Hala, Gasteizko parlamentuak Lakuari eskatu dio neurriak har ditzala hartziduraren karbono dioxidoa arnastearen ondoriozko heriotzak ez gertatzeko. Zehazki, Euskadipreben Estrategian eskatu dituzte aldaketak, Osalanekin lankidetzan, baita alderdi politikoen eta sindikatuen partaidetzarekin ere.
Testua onartuta, upategiei prebentzioan laguntza teknikoa emateko aholkuak eta irizpideak ematea nahi dute aurrerantzean. Hala, neurri horiek aplikatu nahi dituzte Araba, Bizkai eta Gipuzkoako sagardotegi, garagardotegi eta upategietan.
Arrisku sumagaitza
Kontu handia izan behar da edari alkoholikoak hartziduraz egiten diren plantetan karbono dioxidoarekin, ekoizpen prozesu hain automatizatuak ez dituzten lekuetan bereziki. Izan ere, karbono dioxidoa atzematea oso zaila da, eta ez du usainik; beraz, ohartzerako beranduegi izan daiteke.
Halako lekuetan ohikoa da gas neurgailuekin sartzea, baina bada beste metodorik, kandela batekin sartzea esaterako; oxigeno gutxi dagoenean, itzali egingo da: lekua utzi behar den seinale. Hala ere, hori ez da nahikoa, posible delako kandela bat piztuta izateko aski oxigeno egotea, baina ez arnasa normal hartzeko. Osalanen gomendioak dira upeletan bakarrik ez sartzea, eta, ahal bada, lotuta eta arnasa errazteko gailuekin joatea.
«Europako Batasunean lehen aldia da mugaz gaindiko arautegi bakarra egiten dela. Eder da, halere», goraipatu du Ipar Euskal Herriko ekoizleen izenean elkarrizketetan parte hartu duen Bixintxo Aphaulek. Gisa berean aritu da Unai Agirre, Euskal Sagardoa izeneko ekoizleen ordezkaria: «Ilusioa egiten digu denoi jatorri izena zazpi lurraldeetara zabaltzeak. Zentzu handia dauka, sagardoa baita aspaldian lurralde guztietan egin den produktua».
Aurtengo sagarrak bilduak, jo edo lehertuak, tinkatuak dira, eta kupel edo dupetan sartuak. Hartzitzen hasia da zukua, azukreak alkohol bilakatzeko bidean dira, eta heldu den urte hastapenean dastatzen ahalko da sagardoa. Baliteke ordukoz Bruselara eraman eskaerak erantzuna erdiestea.
Araba, Bizkai eta Gipuzkoako sagardo ekoizleek 2017tik badute JIK jatorri izen kontrolatua, Euskal Sagardoa izenekoa, baina urrunago eraman nahi izan zuten, eta Europara pasatu. Jatorri izen kontrolatu horiek estatuko sor-markak dira. Europak, berriz, JIB jatorri izen babestuak onesten ditu. Agirre Europari egin galdearen eramailea da erkidegoko hiru lurraldeetako ekoizleentzat. Adierazi du Iturburuko helburua sagardoari balioa bermatzea izan dela: «Sagardoak milaka urte ditu gurekin, eta ikusten genuen kalitatezko produktu gisa saldu eta dagokion balioa emateko garaia zela». Bestalde, garrantzitsua zitzaien «bertako sagarra» gordetzea, «altxor handia baitaukagu», Agirreren erranetan.
Arabako, Bizkaiko eta Gipuzkoako sagardogileak ontsa aitzinatuak ziren, eta Bruselak urte hastapen honetako aurkeztu arautegia kontuan hartua zuen. Hortik zabaldu da «oposizio» egiteko epea. «Holako txosten bat aurkeztua delarik, Bruselako erakundeek epe bat uzten diete gaiarekin lotura duten guziek beren ikusmoldea ekar dezaten», esplikatu du Aphaule sagardogile baxenabartarrak.
