuen David Mencer gobernuko bozeramaileak, atzo, prentsaurreko batean: «Irango erregimenak beldur gehiago dio bere herriari Israeli baino». Horiek horrela, gaur NATO Ipar Atlantikoko Itunaren Erakundearen goi bilera hasiko dute Hagan (Herbehereak). Bi egun iraungo du, eta helburutzat finkatuko dute aliantza militarreko estatu kideek beren BPG barne produktu gordinaren %5 gastu militarrerako baliatzea. Bezperan, Mark Rutte erakundeko idazkari nagusiak prentsaurrekoa eskaini zuen, eta Ekialde Hurbileko egoera izan zuen hizpide: «[NATOko] Aliatuak bat datoz aspalditik: Iranek ezin du arma nuklearrik garatu». Horretarako gai izatea da Rutteren «beldur handiena», Ekialde Hurbileko gatazkari dagokionez.

Esaldi baten gainetik ibiltzen hasi, beste bat zapalduz aurrera egin, parez pare dagoen horman beste bat begiz jo, eta alboko aretoko mezu sorta irakurriz segi. Kasik literalki, esaldiz esaldi egin liteke ibilbidea Barbara Krugerren obran barrena Bilboko Guggenheim museoan. Artista estatubatuarrari Euskal Herrian inoiz eskainitako erakusketarik zabalena da Another day. Another night izenekoa, eta haren lan goiztiarretatik hasi, haien berrinterpretazioetatik igaro, eta berrienetarainoko bidea egiten du. Mezu labur eta zuzenez osatutako artelan monumentalak dira asko, eta museoko bigarren solairuko zoru, horma eta sabaiak alderik alde hartu dituzte. Bilborako berariaz sortutako zenbait lan ere badira, eta euskarazko hitzak irakur daitezke horietako batzuetan. Erakusketako lanetako bat. OSKAR MATXIN EDESA / FOKU Hizkuntza izan du lanabes maiz, eta botereari, kontrol mekanismoei, kontsumismoari eta parekidetasunik ezari lotutako gogoetak eta kritikak plazaratu izan ditu Krugerrek. Hitzak dira nagusi haren lanetan, hastapenetatik eduki gisa ez ezik forma gisa ere tratatu baitu hizkuntza, irudien pareko pisua aitortuta. Artistak ezin izan du erakusketaren aurkezpenean egon, baina proiektua harekin «elkarlan estuan» gauzatu dutela adierazi dute bai Miren Arzalluz museoko zuzendariak bai Lekha Hileman Waitoller komisarioak. Hari eskainitako «panoramika zabal bat» da bilduma, Arzalluzen esanetan; «50 urtetan hizkuntzaren, irudiaren eta boterearen inguruan garatutako lan erradikalak biltzen dituen erakusketa». Arzalluzek nabarmendu duenez, artista bere ibilbide osoan ahalegindu da botere egiturek norbere bizitzan, identitatean, sinesmenetan eta desioetan duten eraginaz kontzientziak pizten. Eta horretarako, iturri asko baliatu ditu, hala nola diskurtso politikoak, publizitate leloak, doktrina erlijiosoak eta, berrikiago, baita sareetan zabaltzen diren mezuak ere. «Hori guztia gaur egungo gizartearen gaineko gogoeta zorrotz bihurtzen du». Bere lanaren bereizgarrien artean, letra tipografiko lodia, irudiak eta testuak gainjartzea, eta dimentsio monumentalak aipatu ditu. «Esan genezake publizitatearen eta komunikabideen lengoaia erabiltzen duela, baina haren xedea aldarazita, geure egunerokoan nonahi dauden pertsuasio, kontsumo eta kontrol mekanismoak agerian jartzeko». «Krugerrek 50 urtetan hizkuntzaren, irudiaren eta boterearen inguruan garatutako lan erradikalak biltzen ditu erakusketak» MIREN ARZALLUZ Guggenheim museoko zuzendaria Erakusketari dagokionean, Krugerrek «Bilboko eta Euskal Herriko testuinguru linguistiko eta kulturalarekiko izan duen konpromisoa» nabarmendu du Arzalluzek. Izan ere, lan batzuk berariaz euskaraz nahiz gazteleraz sortu ditu erakusketarako, eta beste batzuk ingelesetik itzuli Bilbon ikusgai jartzeko. «Haren esanetan, hizkuntzak izugarrizko indarra du, eta definitu egiten gaitu». Hileman Waitoller komisarioak duela zazpi urte ezagutu zuen Kruger, bere obrari eskainitako beste proiektu batean, eta bere belaunaldiko beste artistengandik bereizten duten bi ezaugarri aipatu ditu. Batetik, bere obrak gaur egunera moldatzeko duen gaitasuna goraipatu dio. Azaldu duenez, 1960ko urteetan diseinu grafikoan lan egin zuen Krugerrek, eta arreta emateko molde batean landu zituen irudiak eta testuak. «Oso eskala txikiko obra haietan ikus dezakegu lan egiteko modu hori, zeina 40 urte geroago eremu digitalera eraman duen. Eta berdin binilozko obrekin, gerora espazio berrietarako birpentsatu dituenak. 40 urte dituzten obrak oso aktuala den modu batean birpentsatzeko duen gaitasun hori oso berezia iruditzen zait». «40 urte dituzten obrak oso aktuala den modu batean birpentsatzeko Krugerrek duen gaitasun hori oso berezia iruditzen zait» LEKHA HILEMAN WAITOLLER Erakusketaren komisarioa Hitz zehatzak aukeratuz ituan jotzeko eta, aldi berean, edonork edonon ulertzeko moduko mezuak sortzeko Krugerren ahalmena ere nabarmendu du komisarioak. «Gai izan da botere egiturei, botere gehiegikeriari, kontsumismoari edota genero desberdinkeriari egindako kritikak modu nahiko generiko batean egiteko, ulergarriak izan zitezen Los Angelesen, Shanghain, Londresen zein Bilbon. Zentzu osoa dute irakurtzen dituztenentzat». Haren lan batzuk gaur egungo gertakarien erantzun gisa sortutakoak diruditen arren askotan hiru edo lau hamarkada dituztela ere gogorarazi du. Eta gehitu du haren lanek, estetika erakargarri bat izateaz gain, ariketa intelektual bat ere eskatzen dutela: «Sartu, irakurri, pentsatu eta gogoeta egin». Hitzezko korridore bat Erakusketarako berariaz sortutako obra bat da bisitariak lehenik ikusiko duena. Are, zapalduko duena. Izan ere, aretoak lotzen dituen korridorearen zoru osoa hartzen du Untitled (Camino) lanak. Euskarazko eta gaztelerazko esaldiekin osatu du obra Krugerrek; berak idatzitakoak dira batzuk, eta beste idazle batzuenak beste batzuk. «Nor zeren jabe?» irakur liteke horietako batean, esaterako. Eta hitzen artean gogoeta eginez helduko da bat lehen aretoetarako sarbidera. Krugerren lanetako batek alderik alde hartzen du aretoak batzen dituen korridorea. LUIS TEJIDO / EFE Kontsumismoaren gaiak zeharkatzen du lehen gela osoa. Pantaila handi batek egiten du harrera, eta Krugerren lan nabarmenetako bat ikus daiteke bertan: Untitled (I shop therefore I am), artistak 1987an binilo gainean sortua eta 2019an LED instalazio gisa birsortua. Esaldi horren aldaerak txandakatzen dira pantailan —denak ingelesez—, eta, hala, «Erosi egiten dut, beraz, banaiz» irakurri ondotik, «Erosi egiten dut, beraz, pilatu egiten dut», «Behar dut, beraz, erosi egiten dut», «Maite dut, beraz, behar dut» eta beste hainbat agertuko dira. Inguruko hormetan, hamar esku zuri-beltz handi ikus daitezke. Irudien eta testuen collage batzuk eusten dituzte. Eta artistak duen oihartzunaren froga moduko bat da lana, kasu honetan. Collageetako irudiak ez direlako Krugerrek sortutakoak, egile anonimoek egindakoak baizik, betiere, haren estiloa iturritzat hartuz. Eta horiek dira artistak Untitled (That’s the way we do it) izeneko obran bildutakoak. Emakume bat, areto bateko obrei begira. OSKAR MATXIN EDESA / FOKU Hurrengo espazioa bi panel beltz handik zatitzen dute: «Egin ezazu negar» irakur daiteke batean, eta «Egin ezazu irri» bestean —gazteleraz bietan—, eta artistak aurten sortutako lanetako bat da. Inguruan, berriz, artistak 1980ko eta 1990eko urteetan sortutako paste-up piezak daude; tamaina txikikoak dira, testudun zuri-beltzeko argazkiak, diseinu grafikoko langintzaren eragina dutenak eta ondorengo obra monumental batzuen oinarrian ere badaudenak. Aretoaren hondoko gelan, Untitled (No comment) (2020) bideo instalazioa kokatu dute, zeinetan artistak egungo informazio zaparradari egiten dion erreferentzia. Alboko areto batean, beste lau LED pantaila handitan, artistak 1980ko hamarkadan sortutako eta 2020an berrinterpretatutako beste horrenbeste lan daude. Horien artean dago haren pieza esanguratsuenetako bat: Untitled (Your body is a battleground). 