Presidenteak hamabost egun zituen hori egiteko eta aldizkari ofizialean argitaratzeko, baina Kontseiluak erreformaren funtsa bermatu eta ordu batzuetara jartzea erabaki zuen: gaueko ordu txikietan, 04:00 inguruan. Horrek haserrearazi egin zituen legearen kontra dauden alderdi eta sindikatuak, eta oso gogor mintzatu ziren presidentearen erabakiaren aurka. «Gauez eta lapurrak bezala» jokatzea leporatu zioten, eta nabarmendu zuten hori hala egin izanak gobernuaren «ahuldadea eta bakardadea» erakusten duela.
Kontseiluak legearen lerro nagusiei eutsi zien ostiral arratsaldean, eta 36 artikuluetatik sei baino ez zituen baztertu, osorik edo zati batean. Horrekin batera, atzera bota zuen 250 diputatu eta senatarik legea baliogabetu ahal izateko erreferendum proposamena. Kontseiluak aho batez hartu behar zuen erabakia, eta ez zituen publikoki adierazi bere erabakiaren arrazoiak, sekretuak baitira.
Orain, oposizioak bidea estuago du erreforma gelditzeko. Ezkerreko diputatu eta senatariek beste erreferendum egitasmo bat aurkeztu dute, eta Kontseiluak maiatzaren 3an eman behar du erabakia. Alderdi sozialistakoek, berriz, legea bertan behera uzteko lege egitasmo bat aurkeztu asmo dute.
Kalean, berriz, protestek segitzen dute, baina gero eta indar gutxiagorekin. Ostiral iluntzean mobilizazio ugari egon ziren. Baionan ehunka lagun bildu ziren. Parisen istiluak izan ziren, eta 112 lagun atxilotu zituzten. Atzo ere «baimenik gabeko» manifestazioak egin ziren. Nagusia, Roazhonen (Bretainia), eta liskarrak izan ziren manifestarien eta polizien artean.
Gobernua, «indartsu»
Ekaitzaren okerrena igaro dela sinetsita, Macronek ahalik eta azkarren pasatu nahi du orrialdea, erreformaren tramitazioak haren gobernuari eragin dion higadura sendatzeko. Atzo ez zuen adierazpenik egin; giroa pixka bat baretu arte itxarotea erabaki zuen. Agerraldi «solemnea» egingo du bihar, 20:00etan, Eliseotik.
Gobernuak batasun irudia eman nahi izan zuen atzo. «Legea promulgatzea Kontseilu Konstituzionalaren babesarekin eman den pauso bat da. Ez dago krisi demokratikorik, ezta politikorik ere», adierazi zuen Olivier Dussopt Lan ministroak. Elisabeth Borne lehen ministroak erreforma defendatu zuen Renaissance alderdiaren kontseilu nazionalean, Macronekin bildu ostean. Gobernuak legegintzaldia amaitzeko indar nahikoa duela ziurtatu zuen. «Pentsioen erreformaren ondoren, gobernu honek egiteko dituen beste erreformak bizkortuko ditu. Gehiengoak posible dira, proiektuz proiektu». Olivier Veran gobernuko bozeramaileak, berriz, adierazi zuen ez dela atzera-bueltarik egongo erretreten erreforman; berretsi zuen irailetik aurrera sartuko dela indarrean, aurreikusi moduan, eta legearen kontrakoei mintzatu zitzaien. «Herrialdean badago desio bat, giroa baretzeko premia bat».
Sindikatuek eta oposizioko taldeek oso bestela ikusten dute kalea. «Legea bertan behera uzteko borroka duintasun kontua da orain», esan zuen Jean Luc Melenchon ezkerreko LFI Frantzia Intsumisoa alderdiko buruzagiak. «Haserre handia dago, eta hori adierazi egin behar da», gaineratu zuen Laurent Berger CFDT sindikatuko buruak.
Intersindikalak hamabi protesta eta greba egun antolatu ditu azkenengo hiru hilabeteetan, eta nekea nabaria da. Dena den, atzo Sophie Binet CGTko idazkari nagusiak ziurtatu zuen orain arteko batasuna ez dela hautsiko. Sindikatuetako buruak bihar bilduko dira hurrengo urratsei buruz aritzeko. Ez dute aurreikusten Maiatzaren Lehenera arte deialdi bateraturik egitea. «Mobilizazio historiko» horri begira jarrita daude, eta horretan jarri nahi dituzte indar guztiak; adierazi dute, halaber, ordura arte ez direla gobernuarekin bilduko.
