Lan Berri kooperatibak eta Andere Nahia eta Hemen elkarteek ESE ekonomia sozial eta eraldatzailea ardatz duen federazio baten sortzea erabaki dute Ipar Euskal Herrirako. Horrez gain, otsailaren 23an ESEren inguruko mugaz gaindiko III. Topaketetan parte hartu zuten, Elizondon (Nafarroa), Hego Euskal Herriko Olatukoop, Talaios Koop eta Baztango Udala ere partaide zirela.
«Ekonomia sozial eta eraldatzailea anitz aipatzen da», erran du Lan Berri kooperatibako kudeatzaile Daniel Harotzarenek, «eta denetarik sartzen da horretan». Horren definizioan sakondu nahi dute federazioaren bultzatzaileek. Lurraldeari atxikiak diren eta ekonomiaren ikuspegi hori duten elkarte eta enpresak bildu nahi lituzkete, «antolatu eta egituratzeko» gero.
«Elkarren arteko kooperazioa nahi dugu bultzatu», azaldu du Harotzarenek. «Guretzat, barne gobernantza da inportantea, gobernantza partekatua». Gizarteko beharretara egokitu ekonomiaren ikuspegi bat defendatzen dutela dio: «Gure proiektuak, ekoizpenak, zerbitzuak nola eraikitzen ditugu? Nola hartzen ditugu kontuan ingurumena, klima arazoa? Arlo sozialean, nola partekatzen dugu sortzen den aberastasuna?».
Tokiko ekonomia aitzinera ekartzea da xedea, eta aipatu balioekin bat egiten duten eragileak elkartu eta antolatzea. Nolabait, tokiko laborantza etxaldeen lauzkatzeko Arrapitz federazioa eraiki zen bezala.
Harotzarenek adierazi du azken urte hauetan beha zeudela Euskal Hirigune Elkargoak zerbait sustatuko ote zuen sail horretan. «Ikusi nahi genuen Elkargoak bide orri zerbait aterako zuenetz ekonomia sozial eta eraldatzailearen alorrean. Ez zen etortzen. Zerbait atera dute gizarteratzeari eta ekonomia zirkularrari buruz, interesgarria da, baina ez ginen biziki satisfos», aitortu du. Gehiago dena, laborantza saileko esperientziari begiraturik betiere, ohartu dira gizartetik jin behar dela akuilua: «Herritarrak eta eragileak antolatu behar dira, eta, gero, errazago da elkargoarekin zerbait egitea. Goaitatzen badugu haiengandik etor dadin… Batzuetan ohartzen gara ez dakitela zuzen zer den ESEa».
Solaskidea izatea
Lurraldeko enpresa sortzaileentzat, duten ikuspegiaren araberako solaskidea aurki dezaten nahi lukete Lan Berri, Andere Nahia eta Hemenekoek. Berriz ere, laborantzaren adibidea eman du Harotzarenek: «Laborantzan plantatu nahi duten gazteek argiki badakite bakoitza non den: batetik, bada [Paueko] Laborantza Ganbera ofiziala, eta bestetik, Arrapitz eta Euskal Herriko Laborantza Ganbera». Trumilka eragile baitira ekonomia alorrean -merkataritza ganbera, ofizialeen ganbera; eskualdeko eta departamenduko ekonomia zerbitzuak; elkarteak eta abar-. «Enpresa sortzaileek ez dute ongi ulertzen norekin lan egin behar duten. Paisaia hobeki irakurtzeko dugu bultzatzen federazioa».
Laster, lehen bilkura bat proposatuko diete federazioaren ideiarekin bat egin dezaketen egiturei. Ez da bortxaz kooperatiba izan behar. Gogoa lukeen tokiko edozein enpresa eta ekonomiari lotu elkarte izan daiteke sustatzaile. «Kooperazioa, gobernantza eta lurraldearekiko lotura», horiek izanen dira lehen bilkuraren aipagai nagusiak, Lan Berriko arduradunak zehaztu duenez. Akuilatzaileek ez dute egitasmo presta aurkeztu nahi: agertuko direnekin nahi dute barnatu eta adostu.