1989an abortatzeko eskubidearen aldeko manifestazio baterako kartel moduan sortu zuen Krugerrek irudi hori, ez artelan gisa, baina ikoniko bihurtu zen denboraren poderioz. Haren parean, binilozko letra handi batzuek hartzen dute horma osoa: Untitled (Verdad) (2024-2025) lanean, egia hitza irakur daiteke gazteleraz, beltz ilunez hasieran baina gris zurbil bilakatuta azkenerako. Orwell eta Woolf Espazio horretatik aterata, korridoreko esaldien gainetik beste areto handi batera helduko da bisitaria. Zuri-beltza da nagusi bertan, eta, lau hormak ez ezik, zorua ere hartzen dute tamaina erraldoia duten hitzek. Lurrean, Untitled (Forever) (2017-2025) lanean, George Orwellen 1984 eleberriko esaldi goibel bat irakur daiteke: «Etorkizuna nolakoa izango den jakin nahi baduzu, imajina ezazu bota bat giza aurpegi bat zanpatzen… etengabe». Hormetako bakoitzak obra bana hartzen du, eta Virginia Woolfen Gela bat norberarena liburuko aipu bat ageri da horietako batean. Virginia Woolfen aipu bat irakur daiteke obretako batean. OSKAR MATXIN EDESA / FOKU Zuri-beltza ez, zuri-gorria da protagonista azken aretoan. «Oso areto gogorra da», zehaztu du komisariok. Hormak biluzik daude, baina zoru osoa eta sabai-leihoa kolonialismoari, botere egiturei eta AEBetako diskurtso nazionalistei lotutako mezuz bete dituzte. Lan horiek guztiak eta beste hainbat azaroaren 9ra bitarte izango dira ikusgai.

«Espetxean bizi edo lan egin duten emakumeen testigantzak entzutean, argi geratzen da kartzelak ez dituela bakarrik zigortzen legea hautsi duten emakumeak, baizik eta areagotu egiten dituela haien bizitzan aurretik zeuden desberdintasun eta minak». Irmo mintzatu da Josune Carramiñana, ADAP elkarteko kidea, kartzelan dauden emakumeen errealitateaz. Azaldu duenez, kartzela ikuspegi juridiko edo kriminaletik baino ez da aztertzen sarritan. Giza ikuspegia eta ikuspegi feminista bigarren mailan geratzen dira, edo ez dago halakorik. Ados agertu da Maria Ruiz EHUko ikertzailea, nabarmenduta emakume espetxeratuek egunerokoan garatzen dituzten erresistentziak, estrategiak eta bizirik irauteko aukerak ez direla ausazkoak, baizik eta sistema bati aurre egiteko forma aktiboak. EHU Euskal Herriko Unibertsitateak antolatutako Dolores Juliano y las reivindicaciones implícitas de las mujeres (Dolores Juliano eta emakumeen aldarrikapen inplizituak) jardunaldian elkartu dira Carramiñana eta Ruiz. Ruizek hartu du hitza lehenbiziko, eta azaldu du bere tesia Dolores Juliano antropologo sozial argentinarraren lanean oinarrituta dagoela —emakumeek espetxean dituzten aldarrikapen inplizituak jorratzen ditu Julianok liburuan—. «Julianoren liburua irakurtzean gehien hunkitu ninduena izan zen delituaren eta kartzelaren ideia begirada androzentrikotik pentsatua izan dela. Horregatik, legea hausten duten emakumeek estigmatizazio handiagoa jasaten dute. Gizon batek delitu bat egiten duenean, jokabide txarra da. Baina emakumea denean, automatikoki ama, alaba, lagun, herritar gaiztoa da». Ruizek esan duenez, gizarteak uste du emakumeek «onak eta zaintzaileak» izan behar dutela, eta, horregatik, emakumeak kartzelan sartzen dituztenean, gizarte zigorra askoz handiagoa da. «Horregatik, delituak egiten dituzten emakumeak moralki ere epaitzen dituzte. Diziplinagabetzat eta kontrolik gabekotzat jotzen dituzte, eta haien kondena bikoitza izaten da: legezko zigorra eta mespretxu soziala», gaineratu du. «Delituak egiten dituzten emakumeak moralki ere epaitzen dituzte. Diziplinagabetzat eta kontrolik gabekotzat jotzen dituzte, eta haien kondena bikoitza izaten da: legezko zigorra eta mespretxu soziala» MARIA RUIZ EHUko ikerlaria Carramiñanak 30 urte baino gehiago daramatza presoekin lan egiten. Ruizek azaldutako estigmaren jatorriaren gako batzuk eman ditu: «Lehen, legeari kasu egiten ez ziotenak zentzatze etxeetara, galeretara edo erbestera bidaltzen zituzten. Jaiotzetik ematen zieten rola hausten zutenak, hau da, zaintzaile eta emazte ona ez zirenak, bekatariak ziren. Horrek arrasto bat utzi du legea urratzen duten emakumeak ulertzeko moduan». Gordin deskribatu du orain kartzeletan bizi direnen errealitatea: «Gehienak indarkeria, pobrezia eta bazterkeria jasaten zituzten inguruetatik datoz, eta asko biktima izan dira delitugile izan baino lehenago. Gainera, askok tratatu gabeko buru osasuneko arazoak edo adikzioak dituzte. Espetxeak ez ditu zigortzen delituagatik bakarrik, horregatik guztiagatik ere bai». Elkartasun sareak Gordintasun horretan, baina, laguntza sareak sortzen direla azaldu du Ruizek: «Elkartasuna funtsezkoa da». Esan duenez, emakumeak kartzelan sartzen direnean «noraezean» egoten dira, galduta; baina kideek erakusten diete non dauden, eta zer egin behar den. «Hori gabe, kartzela askoz jasangaitzagoa litzateke», osatu du Carramiñanak. Eta xeheago mintzatu da: «Kartzelan gatazka asko daude, baina baita haien arteko sorospen ikaragarria ere. Emakume batzuk, elkar ezagutu gabe, familia bihurtzen dira beste batzuentzat, eta horrek ematen die jarraitzeko indarra». «Kartzelan gatazka asko daude, baina baita haien arteko sorospen ikaragarria ere. Emakume batzuk, elkar ezagutu gabe, familia bihurtzen dira beste batzuentzat, eta horrek ematen die jarraitzeko indarra» JOSUNE CARRAMIÑANA ADAP elkarteko kidea Ruizek, berriz, espetxeak lotura afektiboetan duen inpaktua aztertu nahi izan du. Kontatu du emakumeak kartzelean sartzen direnean, min handiena ematen diena seme-alabengandik urruntzea dela. «Jaso dugun sozializazioagatik, txikitatik neskei irakasten dizkiguten rolengatik, uste dute denei huts egin dietela: seme-alabei, amari eta bikotekideari, besteak beste». Carramiñanak buruarekin baietz esan, eta oso gertutik ikusi dituen kasuak jarri ditu adibide gisa: «Askok hilabeteak itxaron behar dute seme-alabak ikusteko. Eredu txarra izateagatik lotsa sentitzen dute, fisiko eta psikologikoki eragina izaten du horrek». Azaldu dute espetxe eredu berriak genero ikuspegia txertatzea eta komunitatean eta erregimen irekiko neurriak lehenestea agintzen duela, delitu txikiak egin dituzten emakumeak beren ingurunetik erabat baztertuak izan ez daitezen. «Askok ez lukete kartzelan egon behar, egin duten delitu motagatik: lapurreta txikiak eta iruzurrak esaterako; aske egon daitezke, beste neurri batzuekin. Hemen zigortu baino ez da egiten, eta, hori aldatzen ez den bitartean, desberdintasun berberak errepikatzen jarraituko dugu», esan du Carramiñanak. Gehitu du emakume presoei entzutea dela errealitate hori aldatzeko lehen urratsa, eta ezinbestekoa dela feminismoak konpromisoa hartzea «porrot egin duen sistema bat zalantzan jarri» eta, begirada solidario eta kritiko batetik, beste etorkizun bat posible dela irudikatzeko.