Intersindikalak deituta ez, baina sindikatuek eta beste eragile batzuek ez dute baztertzen mobilizatzea. SNCF tren zerbitzuetan, adibidez, «haserrea adierazteko eguna» antolatu dute datorren ostegunerako, baina ez dute zehaztu nolakoak izango diren protesta ekintza horiek.
Historikoki, industrian erabili dira teknologia berriak —robotak, adibidez—, mugimendu zehatzak baina errepikakorrak behar diren lanetarako. Oraintsuago, sektoreen zerrenda zabaldu egin da, adimen artifizialaren eztandarekin. Roboten prezioak asko jaitsi dira, eta instalazio kostuak ere murriztu dira koderik gabeko sistema berriekin, zeinek programatzeko orduan ez baitute esperientziarik behar.
Duela urte batzuk, Carl Frey eta Michael Osborne Oxfordeko Unibertsitateko ikertzaileen ikerketa batek hautsak harrotu zituen: iragarri zuten hamar urte barru AEBetan lanpostuen %47 automatizatuta egongo direla, eta adimen artifizialak sortuko dituenak gutxiago izango direla suntsitukoak baino. Berrikiago, OpenAIren azterketa batek ondorioztatu du lanbideen %19ren lanen erdietan eragingo duela adimen artifizialak.
Gisa horretako ikerketa ugari kaleratu dira azkenaldian, baina Eva Rimbau Universitat Oberta de Catalunyako irakasle eta ekonomia digitaleko adituan ustez, oso zaila da aurreikustea zer lanpostutan gertatuko den ordezkapena eta zer neurritan. «Oro har, ez dira lanpostuak automatizatzen, jarduera jakin batzuk baizik. Osasungintzan, adibidez, adimen artifiziala gai izan daiteke tumore bat detektatzeko, baina ezinbestekoa da eta izango da medikuaren alde gizatiarra». Desplazamenduaren ideia azpimarratu du: lanpostua mantentzea, baina beste zeregin batzuetan aritzeko. «Langileek aukera izango dute zeregin garrantzitsuenetan eta atsegingarrienetan arreta jartzeko».
Prekarizazio arriskua
Berdin gerta daiteke beste sektore batzuetan, baina ñabardurekin. Kualifikazio apalagoa duten edo prestigio sozial txikiagoa duten enpleguetan: garbiketa, zaintza, banaketa bulegoetako lanak… Adimen artifizialak zeregin batzuk desagerraraz ditzake, baina praktikan enpresa askok nahiago izaten dute langileak erabili, merkeago zaielako, gaur-gaurkoz behintzat. Hala ere, teknologia berria zabaldu ahala enplegu horien lan baldintzak okerrera egin dezaketela ohartarazi du Rimbauk: lanaldi murriztuak, behin-behinekoak, okerrago ordainduak….Dena den, argi du adimen artifizialaren etorrerak kalteak baino gehiago onurak ekarriko dituela. «Aurreko automatizazio boladen ebidentzia historikoa positiboa izan da, eta horrek iradokitzen du epe luzean behintzat hala izango dela».
Haren ustez, garrantzitsuena ez da automatizazioarekin eta adimen artifizialarekin zer gertatuko den, baizik eta «zer gertatzea nahi dugun», eta ezinbestekotzat jo du horri begirako neurriak hartzea, indibidualak eta kolektiboak. «Datozen aldaketak erraztu eta arrisku potentzialak arinduko dituen ekosistema bat garatu behar da. Zehazki, politikak garatu behar dira adimen artifizialak lehendik dauden desberdintasunak areagotu ez ditzan, generoaren, etniaren eta pertsonen aniztasun sozioekonomikoaren ikuspuntutik».
Teknologia berriaren leherketak bete-betean harrapatu du euskal ekonomia. Dena den, enpresak mantso eta tentuz sartzen ari dira adimen artifizialaren munduan, nor bere erritmoan eta gaitasunen arabera, handiak txikiak baino bizkorrago, sektore batzuetan beste batzuetan baino gehiago. Horrekin batera, gero eta enpresa gehiago ari dira Euskal Herrian adimen artifizialean oinarritutako sistemak, tresnak eta aplikazioak garatzen. Ekosistema bat sortzen ari da, baina nolakoa?