Elizondoko topaketak
Lehen topaketa 2019an egin zuten. Bigarrena, 2021ean, jadaneko Baztango Udalak Elizondon errezibiturik. Mugaz bi aldeetako ESEaren aldeko kooperatiba eta elkarte saretuak berriz bildu ziren, otsailean.
Aitzineko aldian, denek zituzten hainbat ezaugarri zehaztu zituzten. Ezaugarri materialak -ura eta lurra, konparazione- eta immaterialak. Ezaugarri immaterialetan, «datu digitalen» adibidea eman du Harotzarenek. Trukerako, elkarrekin sortu ziren «open source edo programa askeak». Datuen babesa desafio gisa agertu zitzaien topaketetan. «Bi mundu dira. Bada Microsoft eta Googleren gisakoena: datuen jabetzarena. Eta bestea, arlo digital askearena, non datuak babestuagoak diren eta helburua ez baita datu saltzea».
Otsaileko topaketetan lankidetza aipatu zuten. Horretarako, hiru lankidetza egitasmo aurkeztu zituzten. Bata, Educ’koop izenekoa: «Kit pedagogikoa da Antic, Lan Berri, Andere Nahia eta Talaiosen artean egina, kooperazio ekonomiari buruz eta teknologia digital arduratsuari buruz».
Beste bat, Ekin Social aplikazioa izan da. Elbarritasunen bat duten jendeek ateraldi edo aktibitate bat partekatzeko egina dela esplikatu du Harotzarenek: «Elkarte edo zentro berezitu batek zerbait antolatu nahi badu -museo baten bisita edo beste-, proiektua aplikazioan ezartzen du, eta norbait prest bada bere autoarekin jendea laguntzeko, berdin». Harremanetan sartzeko aplikazio bat da.
Bigarren partean, parte hartzaileek ariketa bat egin zuten lankidetzari lotu irizpide nagusien inguruan.
Halako topaketekin segituko dute, helburu nagusietarik bat baita elkartzea eta gogoetatzea, Daniel Harotzarenek dioenez: «Ideien trukatzeko egina da. Elkarte bakoitzak bere ideiak ekartzen baititu. Ez da besterik: Hegoaldeko eta Iparraldeko partaideen artean elkartzea, gogoetatzea eta trukatzea».
Ekonomia sozial eta eraldatzaileaz lan tailer bat, Elizondon. Berria
Gehienek alde egiten dute, baina ez guztiek. Zenbait Euskal Herrian gelditzeen saiatzen dira, eta haien lehen helburua asilo agiria lortzea izan ohi da. Baimen horrek hamar urterako bermatzen die bizitzeko eta lan egiteko eskubidea. Gainera, lanpostu bat aurkituz gero, erraza da asilo eskaera hori berritzea. «Hau da: behin lortu, eta lasai egon daitezke», laburbildu du. Errealitatea, baina, azalpen teorikoa baino gogorragoa da, Saharaz hegoaldeko jendeari askotan ukatzen baitzaio asilo eskaera.
Lana, derrigorrez
Asilo eskariaren erantzunaren zain dauden bitartean, edota ukatua zaienean, eta ezkutuan egonda ere, lan egin behar dute derrigorrez. Batetik, bizirauteko; eta, bestetik, hainbat lansari agiri bilduz gero aldi baterako langileentzako baimena lor dezaketelako. Agiri horrek aukera ematen die urte bateko epean bertan legalki bizitzeko eta lan egiteko. Dokumentu hori lortzeko, frogatu behar dute hiru urtez bizi izan direla Frantzian, eta 24 lansari agiri lortu dituztela. Edo bost urtez bertan bizi izan direla, zortzi lansari lortu dituztela gutxienez, eta lan kontratu bat bermatua dutela. Prefeta da etorkinari agiria eslei diezaiokeena. Hori bai: nahi izanez gero, «ez baitago horretara behartuta», Ducarrek azaldu duenez.