Benjamin Netanyahu Israelgo lehen ministroaren nahia bete du Donald Trump Ameriketako Estatu Batuetako presidenteak, eta bat egin du Iranen kontrako erasoaldiarekin. Truth Social sare sozialean jakinarazi duenez, Irango hiru gune nuklear nagusiei eraso diete AEBek: Fordowri, Natanzi eta Isfahani. «Bonba kargamentu oso bat erori da Fordown», idatzi du Trumpek. Zehaztu duenez, erasoetan parte hartu duten hegazkinak «salbu» daude «etxera bueltan»: «Hegazkin guziak Irango aire eremutik atera dira orain». Ondoren, agerraldi berezi bat egin du Etxe Zurian, JD Vance presidenteordea, Pete Hegseth Defentsa idazkaria eta Marco Rubio Estatu idazkaria gibelean zituela. Hor, eraso gehiagorekin mehatxu egin dio Irani: «Bakea izanen da, edo Iranentzat azken zortzi egunotan ikusi duguna baino anitzez tragedia handiagoa izanen da». [articles:2143633] Ez da horretara mugatu AEBetako presidentea, eta iluntzean, sare sozialetan mezu hauxe zabaldu du: «Ez da politikoki zuzena erregimen aldaketa kontzeptua erabiltzea, baina Irango egungo erregimena ez bada gai Iran berriz handi egiteko, ez a luke erregimen aldaketa bat egon beharko?». Mezuak ez du bat egiten Etxe Zuriaren orain arteko adierazpenekin, izan ere, Washingtonen esanetan bere asmoa ez da Iranen gobernu aldaketa bat behartzea. Duela bederatzi egun hasi zen Israel Irani erasotzen, Teheranen programa nuklearraren helburua arma nuklearrak lortzea dela argudiatuta. Iranek beti adierazi du helburu zibilekin garatu duela programa nuklearra, eta IAEA Energia Atomikoaren Nazioarteko Agentziak behin baino gehiagotan adierazi du ez duela frogarik aurkitu baieztatzeko Iranen programak helburu militarrak dituela. Fordowko planta, sateliteko irudi batean, aurten. 2025 PLANET LABS Trumpek Etxe Zurian erran duenez, bonbardaketeen helburua zen «Iranen aberaste nuklearrerako gaitasuna suntsitzea, eta munduan terrorismoaren babesle nagusiak ordezkatzen duen estatuaren mehatxu nuklearra amaitzea». Eraso horiek «arrakasta militar ikusgarria» izan dute, erasotako hiru guneak «erabat suntsitu» dituztelako, baina jomuga gehiago dituztela ohartarazi dio Irani. «Bakea ez bada agudo etortzen, jomuga horien kontra joko dugu zehaztasunarekin, abiadurarekin eta abildadearekin». Arratsaldean, NBC telebista katean, Vancek adierazi du ez daudela Iranekin gerran, «bere programa nuklearrarekin baizik». Azaldu du ez dutela Iranera tropak eramateko inongo interesik, euren asmoa ez dela «erregimen aldaketa bat» eragitea, baina Teheranek erantzuten badu «sekulako indarrarekin» itzuliko dizkiotela erasoak. «Ondorio iraunkorrak» Iranek erasoari berehala erantzun behar diola adierazi du Hossein Shariatmadarik, Ali Khamenei Irango aiatolaren ordezkariak, eta jomugan jarri ditu AEBek Barheinen dituen ontziak. Era berean, esan du Ormuzko itsasartea itxi beharko luketeela AEBetako, Erresuma Batuko, Alemaniako eta Frantziako ontzientzat. Irango Atzerri ministro Abbas Aragtxik, berriz, ohartarazi du «instalazio nuklear baketsuen» aurkako erasoak «ondorio iraunkorrak» izango dituela. Mahdi Mohammadik, Irango Parlamentuko presidentearen aholkulariak. Azaldu du Iranek Fordowren aurkako erasoa espero zuela, gune hori ja hutsarazita zutela eta ez duela kalte atzeraezinik nozitu. «Jakintza ezin da bonbardatu», erantsi du. Irango hedabideek administrazioko iturriak aipatuz zabaldu dutenez, AEBek jotako gune nuklearretatik gertu bizi diren herritarrentzat ez dago arriskurik. [articles:2143632] Bestalde, Irango Guardia Iraultzaileak jakinarazi du Israelgo Ben Gurion nazioarteko aireportuari, ikerketa zentro batzuei eta beste zenbait kokalekuri eraso diela jada, AEBetako ekinaldiaren erantzun gisa. Irango hedabideen arabrera, Iranek lehen aldiz erabili du Kheibar misila, 2.000 kilometrotara jaurti dezakeena. Erasoak hamasei lagun zauritu ditu Tel Aviven, Haifan eta beste eremu batzuetan. Iranek atzo bertan ohartarazi zien AEBei gerran ez sartzeko, «oso arriskutsua» litzatekeelako. Trumpek, baina, entzungor egin dio Teherani. Abbas Aragtxi Irango Atzerri ministroa Erresuma Batuko, Frantziako eta Alemaniako Atzerri ministroekin elkartu eta 24 ordura egin du erasoa. «Ziur nago gerratik ateratzeko eta arrisku larriagoak eragozteko bide bat dagoela», idatzi zuen Emmanuel Macron Frantziako presidenteak sare sozialetan, Irango presidente Masud Pezexkianekin telefonoz hitz egin ondoren. Netanyahu, pozarren Irango agintariek baieztatu egin dute erasoak gertatu direla. Alde batetik, Qom eskualdeko larrialdi zerbitzuek jakinarazi dute «Fordwoko eremu nuklearraren parte bati» eraso dietela «aireko indar etsaiek», estatuko Fars eta IRNA agentziek bildu dutenez. Bertzalde, Isfahan probintziako gobernuak jakinarazi du Isfahanen eta Natanzen «zenbait leherketa» aditu direla, eta aireko defentsek «helburu erasokorrei» buru egin dietela. Netanyahuk, berriz, agerraldi berezi bat egin du telebistan, eta pozarren agertu da AEBen bonbardaketekin: «bertze inor ausartu ez dena» egin dutela goraipatu du. Israelek hilaren 13an hasi zuen Iranen kontrako erasoaldia. Aireko erasoen bidez garatzen ari den gerra bat da. Irango Gobernuaren arabera, gutxienez 430 herritar hil ditu Israelek orduz geroztik; horien artean, armadako eta Guardia Iraultzaileko buruzagiak eta herrialdeko zientzialari nuklear garrantzitsuenetakoak. Iranek, berriz, misilak eta droneak jaurtita erantzun dio Israeli. Tel Aviven arabera, gutxienez 24 lagun hil dira Iranen erasoetan. Ormuzko itsasartea ixteko mehatxua Iranen, parlamentuak oniritzia eman dio Ormuzko itsasartea ixteko proposamenari. Orain, Segurtasun Nazionaleko Kontseiluak izango du azken hitza. Oman eta Iran arteko itsasarte horretatik igarotzen da munduko petrolio eta GNL gas natural likidotuaren %20, eta erabakiak sekulako ondorioak izan ditzake nazioarteko ekonomian. Jada ari da garestitzen petrolioa. Azken urteetan, Iranek zenbait aldiz egin du itsasartea ixtearekin mehatxu. Ikusteko dago oraingoan zer gertatzen den. Itxiz gero, Arabiar Emirerri Batuek, Qatarrek. Bahreinek eta Kuwaitek ezingo lukete petrolioa esportatu, eta Saudi Arabiak ere, munduko esportatzaile handienak, erdira murriztu beharko lituzke salmentak. Marco Rubiok, AEBetako Estatu idazkariak, Txinari eskatu dio bitartekari lanak egiteko Iranek itsasartea itxi ez dezan, ekonomian izango lukeen eraginagatik.