Gaur Egun, Euskal Herrian adimen artifizialeko tresnaren bat erabiltzen duten hamar langiletik gorako enpresen kopurua Europako Batasuneko batezbestekoaren parekoa da (%8). INE Espainiako Estatistika Institutuaren arabera, Araba, Bizkai eta Gipuzkoako %9,5ek erabiltzen dute, eta Nafarroako %10,6k. Kopuru horiek, dena den, herrialde nagusien ehunekotik urrun daude oraindik: aurreneko hirurak Danimarka (%23,9), Portugal (%17,3) eta Finlandia (%15,8) dira.
«Bide onetik goaz, baina lana dugu aurrean. Eskaera izugarri handitzen ari da, eta lortu behar dugu guk sortutako adimen artifizialeko tresnekin hutsune horiek betetzea», azaldu du Laura Marronek, BAIC Euskadiko Adimen Artifizialaren Zentroko zuzendariak. Duela bi urte sortu zuten BAIC Arabako, Bizkaiko eta Gipuzkoako zentro teknologiko nagusiek eta alorreko enpresa batzuek, eta Euskal Herrian ekoiztutako 120tik gora produktu dauzkate zerrendatuta.
Ia konturatu gabe
Eta zer alorretan erabiltzen dira halako tresnak? Marronek argi du: «Industrian, eta alde handiz, gainera». Gogoratu du azkenengo bi urteetan Eusko Jaurlaritzak enpresetan adimen artifiziala ezartzeko bideratutako programako laguntzen %70 baino gehiago sektore horretako enpresek eskatu dituztela. «Normala da hori, gure ehun ekonomikoa nagusiki industriala delako, eta enpresa horiek baliabide gehiago dituztelako urratsa egiteko».
Marronek dioenarekin bat dator Josu Bilbao Mondragon korporazioko Ikerlan zentro teknologikoko Elektronikaren, Informazioaren eta Komunikazio Teknologiaren Unitateko zuzendaria. Gogoratu du adimen artifizialaren «elikagai» nagusia datuak direla, eta horiek konputazio maila handia duten sektoreetan lortzen direla. «Gurean, industriak 4.0 teknologietan jauzi handia egin du azken hamarkadan, eta hortik eskura ditzaketen datuei balio erantsia ateratzeko nahiak eragin du azken bi-hiru urteotako adimen artifizialaren eztanda».
Ikerlan adimen artifiziala lantzen duen zentro teknologiko aitzindaria da Euskal Herrian, duela 40 urte hasi zen alor horretan lehen urratsak egiten. Historikoki makina-erreminta izan da haien bezero nagusietako bat, beste batzuekin batera: autogintza, trenak, igogailuak, etxetresna elektrikoak, energia… Bilbaok dioenez, azken urteetan izugarri zabaldu dute lan esparrua.
Hitz bat azpimarratu du: demokratizazioa. Azaldu du enpresek gero eta datu gehiago dituztela eta adimen artifizialeko tresnak merkeago eta eskuragarriago daudela. «Adimen artifiziala robotizazioarekin lotu izan da, baina hori baino askoz ere gehiago da: oso modu sotilean sartzen ari da, ia konturatu gabe, eta produktu oso ezberdinetan».
Ikerlan eskuz esku aritzen da enpresekin, haien beharretara egokitutako tresnak diseinatzen. Besteak beste, sentsoreak egiten dituzte, horietatik datuak eskuratzeko eta horien bitartez beren kabuz erabakiak hartzeko gai diren makinak eta tresnak sortzeko edo egokitzeko.
Bilbaok nabarmendu duenez, adimen artifiziala ez da «datuekin jolastea». Haren iritzian, oso inportantea da argi izatea zertarako erabili nahi diren, eta horretarako funtsezkoa da elkarlana. «Gurea zentro multiteknologiko bat da, eta sarean lan egiten dugu. Auto bat, tren bat edo haize errota bat adimentsu bihurtzeko, ezinbestekoa da enpresa horietako adituekin aritzea; gureek ere jakin behar dute sektore horiei buruz, eta datuen erabileran adituak direnak ere behar ditugu. Elkarlana da gakoa: uste dut ekosistema oso potente bat daukagula Euskal Herrian, eta oso ondo posizionatzen ari garela».