Aphaulek arnoa eta sagardoa ekoizten ditu, baita sagar jusak ere, Garazi aldeko Jatsu herrian. Joan den udaberritik, Hegoaldeko eta Iparraldeko sagardogileen artean izan diren solas guzietan parte hartu du, egitasmo bateratu eta adostu batera heltzeko. Hainbesteraino, non Ipar Euskal Herriko ekoizleek sindikatu bat ere sortu baitute sarea antolatzeko, eta Aphaule ezarri dute buru. Joan den ekainean sortu zuten Iparraldeko Sagardoen Sindikatua jatorri-izen eskaeraren ondorio bat da. Iparraldeko sagardogileak, sagar ekoizleak eta Sagartzea tokiko sagarren kontserbategiak bilduko ditu sindikatuak. Jatorri izen babestuaren bermatzailea izateaz gain, gaurko eta biharko sagardogileentzat laguntza teknikoa ekartzeko tresna izan nahi du.
Aniztasuna alde
Hegoaldeko ekoizleek jakinarazi zieten Iparraldekoei eskaeraren berri, baina horiek ez ziren saretuak, eta ez zuten ikusten arazorik izan zitekeenik. Inaok, Frantziako Jatorriaren eta Kalitatearen Institutu Nazionalak deitu zituen arte, Aphaulek salatu duenez: «Inaok deitu duenean, erran diegu ez genuela arazorik Hegoaldekoek galde hori egiten bazuten, baina institutuak berehala ihardetsi zigun: ‘Kasu emazue, zeren eta eskaera onartua bada, hortik goiti Euskal Sagardoa deituko den oro babestua izanen da haien jatorri izenaren pean bakarrik’». Hots, bazter utziko zituen Iparraldeko sagar motak, sagardo egiteko moldeak. Aphaulek argi utzi du Hegoaldetik ez zela borondate txarrik: «Anitz lan bazuten eginik, eta, sinpleki, aitzina egin zuten beren galdearekin. Jakinez 250 ekoizle direla».
Horri oharturik lotu zitzaizkion lanari. Aphaulek uste du Hegoaldean ere ez zutela neurtu zenbateraino hertsatzaile bilaka zitekeen sor-marka. «Ez dut uste zinez ohartu zirenik». Iparraldekoek ikuspegia zabaltzera dei egin zieten orduan: «Ezin dugu gure euskal nortasuna gabe egin, gure erroak dira, gure laborantza». Aphaulek dio berehala ulertu dutela, eta elkarlanean hasi direla.
Alde juridikoari lotu direlarik, bi errealitate izan dituzte parean: Europako araudia, baina, oroz gainetik, bi estatuetako arau desberdinak. «Hegoaldeko euskal sagardoentzat Espainiak minkortasun airakor hein bat onartzen du, Frantzian baino aise hein goragoak; funtsean, Frantzian hein horiek ez dira onartuak», erran du Aphaulek, kontu tekniko bat azaldu nahian.
Araberan jokatu behar izan dute, eta Aphaulek dio irizpide bat izan dutela lagun: batasuna. «Batzen gaituzten gauzetan oinarritu gara, ez ezberdintzen gintuztenetan. Ezberdintasun horiek traba gisa ikusteko partez, abantaila gisa agerian eman ditugu». Hizkuntza eta nortasun bereko lurralde ttipian aberastasun eta aniztasun handia badela goraipatu nahi izan dute. «Jatorri izen babestu baten erran nahia bera da, azkenean: lurralde bateko ekoizpenaren eta historiaren arteko lotura hori izatea; egiazko harreman kultural bat bada sagardoarekin». Iparraldean Hegoaldean bezala, tokiko sagar motetarik egin ekoizpena da.
200 sagar mota
Jatorri izen horren aberastasunik handiena, Euskal Herriko laborarien historiari loturik, tokiko sagar moten andana eta joritasuna da. Jatorri izenerako genetikoki sailkatu eta izendatu dituztenetan, Hegoaldean 106 badira, eta Iparraldean 94. Denetarat, berrehun sagar mota.
Aphaulek esplikatu du Europan harriturik zirela produktu bakarrarentzat —sagardoa— 106 tokiko sagar mota izatea. «Horrez gain, Iparraldekook erraten diegu: ‘Guk ere bilketa lana egin dugu; baditugu Hegoaldean bezalako sagar mota batzuk, baina beste 94 ezberdin gehiago ere bai’».