Ez da lehen aldia AEBetako administrazioa Irango programa nuklearra gelditzen ahalegintzen dela. Hainbat saio egin ditu azken hamarkadetan: zibererasoekin, negoziazioen bidez eta zigor ekonomikoen bitartez. Ez du, ordea, helburua lortu. Oraingoan, AEBetako presidente Donald Trump ziur agertu da erasoaldia «arrakasta militar ikusgarria» izan dela, eta, hiru gune nagusiak bonbardatu ostean, Iran negoziazio mahaian eseriko dela, baldin eta «tragedia handiagoa» nahi ez badu. Programa bera 1957an jarri zuen martxan Teheranek, AEBekin elkarlanean. 1979an, Iraultza Islamikoaren ostean, ordea, Washingtonek bertan behera utzi zuen elkarlana. Teheranek beti defendatu izan du programaren helburua zibila dela, eta Nazio Batuen Erakundeak bultzatutako Arma Nuklearrak Ez Ugaltzeko Ituna ere sinatua du. Baina mendebaldeko potentziak ez dira fio eta gatazka gaiztotuz joan da azken urteetan. 1 Mesfidantza Ituneko sinatzaile gisa, Iranek betebeharra du IAEA Energia Atomikoaren Nazioarteko Agentziako begiraleei uranioa aberasteko guneetara sartzen uzteko eta ikerketa errazteko. Horietako bisita baten ostean, 2000. urtean, nazioarteko begiraleek ohartarazi zuten energia sortzeko behar baino gehiago aberastutako uranioaren arrastoak topatu zituztela Natanzeko gunean. Teheranek eten egin zuen programa NBEren eskariari erantzunez, baina 2006an martxan jarri zuen berriz, argudiatuta itunak horretarako aukera ematen ziola. Mendebaldeak zigor ekonomikoak ezarriz erantzun zion, harik eta 2015ean Irani programarekin jarraitzea ahalbidetzen zion akordioa sinatu zuten arte. Harren arabera, Teheranek ezingo luke uranioa aberastu %3,67 baino gehiago -%90ra aberastu beharko luke bonba nuklear bat egiteko-, eta biltegiratutako uranio kopurua murriztu behar luke. Hitzarmenak ez zuen luze iraun. 2018an, Trumpek akordiotik irtetea erabaki baitzuen, argudiatuta ez zuela bermatzen Iranek bonba nuklearra eskuratuko ez zuenik. Iranen erantzuna berehalakoa izan zen, eta uranioa aberasten eta biltegiak betetzen hasi zen. 2023an IAEAk jakinarazi zuen %83,7ra aberastutako uranio partikulak aurkitu zituztela gune nuklear batean. Iaz, berriz, IAEAk ohartarazi zuen %60tik gora aberastutako 408 kilo uranio zituela Iranek biltegiratuta; adituen arabera, gehiago aberastuz gero, bederatzi bonba nuklear egiteko adina. IAEAk behin baino gehiagotan leporatu izan dio Irani Arma Nuklearrak Ez Ugaltzeko Ituna urratzea. Baina joan den astean, hogei urtean lehen aldiz, erakundeak egotzi zion Teherani ituna bertan behera utzi izana. 2 Erasoak Hiru gune nuklear bonbardatu dituzte AEBetako hegazkinek: Fordow, Natanz eta Isfahan. Baina Fordowkoa izan dan Washingtonen helburu nagusia. Gune nuklearra lurpean dago eta misilen aurkako ezkutuekin babestuta. 2006an jarri zuten martxan, baina IAEAk ez zuen haren berri izan 2009ra arte. Azken egunetan Israel bera ere ahalgindu da hura suntsitzen, baina ez du lortu. Hortik Benjamin Netanyahu lehen ministroak Etxe Zuriari laguntza eskatu izana. AEBek GBU-57 motako bonbak baliatu dituzte; horiek gai dira sakon lurperatutako helburuetara heltzeko. Ez dago argi zenbaterainoko kaltea eragin duten erasoek Fordown. AEBetako Defentsa idazkariaren arabera, misilak «jopuntura heldu dira eta helburua bete dute». Irango iturriek Al Jazeera kateari esandakoaren arabera, ordea, kalteak «azalekoak» izan dira. Ez batak, ez besteak, ez dute kalteen inguruko datu zehatzik eman. Kalteak nabariagoak izan dira beste bi zentraletan. Aurreko egunetan Israelek egindako erasoek erabat suntsituta utzi dute Natanzeko lur gaineko eraikina eta kalte handiak eragin dizkiete lurpeko zentrifugagailuei -uranioa aberasteko erabiltzen dira-, zenbait erabat hondatuta uzteraino. Isfahanen kasuan, sei eraikin hondatu dituzte AEBetako bonbardaketek -aurrez beste lau suntsituak zituen Israelek-, tartean laborategi nagusia. 3 Programa nuklearra Orain arte, ahaleginak ahalegin, mendebaldeko potentziek ez dute lortu Iranek programa nuklearra behin betiko etetea, eta oraingoan ere ez dirudi halakorik gertatuko denik, AEBek kontrakoa esan arren. Izan ere, uranioa aberasteko guneetan kalteak eragin arren, herrialdeak %60tik gora aberastutako uranioa du biltegiratuta, eta erasoek prozedura luzatu arren, ez dute zertan hura gelditu, biltegiak suntsitu ezean. Bestalde, zenbait adituk zalantzan jartzen dute bonba nuklearrak egiteko Iranen gaitasuna bera ere. AEBetako Estatistika Arduratsurako Quincy Institutuko presidenteorde Trita Parsik Al Jazeera kateari azaldu dionez, Iranek pilatutako uranioa duen bitartean beti izango du programa nuklearra garatzeko aukera, eta, beraz, bonbak egitekoa. «Laster etorriko da Israel esatera operazioa ez dela izan Trumpek nahiko lukeen bezain arrakastatsua, eta beharrezkoak direla antzeko bonbardaketa gehiago». 4 Uranio aberastua Parsik argi du Trumpek erasoa prestatzeko hartutako denbora baliatu duela Teheranek gune nuklearretan biltegiratutako uranioa tokiz mugitzeko. «Badirudi aurrez zutela erasoaren berri. Ohartu dira Trump denbora irabazten ari zela operazioa prest zuenerako, eta mugitu egin dira». Baina, zenbaterainoko arriskua dago Iranek bonba nuklearrak egiteko? Denak ez datoz bat eztabaida horretan. Uranio naturalaren %99,3 238 motakoa da, eta ez da egokia bonbak egiteko. Soilik %0,7a da 235 motako uranioa. Energia nuklearra sortzeko uranioa gas bihurtzen da lehenik, eta gero abiadura handian biratzen da zentrifugagailuetan. Makina horiek 235 motako uranioa 238 uraniotik bereizten laguntzen dute. Hori da aberastea. Argindarra sortzeko nahikoa da uranioa %3,67 aberastea. Bonba nuklear bat egiteko, ordea, %90raino aberastu beharko litzateke. IAEAren arabera, Iranek lortu du uranioa %60raino aberastea; ez nahikoa bonba bat egiteko, baina bai gerturatzeko. Hurrengo urratsa emateko gai den da galdera. AEBen arabera, egun duen teknologiarekin bi aste nahikoak lituzke bonba nuklearra egiteko. Gauza bera dio Israelek ere, baina ez batak, ez besteak, ez dute horren frogarik aurkeztu. Gainera, AEBetako informazio zerbitzuek behin baino gehiagotan esan dute Iran ez dela ari uranioa armak egiteko baliatzen eta Ali Khamenei aiatolak ez duela baimenik eman arma nuklearretarako programa berriz martxan jartzeko, 2003an eten zuenetik. IAEAk, berriz, kopuru zehatzak eman ditu, baina erakundeak berak aitortu du ezin duela gezurtatu programa nuklearra helburu zibiletarako soilik denik, Iranek berak ez diolako nahikoa askatasunik ematen gune nuklearrak ikertzeko. Erakundeko buru Rafael Grossik ere zalantzak agertu ditu: «2000ko ikerketek nahiko argi erakusten zuten ahalegina bonba nuklearra egitera bideratua zela, baina ez gaude testuinguru berean».