Datuen burujabetza
Hupi enpresa datuen kudeaketan espezializatuta dago. «Guk ez ditugu sentsoreak-eta ekoizten: guk datuekin lan egiten dugu. Enpresek ematen dizkiguten datuen arabera, aplikazioak sortzen ditugu», azaldu du Irati Rodriguez garatzaileak. Hupi Euskal Herri osoan aritzen da, eta Bidarten (Lapurdi) dauka bere datu zentroa. «Guk datuen burujabetza defendatzen dugu. Tokian tokiko datuekin lan egiten dugu. Horrek segurtasuna ematen die bezeroei, badakitelako haien datuak ez daudela hodeian edo korporazio handien esku. Ez gara datu pilatzaileak: modu gardenean jokatzen dugu».
Hupi 2013. urtean sortu zuten, eta lehen urratsak merkataritzan egin zituen, baina, gaur egun, fakturazioaren %70 inguru industriaren sektoretik lortzen du. Hamabi lankide ditu, eta 60 bezero, tartean Frantziako eta Espainiako energia alorreko konpainia nagusi batzuk, baina nagusiki Euskal Herriko enpresa txiki eta ertainak eta erakunde publikoak.
Rodriguezen arabera, hitz gakoak bi dira: «desmitifikatzea» eta «beldurrak kentzea». «Zientzia fikzioak mina egin digu, eta askotan ez gara gai ikusteko oso tresna baliagarria dela». Gainera, azpimarratu du ez dela inbertsio handirik ere behar. «Askotan, datu gutxi batzuekin erreminta oso interesgarriak egin daitezke». Bat dator Marron. «Erabilera kasuak ikusarazi behar ditugu, lurreratu. Enpresek ikusi behar dute zer egin daitekeen, eta egin nahi duten hori gertuko enpresekin egin dezaketela».
Horretarako gaitasuna badagoela gaineratu du Rodriguezek, eta adibide bat jarri du, hizkuntzarena. «Google Translator-ek ez du oraindik txukun egiten euskaraz: gure aplikazioak hobeak dira. Bada, egin dezagun gauza bera beste sektoreetan. Gure erremintak, gure tresna propioak sortu behar ditugu, hobeto egokituko baitira gure beharretara».
Eta pertsonak, zer?
Produkzioa hobetzeko, lehiakorragoak izateko. Ideia horiekin lotu izan da adimen artifizialaren aplikazioa enpresetan. Baina badu beste hanka bat, adituen ustez: pertsonak. «Pertsonak erdigunean jarri behar ditugu. Tresna hauek lana hobeto egin ahal izateko eta benetan garrantzitsua denean arreta jartzeko balio behar dute; adibidez, langileak eguneroko su txikiak itzaltzen egon beharrean atsegingarriago diren lanetan aritu ahal izateko», azaldu du Rodriguezek. Marronek, berriz, adimen artifizialak benetan pertsonentzako onuragarriak izango diren produktuak sortzeko daukan gaitasunean jarri du arreta. «Azken finean, pertsonen bizitza hobetzeak izan behar du helburua».
Bilbaok beste bi puntu gaineratu ditu. Batetik, ohartarazi du gaur egun egiten diren produktu askok ez dutela bermatzen pertsonen segurtasuna. «Eztanda honek eragin dezake behar baino bizkorrago aritu nahi izatea eta behar bezain seguruak ez diren hainbat teknologia merkaturatzea». Adibide bat jarri du: ibilgailuak gidatzeko sistema autonomoak. «Oraindik ikerketa asko egin behar ditugu». Bestetik, azpimarratu du beharrezkoa dela adimen artifizialaren bilakaerari buruzko eztabaida soziala, gizarte arrakalak handitu ez daitezen. «Herrialde eta pertsona batzuek teknologia berri honetarako sarbide errazagoa izango dute beste batzuek baino. Kontu handia izan beharko dugu horrekin».