Sagardoetan ere aniztasun bat aurkeztu dute. Iparraldean badira Hegoaldeko sagardo batzuen egite dutenak, baina badira beste mota batekoak ere. «Sagardo familiak definitu ditugu», segitu du Aphaulek; «batzuk bi aldeetan badira. Hortik, egin dugu Euskal Sagardoa edo Sagarnoa».
Orain Bruselako bulegoetan da gaia. «Erro sakonak dituen egitasmoa da. Aitzinean ematen du hemengo jendearen lana; gaurkoena eta biharkoena». Aphaulek uste du jatorri izenak ekoizle berri batzuk akuila ditzakeela. Gainera, uste du tokiko moten aberastasunaz «harro izateko arrazoirik» badela. «Tokiari egokituak diren motak dira, ez dira eritzen, ongi ontzen dira, halako sagarrik ez da jaten beste lurralde batean, dupaldi arras desberdinak lantzen ahal ditugu aniztasun horretarik —sagardo pindartsuak, pindar gutikoak, idorrak, gozoak…—.» Agirrek ere azpimarratu du aniztasun hori eta mendeetako lana badela gibelean: «Milaka urtez sagardoak eduki duen garrantziagatik, sagar mota asko sortzeko tokia izan da Euskal Herria. Hori hemengo baserrietan mendeetan egindako lana izan da. Kalkulatzen da mila sagar motatik gora edukiko ditugula». Ez denak segurtasun guziz sailkatuak izateko gisan.
Aniztasuna kontuan hartzeko helburuarekin, sagardi mota bat baino gehiago sartu dituzte arautegian: «Zoko bateko sagartze galdu batzuk, baita sagardi landu eta hesituak ere», dio Aphaulek. Jatorri izena ukaiteko baldintza da segitua eta zaindua izan dadin. «Bermatu behar da arautegian bildu sagar mota bat dela, eta zein sagarditatik heldu den».
Inao institutuan, Akitania Berria eta Okzitania eskualdeetako eremu zabaleko arduraduna da Laurent Fidele, eta euskal sagardoaren jatorri izen babestuaren galdea aztertu du. «Osaketan hautagaitza originala da, Hego Euskal Herriko zein Ipar Euskal Herriko ekoizpenak bilduko dituelako», aitortu du. «Euskal sagardoak berezitasun ukaezina badu, eta bi aldetakoak familia berekoak dira». Inaoren ikuspegitik, euskal sagardoak guziz ezberdinak dira Bretainian eta Normandian egiten direnetarik; «idorragoak, bixi edo minkorragoak dira». Berezitasun hori finkatzeko «txosten ederra» zaio Fideleri.
Heldu den urteko
Sagardo moten definizioen fintzen ari dira Bruselarako azken urratsetan. «Jada deskribatu dugu lurretik tinkatzekora nahi duguna; badakigu zer egin nahi dugun tinkatzetik botilara. Orain, ari gara deskribatzen botila horietako bakoitzean ateratzen den edari mota», azaldu du Aphaulek. Agirrek gehitu du lan hori bukatuta igortzen ahalko dutela dena: «Lan teknikoa da. Orain oso aurreratua daukagun dokumentazioa ixtea falta zaigu azken gauzekin eta Bruselara bidaltzea». Oraino bi hilabeteko lana ikusten du Agirrek. Inaoko Fidelek zehaztu du gauzak oraino ez daudela burutuak: «Hego Euskal Herriko eta Ipar Euskal Herriko ekoizleek, Madrilgo eta Parisko agintariek arautegi komun bat bururatzen ari gara. Ez da oraino bururatua».
2024rako esperantza dute Europako Batzordearen baimena, eta, beraz, jatorri izenaren erabilpena. «Segur da bi hilabeteren buruan Europako Batzordearen erantzun bat izanen dugula», aitortu du Fidelek.
Nafarroako ekoizleak integratzea da hurrengo pausoa «Batzuek interesa azaldu dute», azaldu du Agirrek.
Ingurumenean eta izaki bizidunen organismoan pilatuz doazen heinean, osasun kalte eta ondorio larriak eragiten dituzte. Horregatik, helburu argi bat du EB Europako Batasunak: per- eta polifluoroalkiloen erabilera nabarmen murriztea eta debekatzea. Alemaniak, Danimarkak, Herbehereek, Norvegiak eta Suediak eman zuten lehenengo pausoa: mota horretako 10.000 elementu kimiko baino gehiago debekatzeko eskatu zioten EBri, urtarrilean. Handik bi hilabetera, martxoan, Europako Gai Kimikoen Agentziak jarri zuen eztabaida mahai gainean.