Rua kaleko 19. zenbakian daukan tailerra museo txiki bat da, leku enblematikoa, interes kulturaleko tokia. Karmelo Boneta Lopetegik (Lizarra, Nafarroa, 1946) denentzat dauka atea irekia; bertakoentzat, turistentzat, erromesentzat… «Europako kale luzeena da hau; Orreagatik Santiagoraino doa», dio, irribarrez, atarian batzuek eta besteek agurtzen duten bitartean. Aspaldi hartu zuen erretiroa, baina artisaua da orain ere, eta egunero egoten da tailer kuttunean, kutxen eta argizaiolen jatorria azaltzen. Bizi osoa eman du zurari lotuta. Galtzada luze horretako hainbat etxetako teilatu hegalak seinalatu eta harrotasunez esan du berak eginak direla. Nola oroitzen duzu haurtzaroa? Kalean. Haur guztiak elkartzen ginen kalean, adin guztietakoak… Frontoian egoten ginen jolasean, pilotarekin, korrikan… Haurtzaro zoriontsua izan nuen, harik eta aitak istripu bat izan zuen arte. Arotza zen, eta, egun batean, kamioi bat deskargatzen ari zela, zama gainean erori eta barrutik lehertu zen; odola atera zuen ahotik… Ez zen hil, baina ezin izan zuen gehiago lanik egin. Nik 6 urte baino ez nituen. Bost seme-alaba ginen etxean. Amak latzak eta beltzak ikusi zituen. Azkenean, miserikordiara joan ginen… 8 urte nituen eta ama handik lau urtera hil zen, atsekabetuta. Latsaria zen. Ibaiertzera joaten zen arropa garbitzera. Urrian, arrosarioarekin kaletik otoitzean pasatzen zirenean, ezkaratzetan ezkutatzen zen ibaira zihoala ikus ez zezaten… Eta eskola? San Joan elizan eliz mutiko ibili nintzen, 1954tik 1960ra. Eskolara gutxitan joaten ginen, baina kalean latina ikasi nuen. Eta noiz hasi zinen zurarekin? Amaren anaia batek enpresa bat zuen Madrilen. Hara joan nintzen ama hil eta gutxira, baina gutxi iraun nuen enpresan. Fernando Mateoren tailerrean hasi nintzen orduan zura lantzen; oso tailer ona zen. Mostequinza kalean zegoen, Castellanatik gertu. Madril ez zitzaidan gustatzen, eta jaioterrira itzuli nintzen 18 urterekin. Lana eskaini zidaten hemen, aldareak zaharberritzen. Estellerian ibiltzen ginen, elizaz eliza, santuak eta aulkiak zaharberritzen eta polikromiak egiten. Garai polita izan zen, baina nagusiarekin ika-mika bat izan nuen, ohol bat gaizki moztu nuela eta ez nuela, eta neure kabuz aritzea pentsatu nuen. Karmelo Boneta artisaua bere tailerreko atarian, Lizarran. KRISTINA BERASAIN TRISTAN Orduan erosi al zenuen tailerra? Pablo Hermoso de Mendozarentzat lan bat egiten ari nintzen, eta hark esan zidan bere etxe azpiko etxabea salgai zegoela. Garai hartan, 21 urte bete arte ez zinen adinez nagusi, baina nik etxabe hau 19 urterekin erosi nuen. Garai hartako 35.000 pezeta ordaindu nituen. Lagun batek eman zidan dirua seinalea ordaintzeko, eta osaba bat izan zen tutorea notarioaren aurrean. Rua kaleko 19. zenbakia. Leku ederra da… Erosi nuenean ikusi izan bazenu! Larrua zurratzeko lantegi bat zen, eta alboan beste bi lantegi zeuden: Castejonena eta Ganuzarena. Kiratsa ikaragarria zen. Arratoiz eta akainez beteta zegoen. Kuadrillako lagunek lagundu zidaten garbitzen. Orduan hasi nintzen kutxekin. Azkenean, aitaren bidetik egin zenuen. Hura arotza, eta zu ere zurarekin… Bai. Anaia zaharrena ere arotza izan zen. Zerrakina sehaskatik ikusi dugu etxean. Amak beti esaten zuen: «Jatekoa ez da egongo, baina zerrautsa, nahi beste». Dena den, zu ez zara arotza izan, artisaua baizik… Bai. Lizarrako Mendizale Elkartean nengoen, eta maiz joaten ginen Urbasara. Amezkoetako artzainak ezagutu, eta han ikusten nituen kutxak, kaikuak, motrailuak… Artzainak ziren, baina niretzat artistak ziren. Arreta jartzen nuen beti tresna horietan, eta haiek ikertzen hasi nintzen. Artzaintza historiaurreko aztarnak dituen mundu bat da. Karmelo Boneta artisaua tailerrean lanean, Lizarran. KRISTINA BERASAIN TRISTAN Etnografiaren eta antropologiaren bidezidorretatik… Hala da! Inoiz ez dut piezarik egin bere ederragatik; beti ikertu eta dokumentatu dut jatorria. Ez banekien zer zen, ez nuen egiten. Pasadizo bat kontatuko dizut. Urbasan maniobra batzuk egin zituzten behin militarrek, eta hondarrak osin batera bota zituzten. Ardiak jatera joan ziren, baina barrura erori ziren. Mendizale elkartekoak joan ginen osin hartara, garai hartan suhiltzaileek ez baitzuten erreskaterik egiten. Hogei bat ardi atera genituen. Artzainek, eskerrak emateko, afaltzera gonbidatu gintuzten. Izperregi zen artzainetako bat, eta artzain horrek artilea iruten irakatsi zidan. Istorio polit bat kontatu zidan. Txoatileren istorioa iltzatuta geratu zitzaidan. Txoatile? Txoa txori bat da. Urbasan hazten da, baina lo egitera hona etortzen da, Zaraputzera. Goizaldean ikusten dira, saldoan, makaldietara bidean. Beltzak dira. Txori horiek parekatu nahian daudenean, arrak emearen inguruan ibiltzen dira bueltaka, eta horixe bera da txoatile tresnak egiten duena. Artilea iruteko erabiltzen den zurezko pieza da. Nafarroako lehen artisau azoka Iruñeko Gotorlekuan egin zen. Jose Migel Barandiaran etorri zen, eta txoatileren istorioa kontatu nionean liluratuta geratu zen. Berak maratila hitza ezagutzen zuen. Hamaiketakoa egin genuen; Barandiaranek, Domingo Etxandi kaikugileak eta nik neuk. Lagunak egin ginen, eta geroztik askotan egon ginen elkarrekin. Fermin Leizaola, Antxon Agirre Sorondo, Isidro Saenz de Urtiri, Enrique Ibabe… Etnografo guztiak pasatu dira hemendik. Eta orduz geroztik