KPI orokorraren jaitsiera datu ona baldin bada ere, letra txikia irakurri behar da. Otsailekoarekin konparatuta, kontsumo produktuen prezioak 2,5 puntu jaitsi dira, baina hilabete batetik bestera beste %0,5 igo dira. Datuak kontraesana irudi dezake, baina badu azalpena. Gaur egungo prezioak iazko martxokoekin alderatzen dira. Orduan hasi ziren nabaritzen Ukrainako gerraren ondorioak —otsailaren 20an hasi zen gerra—, eta oso indartsu, gainera. Martxoan, inflazioa %9,6ra igo zen, %3 hilabete batean, eta erregaiak, berriz, %37,4.
Aurtengo martxoan prezioak %0,5 bakarrik igo dira otsailarekin alderatuta. Hau da, iaz baino nabarmen gutxiago, eta horrek azaltzen du inflazioaren jaitsiera. Aurreko hilabeteetan, inflazioa kalkulatzen zenean, gerra hasi aurretik zeuden prezioekin alderatzen zen. Eta hori zen inflazioari buruzko hain datu handiak izatearen arrazoietako bat. Orain, gerra hasita zegoen hilabetekoekin egiten da konparazioa, eta aldea (inflazioa) txikiagoa da.
KPI orokorra energien prezioak merkatu direlako apaldu da bereziki. Etxeko gastuak deiturikoak —berokuntza, argia eta ura— iazko martxoan baino %30,8 merkeago daude. Gogoratu behar da orduan %68,4 igo zirela. Erregaietan, alde handia dago urte batetik bestera: aurtengo martxoan %7,9ko jaitsiera izan dute, eta iaz %37,4ko igoera izan zuten.
Zuloa erosketa saskian
Beste aldean, elikagaiak daude. Iazko martxoko prezioekin alderatuta, %15,8 garestiago daude. Hurrengo hilabeteetan, halere, baliteke behera egitea, aipatutako koska efektuarengatik, iaz apiriletik aurrera etengabe garestitu baitziren jakiak. Bestalde, nahiz eta azpiko inflazioa handia izan eta elikagaien prezioak ere garesti egon, nahiko egonkor mantendu dira urte hasieratik —otsailean bezala, %7,5ean eta %15,8an, hurrenez hurren—, eta badirudi goia jo dutela.
Edonola ere, oinarrizko produktu batzuen garestitzeak ez du etenik, eta, kontsumitzaile elkarte batzuek salatu duten moduan, ezerezean geratu da urte hasieran Espainiako Gobernuak horietako batzuei BEZa kendu izanaren eragina. Adibidez, lekaleak eta barazkiak %6,8 garestitu dira otsailarekin alderatuta, olioa %2,3, eta arrautzak, %2,1. Lagundutako produktu horien artean igoera apalagoak izan dituzte ogiak (%0,8) eta esneak (%0,05).
Urte arteko bilakaerari dagokionez, azukrea da, alde handiz, Hego Euskal Herrian gehien garestitu den produktua, %60,8 iazko martxotik. Ondoren, esnea (%31,3), olioa (%30,4), arrautzak (%26,3), lekaleak eta barazkiak (%23,6), patatak (%23) eta jaki prestatuak (%21,7). Elikagaien artean, %10etik beherako igoera produktu gutxi batzuek baino ez dute izan; horien artean, arrain fresko eta izoztuak (%6,2) eta fruta freskoak (%2,4).
Haragien artean, txerrikiek izan dute igoerarik handiena otsailetik martxora: %3,3. Eta iaz baino %18,8 garestiago daude. Hegazti okela apur bat merkatu den arren (%0,9), duela hamabi hilabete baino %11,8 gehiago ordaintzen da kiloa.
Igoera handia izan duten beste produktu batzuen artean konpresak daude: %8,5eko igoera izan dute iaztik, nahiz eta Madrilek BEZa %10etik %4ra murriztu duen. Garraio publikoak, berriz, %19,5eko jaitsiera izan du, laguntza publikoengatik.
Eusko Jaurlaritzak iragan urrian baimendu zion ABRA Arabako Errioxako Upategien Elkarteak bultzatutako sor-markari zigilu propioa erabiltzea, Bruselaren baiezkoa edo ezezkoa heldu artean. Baimen horrek Espainiako Estatuaren barruan saltzeko aukera baino ez zien ematen upategiei, jatorri izen bati dagokion babes kategoriarekin.