Oraindik ez dago argi Europako klubeko kideek neurria noiz bozkatuko duten, ezta horrek aurrera eginez gero indarrean noiz sartuko den ere. Baina xehetasun batzuk aurreratu ditu EBk. Erakundeak zera nahi luke: «ezinbestekoak» ez diren kasu guztietan elementu horiek erabiltzeari uztea 2025erako. Baina zer da ezinbestekoa, eta zer ez? Bada, hori adoste aldera, bi irizpide hauexek zehaztu dituzte: produktua gizartearentzat «benetan» beharrezkoa izatea, eta hori fabrikatzeko per- eta polifluoroalkiloen alternatibarik ez izatea.
Alternatibaren bila
Batzuei besteei baino gehiago kostako zaie B plana aurkitzea. Hamalau sektoretan baino gehiagotan erabiltzen dituzte elementu kimiko horiek, hala nola nekazaritzan, eraikuntzan, automobilgintzan, energia berriztagarrien industrian eta ehungintzan. Horietako batzuk hasiak dira per- eta polifluoroalkiloak ordezkatzeko iturrien bila, baina nondik jo ezin asmatu dabiltza beste asko; adibidez, garraioaren eta farmaziaren sektoreak.
Hain justu, debekua gutxienez 2027. urtera arte luzatzea galdegin dio Europari Unife Europako Trenbide Sarearen elkarteak. Hango zuzendari Philippe Citroenen arabera, epe hori baino lehen debekua indarrean jartzeak eten egingo lituzke sektorearen hazkundea eta energia berderako trantsizioa. Sektorearentzat erronka handia izango da ekonomikoki egingarria eta ekoizpenarentzat baliagarria den alternatiba bat aurkitzea, garraioarena baita urtean per- eta polifluoroalkilo gehien erosten duen sektorea: 16.000 tona fluoropolimero erosi zituen 2020an.
Antzeko erreakzioa izan du farmazia industriak. «Aukera berriak aztertzeko denborarik ez badaukagu, baliteke zenbait medikamentu merkatutik atera behar izatea», ohartarazi zuten abuztu hasieran zabaldutako ohar batean. Bada, sektoreen eskaerei erantzunez, alternatibak aurkitzeko zailtasunak dituzten enpresei trantsizioa egiteko hamabi urterainoko epe bat ematea erabaki du EBk.
Zenbait estatu kideren desirak ere ase ditu batasunaren erabakiak. Industriari laguntze aldera, «erregulazio eten bat» indarrean jar zezatela eskatu zuen Frantziako presidente Emmanuel Macronek joan den uztailean, eta harekin bat egin zuen Belgikako lehen ministro Alexander De Crookek.
Osasuna kolokan
Karburo eta fluoro atomoak nahastuz sortzen dituzte per- eta polifluoroalkiloak. DuPont enpresako ikertzaile batek sortu zituen —enpresa hori da gai kimiko horien ekoizle nagusia—, 1930ean. Manhattan proiektuan ere erabili zituzten, uranioa aberasteko. Handik zenbait urtera egindako ikerketa batzuek adierazi zutenez, ordea, oso toxikoak dira.
Besteak beste, gibeleko eta giltzurruneko minbizia, kolesterola eta arazo kognitiboak eragin ditzakete. Eta zuzenean nozitu ez arren, edonon daude: arnastu, ukitu eta irentsi egiten dira, oharkabean. Are, zenbait ikerketak adierazi dutenez, elementu kimiko horiez josita dago AEB Ameriketako Estatu Batuetako txorrotako uraren %40.
Edonola ere, DuPont enpresak aspaldi izan zuen arrisku horien berri. Elementu horiek «oso toxikoak» direla adierazi baitzuten 70eko hamarkadan idatzitako dokumentu batean, baina informazio hori gordetzea erabaki zuten. Hamarkada bat geroago, dokumentu horren berri izan zuen AEBetako abokatu Robert Bilottek, eta bi konpainien aurkako salaketa jarri zuen.