azokaz azoka ibili zinen. Gure kultura eta ondarea ezagutzera emateko aritu naiz feriaz feria. Gure ondarea galtzen ari zela ikusten nuen, eta pena izugarria nuen. Herri bakoitzaren kultura babestu eta sustatu behar da. Jende asko hasi zen hona etortzen, mundu osotik, eta nire nahia zen hemengo kultura eros zezaten; gure kutxak, argizaiolak… Ez dut oroigarririk egin nahi izan, baizik eta gure tradizioak, gure kultura eta gure folklorea azaldu. Hau da gure ondarea, euskal kulturaren ondarea. Karmelo Boneta artisauaren tailerra, Lizarran. KRISTINA BERASAIN TRISTAN Denei kontatzen diezu zer diren argizaiolak… Argizaiolak antropomorfoak ziren. Behinola argizaria eta ohola bera ere erretzen ziren. Gero, elizak beste interpretazio bat eman zion, sorginekin bezala. Sorginak sendalariak ziren, baina Inkisizioarekin sorginak hil zituzten, eta argizaiolek beste itxura bat hartu zuten. XI. mendetik aurrera ikusten dira gurutzeak. Ohola erretzeari utzi zitzaion. Argizaiolak jaiotzarekin daude lotuta. Otsagabiko argazki zahar batean ikusten da; eliz atarian dago aterata, haurrak bataiatzera eramaten zituztenean. Aezkoan [Nafarroa] lastozko otarretxo batean eramaten zuten argizaria. Zuk zeuk ere egin duzu argizaria… Halabeharrez ikasi behar izan nuen. Beste ofizio batzuk ikasi behar izan ditut beste artisau batzuk hil ahala. Pieza jakin batzuk egiten zizkidaten, eta nik ikasten ez banuen, ezin nituen lortu; bandak, esaterako. Harria eta burdina lantzen ere ikasi nuen, eta buztingintza. Martin Etxeberria Lizarrako azken buztingilearekin aritu nintzen. Argizaria garai batean gozogileek egiten zuten. Lizarran bi zeuden: Napal eta Ros. Bittor Napalek utzi zizkidan tresnak eta erreplikak egin nituen. Javier Armendariz Martijari eta Isidro Saenz de Urtiriri esker ikasi nuen. Orain argizariaren inguruko liburu bat irakurtzen nabil. Fernando Hualderena da. Enkargu asko ere jaso dituzu. Zein izan da bereziena? San Andresen erlikiaren kutxa. Patrasko apezpikua Santiagora eramaten ari zen erlikia, baina hemen hil zen, Lizarran, eta hemen geratu zen. Kontua da 1979an lapurtu egin zutela aldaretik. Erromatik beste bat ekarri zutenean, aurrekoaren kutxa egiteko eskatu zidaten. Hori da egin dudan maisulana. San Pedro elizan dago. Marmolezko inkrustazioak ditu alboetan, eta kupulan errubiak eta esmeraldak. Kordobako artisauek egin zioten xafla. Baimen berezi bat eman zidaten erlikiarekin hara joateko. Hilabete eman nuen han. Aurrekoaren argazkietan oinarrituz egin nuen dena, eta oso gauza bitxia gertatzen da. Prozesioan atera eta eguzkiak angelu ezberdinetatik jotzen duenean, errubiek efektu berezi bat sortzen dute, eta barrukoa lausotu egiten da… Ematen du desagertu egin dela. Prozesioan atera zuten aurreneko aldian jendeak esaten zuen han ez zegoela erlikiarik. Karmelo Boneta Done Mikelen erlikiak eramateko kutxa egiten. KARMELO BONETA LOPETEGI Kutxak eta argizaiolak egin dituzu bereziki, baina baita bestelakoak ere… Artisaua herriko notarioa izan ohi da; sehaskarekin hasi eta hilkutxaraino, dena egiten du [barrez]. Argizaiola asko enkarguak izan dira, baina denetarik egin dut: koilarak, atrilak, jolasak, ur bilatzaileentzat ezpel penduluak, karrakak, matrakak… Matrakak oso soinu berezia egiten du; epidemiak zabaltzen zirenean erabiltzen ziren herrietan jendea ohartarazteko… Gauza bitxiak ere egin ditut. Lizarrako Barandalla trinketean zegoen tresna hau, adibidez, tantoak zenbatzeko erabiltzen zena. Beste hau polboroiak egiteko moldea da. Agate Deunean emakume zaharrek polboroiak egiten zituzten, eta halakoak egiteko eskatu zidaten, zahar bat ekarrita. Hau, berriz, pilotak egiteko ingude bat da. Pilota bustita dagoenean josten dute, eta, forma borobila emateko, hemen jarri eta mailuarekin jotzen da. Gatuzainak ere egin izan ditut, dantza taldean erabiltzen genituen, eta hamarren kaxak. Elizari edo erregeari eman beharreko hamarrenak jasotzeko erabiltzen ziren. XII. mendekoak dira. Larakoa zuten lehen altzariak izan ziren. Ikean egun egiten direnen antza dute [barrez]. San Telmo museoarentzat ere egin izan dituzu piezak. Bai. Xabi Oterok enkargu berezi bat egin zidan: iparrorratz bat, sestante eta guzti. Ternuako baleontzi batean aurkitutakoaren erreplika egin nuen. Musika tresnak ere erruz egin dituzu. Juan Mari Beltranen museorako egin izan ditut koilarak, kriskitinak, okarinak… Eusko Jaurlaritzak musika tresnen inguruan egindako liburu batean ere ageri naiz okarinarekin. Donejakue bideko eliza erromaniko askoren kapiteletan musika tresnak ageri dira. Lizarran bertan, harpa bat, txirimia, zarrabetea… Santiagoko Loriaren eliz atarian 26 aingeru agertzen dira, bakoitza bere musika tresnarekin. Bada bidea egiten duenik espreski tresna horiek ikertzeko. Iruñeko katedralean salterioa ageri da. Iparraldean tuntun deitzen diote. Salomonek jotzen omen zuen salterioa. Zelten garaikoa da. Eta zein izan da egin duzun azken pieza? Lizarrari omenaldi bat egin nahi nion, eta eserleku berezi hau egin dut, zur zaharrarekin. Bizkarraldean, Gaztelako atearen frontoia irudikatu dut, hiriko armarriaren zortzi puntako izarrarekin. Zutik geratzen den garai bateko harresien azken atea da. Ondoren, Nafarroako Errege-erreginen arkuak daude. San Pedro elizaren atzealdean zegoen zurezko teilatua ere irudikatu dut. Duela urtebete amaitu nuen, eta jada erosi nahi izan didate. Karmelo Boneta artisauaren tailerrean salgai dituen pordoiak. Donejakue bidearen jatorrizko sinboloak dira. KRISTINA BERASAIN TRISTAN Gero eta erromes gehiago pasatzen da hemendik, ezta? Europako kalerik luzeena da hau; Orreagatik Santiagoraino doa [barrez]. Lehen, hilabetean bospasei pasatzen ziren, denak erromes jantzita, hurritz makilarekin, eta ura eramateko kalabazarekin. Orain, karbono zuntzezko makilekin doaz… Maskorra Donejakue bidearen sinbolo bihurtu da, baina jakin behar da maskorrak erromatarrek erabiltzen zituztela, ardoa dastatu eta pozoituta ote zegoen jakiteko. Norbait pozoitzea kirol olinpikoa zen garai hartan, eta