EAEko Auzitegi Nagusiak argudiatu du, ordea, zigilu berriarekin merkaturatutako ardoek «nahasmen handia» eragingo lioketela kontsumitzaileari, «eremu geografiko bera duten eta babestutako bi sor-marka dituzten bi ardo eskainiko litzaizkiekeelako». Eta iritzi dio, gainera, horrek Errioxa markaren «izen onari kalte» egingo liokeela, eta «konponezina» izango litzatekeela, edo, gutxienez, «konpontzen zaila».
Epaileek ez dituzte ontzat eman zigilu berria erabiltzeko Jaurlaritzak emandako arrazoiak ere, eta uste dute ez ziela behar bezala erantzun Errioxa sor-markak egindako ohartarazpenei. Gasteizko gobernuak aurkeztutako idazkietan adierazi zuen «agerikoak» direla bi figurak bereizten dituzten elementuak, eta ez dagoela «inolako oztoporik elkarrekin modu baketsuan bizitzea eragozten duenik».
Edonola ere, EAEko auzitegiaren ustez, zigilu berria erabiltzeko debekuak ez dio kalte handirik eragingo Arabako Mahastiak sor-markari, jatorri izenaren babesa «atzeratu» baino ez baitu egingo.
Helegitea
Zigilu berria sustatzen ari diren upategi txikien artean ez da desagertu beste sor-marka batekin saltzeko borondatea, eta prozesuan aurrera egingo dutela iragarri dute. Hain zuzen, ABRAk eta Arabako Mahastiak sor-markak helegitea aurkeztu dute elkarrekin EAEko Auzitegi Nagusiaren erabakiaren kontra.
Ines Baigorri ABRAko zuzendariak BERRIAri azaldu dionez, «azkeneraino» jarraituko dute prozesuan, epaileen erabakia behin betikoa izan arte bederen: «Gure alegazioak entzun beharko dituzte orain; beraz, itxaron beharko dugu zer egin erabakitzeko». Dena dela, Baigorrik uste du erabakia eragotz zitekeela, kautelazko neurriak ezarri aurretik Jaurlaritzak alegazioen aurkezpenean parte hartzeko aukera eman izan baliote.
Minduta azaldu dira upategiak, uste dutelako Jaurlaritzak ez duela behar beste egin sor-marka defendatzeko. Auzitegiaren erabakia ikusirik Gasteizko gobernuak esku hartuko duela espero du Baigorrik: «Pentsatu gura dut beren esku dagoen guztia egingo dutela beren herritarrak defendatzeko».
Upategiek aurten hasi nahi zuten zigilu berria erabiltzen. Iazko uzta bilduta zeukatela jaso baitzuten baimena, beranduegi etiketak aldatzen hasteko. Debekuaren ondorioz, ordea, aurten ere ezingo dute erabili. Hamabost bat upategi prest zeuden horretarako, ekimenaren bultzatzaileen iturriek BERRIAri esan ziotenez.
Luze joko du prozesuak
Errioxako Kontseilu Arautzaileak iragarri zuen nola edo hala Arabako Mahastiak jatorri izenaren sorrera geratzen saiatuko zela. Eta, bista denez, esandakoa egiten ari da. Arlo judizialean bi fronte ireki zituen, EAEko Auzitegi Nagusian bi helegite aurkeztuta. Epaileek arrazoia eman diote horietako batean. Baina aurrez sor-markaren tramitazioa geratzeko eskaria ere egin zuen, jatorri izena sortzeari Jaurlaritzak oniritzia eman zionean, 2021eko azaroan.
Bigarren auzibide horrek prozesua asko luzatzea ekarri dezake, EAEko Auzitegi Nagusiak Errioxako Kontseilu Arautzaileak jarritako helegiteari buruzko epaia ere eman beharko duelako. Hain zuzen ere, epai hori irmoa izan arte prozesua gelditzeko eskatu zuten Errioxak eta Jaurlaritzak bera.
Bide judizialaz gain, Arabako Errioxako upategi txikiek beren ardoak bereizita merkaturatu ahal izateko martxan jarritako proiektuak aurre egin beharko die beste eragozpen batzuei ere, Errioxako Kontseilu Arautzaileak esklusibotasuna ezarri baitie mahastizainei eta upategiei.