ardoari zianuroa botatzen badiozu, eta ardo horren tanta bat maskorrean botatzen baduzu, nakarra belztu egiten da. Codex Calixtinus liburuan horregatik gomendatzen zuten maskorrak erabiltzea, baina aurretik bidearen sinboloa beste bat zen: pordoia. XV. mendetik hainbat artelanetan ikusten da. Iristen zinen herriko edo hiriko ateak irekitzeko balio zuen. Ikono hori leku askotan agertu da. Asko ikertu dut hori. Alemanian eta Frantzian elizetako erretaula eta margolanetan dago. Zigilua ere jartzen diezu erromesei? Bai. Horixe da gehien egiten didaten argazkia, zigilua jartzen. Badut txikitako oroitzapena, miseriokordiara erromesak lotara joaten zirenekoa. Gosaritarako, kafesnea hogi apurrekin, eta, bazkaritarako, arroz zopa edo bi arrautzako tortilla. Guk jaten genuen berdina jaten zuten. Pezeta batzuk ere ematen zizkiguten. Miserikordian bertan jartzen zizkieten zigiluak. Kontua da eraikina bota zutenean, artxibo eta guzti, egun batean hara joan eta erromesei jartzen zieten zigilua hartu nuela. Horixe bera da orain txartelean jartzen diedana. Mundu osotik datoz. Hizkuntza guztietan mintzatzen dira. Duela gutxi arte, marrazkiak eginez ulertzen genuen elkar; orain, sakelakoan zuzeneko itzulpena daukagu. Hainbat sari eta aitorpen jaso dituzu. Lizarrako Herritar Saria, Euskal Herriko Artisau Onena, Donejakue Bidearen Lagunen elkartearen plaka… Pozik? Oso. Beti egin dut lan kulturaren alde. Beti ibili naiz gure kultura ikasten, irakurtzen, ikertzen eta zabaltzen. Ereindakoak bere fruituak ematen ditu. Karmelo Bonetak urteotan jaso dituen aitorpen eta sarietako batzuk. KRISTINA BERASAIN TRISTAN

Donald Trumpek bi asteko epea eman dio bere buruari erabakitzeko ea AEBek ere eraso egingo dioten Irani, Israeli lagunduz. Iragarpen hori egin zuen AEBetako presidenteak herenegun. Teheranek esana dauka ez duela Washingtonekin akordio nuklearraz hitz egingo Tel Avivek bonbardaketak eten arte. Eta horren harira, Abbas Araghtxi Irango Atzerri ministroak ohartarazi du gaur AEBak Iranen eta Israelen arteko gerran sartzea «oso arriskutsua» litzatekeela. Israelek segitzen du Iran bonbardatzen, eta Iran Israel jotzeko ahaleginean ari da. Bien bitartean, diplomaziaren bidean ere urratsak egin nahi ditu Teheranek. Istanbulen hedabideei egin dizkie adierazpen horiek Araghtxik, OIC Konferentzia Islamikoaren Erakundearen 51. goi bileran. Atzo, berriz, Erresuma Batuko, Frantziako eta Alemaniako homologoekin batzartu zen Genevan (Suitza). Nahiz eta Europako potentziek ez duten gaitzetsi Israelek hasitako erasoaldia, Iranek elkarrizketekin jarraitzeko asmoa dauka, eta Frantziako presidente Emmanuel Macronek gaur iragarri du negoziazio horiek «azkartu» egingo direla. «Ziur nago gerratik ateratzeko eta arrisku larriagoak eragozteko bide bat dagoela», idatzi du Macronek sare sozialetan, Irango presidente Masud Pezexkianekin telefonoz hitz egin ondoren. Eta sare sozialetan Teheranek jakitera eman duenez, Pezexkianek esan dio Macroni «lankidetzarako» prest daudela, baina ez dutela beren programa nuklearra baliogabetuko. Bederatzigarren egunez jarraian bonbardatu du gaur Israelek Teheran, eta eraso horietako batean Guardia Iraultzailearen lau kide hil ditu Tabrizen, herrialdeko ipar-mendebaldean, ISNA berri agentziak kaleratu duenez. Gainera, Isfahan instalazio nuklearra jo du berriro Israelek herrialdearen erdialdean, Tel Aviveko iturri ofizialek jakinarazi eta IAEA Energia Atomikoaren Nazioarteko Agentziak baieztatu duenez. Irango Osasun Ministerioak eguneratutako datuak plazaratu ditu gaur, eta jakinarazi du hilaren 13az geroztik 430 pertsona hil dituela Israelek, eta 3.500 zauritu. LaguntzaREN zain zeuden beste 11 gazatar hil ditu Israelek Laguntza humanitarioa jaso zain zeuden 11 palestinar hil ditu gaur Israelek Gazan, osasun iturriek nazioarteko hainbat hedabideri adierazi dietenez. Maiatz amaieratik 400 gazatar baino gehiago hil dituzte laguntza banatzeko guneetan, Gazako iturri ofizialek emandako datuen arabera. Gainera, iturri horiek beraiek adierazi dute Israelgo indarrek beste zazpi pertsona hil dituztela zerrendan. Iranek Israeli egindako erasoen ondorioz azken bederatzi egunetan hildakoak, ordea, 24 dira, iturri ofizialek esan dutenez. Tel Avivek gaur emandako datuen arabera, Teheranen 40 drone erorarazi ditu goizaldean. Misil batek, baina, Israel iparraldeko Beit Shean hiriko etxebizitza bloke bat jo du; ez da inor zauritu. Israelgo armadak plazaratutako datuek diotenez, Iranek 460 misil balistiko jaurti ditu ekainaren 13tik, eta horietatik 24k jo dituzte hiriguneak; hau da, Israelgo aireko defentsa sistemaren —Burdinazko Kupula deitzen diote— eraginkortasuna %95 ingurukoa da. Arma nuklearrez Bien bitartean, Trumpek segitzen du esaten Iranek arma nuklearrak dituela, nahiz eta ez duen frogarik erakutsi. Hain zuzen, AEBen espioien agentzia nazionaleko buru Tulsi Gabbardek martxoan Kongresuan azpimarratu zuen Iran ez zela ari arma nuklear bat egiten, ez zegoela ebidentziarik. Etxe Zuriko maizterrak asteartean kontrakoa adierazi zuen, eta atzo gauean —goizaldea Euskal Herrian— kazetariek galdetu zioten ea zergatik esaten duen hori, espioien buruak kontrakoa dioen arren. «Orduan, inteligentzia zerbitzuak oker dabiltza», erantzuen zuen; eta nabarmendu Gabbard bera dabilela «oker». Hain justu, Trumpek adierazpen horiek egin eta gutxira, hau idatzi zuen Gabbardek sare sozialetan: «AEBek duten informazioaren arabera, Iran dago arma nuklear bat egiteko moduan. Trump presidenteak esan du hori ezin dela gertatu, eta ni ados nago harekin». Turkiako presidente Recep Tayyip Erdoganen esanetan, bestalde, Israelek Irani eraso egin dio, Benjamin Netanyahu Israelgo lehen ministroaren asmoa baitzen aurreko igandean AEBek eta Iranek itun nuklearraz hitz egiteko eduki behar zuten bilera «sabotatzea». Hori adierazi du gaur Istanbulen, OIC Konferentzia Islamikoaren Erakundearen 51. goi bileran. Eta areago joan da: «Netanyahuk desastrera eraman nahi du mundua, Hitlerrek duela 90 urte egin bezala».

Bere 200 urteko historiako garairik latzenetako batean dago Gasteizko LEA lantegia. Ostiral eguerdian piztutako suak Gasteizko Arriaga industrialdeko lantegia txikitu du, eta negozioa berreraiki beharko dutela onartu du enpresako kontseilari ordezkariak, Felix Laskaraik. Edonola ere, ziurtatu du hornidura katea ez dela hautsi eta bizarra egiteko produktuak, xaboiak eta garbiketako beste produktuak banatzen jarraitu ahal izango duela. «Bulegoetatik hasita industria lantegiraino, dena txikituta dago. Egitura erori egin da, eta nire ustez ezin da berreskuratu». Balantze gogorra egin du Laskaraik, fabrikara gaur goizean egindako bisitan. Azaldu duenez, suak edo hark eragindako bero «izugarriak txikitu ez duen bakarra eremu txiki bat da, eta hor lau silo eta ekoizpen atal txiki bat daude. Laskaraik aitortu du goiz dela balorazio sakon bat egiteko, oraindik ez baitute aukerarik izan lantegian sartzeko: «Baina gutxi gorabehera imajinatzen dugu». Ziurtatu du lur jota daudela, Laskarai familia ez ezik —hark sortu zuen enpresa duela 200 urte, eta oraindik haren jabetzakoa da—, baita langileak ere. «Orain denoi elkarrekin lan egitea dagokigu, eta Gasteizen 200 urte daramatzan lantegi hori berreraikitzea. Lan egingo dugu gutxienez beste 200 urte irauteko». Fernando Laskarai LEAko kontseilari ordezkaria, gaur, Gasteizen. L.RICO / EFE Beharginen lana goretsi du enpresako buruak, suteen aurkako protokoloa zorrotz betearazi zutelako eta minutu batean fabrika osorik hustea lortu zutelako. Suhiltzaileen, polizien, bizilagunen eta agintarien ekarpena ere eskertu du. Agintariei dagokienez, Cesar Fernandez de Landa Segurtasun zinegotzia izan da Arriaga industrialdean. Hor azaldu du sutea kontrolpean dagoela, baina suhiltzaileek lanean jarraitzen dutela. Ingurua urez blaitzen ari dira, inongo txokotan sua berpiztu ez dadin. Fernandez de Landak bat egin du Laskarairen balorazio ezkorrarekin. «Egitura kolapsatu egin da, eta ia ezin da berreskuratu». LEA lantegiko sutearen ke zutabea, atzo, Salburua auzotik. EBA BEGIRISTAIN Sutea atzo arratsaldean piztu zen, 13:45 aldera. Zehazki zerk eragin zuen ikertzen ari da Ertzaintza, baina, lehen hipotesiaren arabera, LEAra produktu kimikoak garraiatzen ari zen tanga kamioi batean piztu zen sua. Horren ondorioz, beste leherketa batzuk eragin zituen inguruko biltegietan. Sugar handiak sortu ziren, eta ke zutabe beltz bat, hiri osotik eta inguruetatik ikusteko modukoa. Hala ere, osasunarentzat arrisku handirik ez zela izan zehaztu du Fernandez de Landak, plantan soilik landare olioak zeudelako, eta ez zegoelako produktu kimiko kutsagarririk. Udalak trafikoa moztu zuen Arriaga industrialdearen inguruan, baina gaur jarri da martxan berriz, 14:00 aldera. Hori bai, LEA ondoko espaloiak itxita daude, eta inor gerturatuz gero badaezpada ere maskara jartzeko eskatu du. Cesar Fernandez de Landa Gasteizko Segurtasun zinegotzia. L.RICO / EFE Sutearen berri izan eta berehala, Abetxuku auzoko eta lantegitik hurbilen dagoen Arriaga auzoko bizilagunak konfinatu zituen udalak, baina ordu gutxiren buruan kendu zuen etxetik ateratzeko debekua. Enpresa historikoa Euskal Herriko enpresarik zaharrenetako bat da Gasteizko LEA, 2023ko urrian 200 urte bete baitzituen. Ziburun (Lapurdi) sortutako Juan Bernardo Laskaraik eratu zuen, hasieran kandelak egiteko. 1973az geroztik dago Abetxuku eta Arriaga auzoen arteko eremuan. Batez ere, bi produktu mota ekoizten ditu: alde batetik, produktu kosmetikoak, bereziki bizarra egiteko xaflak eta aparra, eta desodoranteak; eta, beste aldetik, gantz azidoak, garbigarriak eta leungarriak egiteko erabiltzen direnak. Egun, Laskarai familiaren bosgarren eta seigarren belaunaldiko kideak daude enpresaren zuzendaritzan, produktuen %30 esportatu egiten dituzte, eta 95 behargin dituzte.

Uda gerturatu ahala, festak ere ugaritzen ari dira herriz herri. Baina, jai giroan egonagatik ere, Gernika-Palestina taldeak ez du nahi Palestinaz ahaztea, eta festetan ere hango egoera salatzera deitu ditu herritarrak: «Gure herriko jaietan Palestinaren aldeko aldarria presente egotea da helburua». Horretarako, Gernika-Palestina herri ekinaldiak Elkartasun zapia kanpaina aurkeztu du, Euskal Herriko hiri, herri eta auzoetako jai eragileekin elkarlanean. Zapi solidario batzuk dira; hainbat jaitan salgai egongo dira, eta, Palestinako egoera ikusgai egiteko ez ezik, «elkartasun ekonomikoa bideratzeko» ere izango dira. Dagoeneko hainbat herri animatu dira egitasmoaren partaide izatera, eta falta direnei ere egin diete deialdia. Dena dela, egitasmo hori ez da elkartasunerako bide bakarra izango. Nabarmendu dute bideak landuko dituztela, «ahalik eta modu zabalenean» salatzeko Palestinako egoera, baita elkartasuna adierazteko ere: «Iruñeko herritarrek hori egin berri dute Yala Nafarroaren izendapenaren bitartez; egin dezagun Euskal Herriko gainontzeko hiriburuetan eta herriz herri ere, txupinazoetan eta bestelakoetan». Izan ere, Gernika-Palestinaren irudiko, badago protestarako arrazoirik: «Ez da geldirik egoteko garaia. Israelen inpunitatea amaitu behar da, baita horretarako presio eraginkorra sortu ere, Palestinako herriak bere eskubideen jabe izan behar du eta. Krisi humanitarioari aurre egiteko, ezinbestekoa da elkartasuna. Gure jaietan ere, genozidioa stop!». Eta datuak gogorarazi dituzte: 55.637 pertsona hil dituzte, horietako milaka umeak.