«Baina baldintzak legez kanpokoak dira guztiz», salatu du. Berez, papergabeek ez dute lan egiteko eskubiderik, eta enpresaburuek ere ez haiek kontratatzeko. «Horregatik zaie hain zaila lana aurkitzea», gehitu du. Frantziako immigrazio legea «guztiz kontraesankorra» da, Eñaut Aramendi Ipar Euskal Herriko LAB sindikatuaren ordezkariaren ustez: «Erregularizatuak izateko, lan egin behar dute, baina erregularizatuak izan gabe debekatua zaie lan egitea».
Alta, gaur egungo «sistema kapitalistan», edozein herritarrek dirua behar du «bizirauteko», eta, beraz, lan egin behar du. Migratzaileak «behar gorrian» dagoen jendea direla nabarmendu du, eta zaurgarritasun horrek kontraturik gabeko legez kanpoko lanetan murgiltzen ahal dituela. Egoera horietan ez dute inongo babesik izaten. Helburua, orduan, legea bazter utziko duen enplegatzaile bat aurkitzea izaten da.
Langile beharra
Pirinio Atlantikoetako enplegu zerbitzuaren arabera, sektore batzuetan langile eskari handiagoa dago. Industrian, eraikuntzan, herri lanetan eta bereziki ostalaritzan sumatzen da langile gabezia. Aramendiren ustez, egoera horrek Frantziako eskuin muturraren mezua desmuntatzen du: «Gaia soilik ikuspegi ekonomikotik hartuz ere, etorkinek ez diote inori lanik kentzen. Ekonomikoki interesgarriago litzateke haiek guztiak normaltasun guztiz lanean integratzea».
Ducarrek azaldu duenez, paperik gabeko etorkinek «errazagoa» izaten dute langile falta duten sektoreetan lan egitea. Ildo horretatik, Darmanin Frantziako Barne ministroak asilo eta immigrazioko lege proiektu berria aurkeztu berri du. Paperik gabeko jendeak lan egin ahal izatea erraztu beharko luke. Baina, Aramendiren ustez, lege horrek baditu arriskuak: «Tentsio lanbideetarako nahi dituzte etorkinak; hau da, ezingo dira nahi duten lanetan aritu. Eta, lan berrietara egokitzen ez badira, jakinda formakuntza bereziturik gabekoak izango direla gehienak, Frantziak erraz kanporatu ahalko ditu».
«Baldintza horiek legearen atzeko atea dira», azaldu du Mikel Mazkiaran SOS Arrazakeria elkarteko idazkari nagusiak. «Legearen arabera, lan egin nahi duen migratzaileak kontratuarekin etorri behar du bere herrialdetik, baina hori oso zaila da. Horregatik dago Errotze Soziala delakoaren bidea, eta atzeko ate horrek ezartzen du hiru urtez erroldaturik egotearen beharra». Horrekin, baina, ez da nahikoa. Jaurlaritzak ontzat emaniko errotze txosten baten bitartez Espainian edo Hego Euskal Herrian hiru urte daramatzala frogatzeaz gain, jardunaldi osoko lan aurrekontratu bat behar da baimena lortzeko.
Egoera administratibo ez-erregularrean dauden migratzaile gehienak turista baimen batekin iristen dira, eta baimena amaitzean bertan gelditzen dira. Muga legez kanpo gurutzaturikoak ere badaude, baina gutxiago dira. «Profil ezberdinak daude, baina ia guztiek sektore prekarioenetan egiten dute lan. Gizonek eraikuntzan, ostalaritzan… Eta emakumeek, zaintzan. Emakume gehienak Hego Amerikatik datoz, eta etxeko langile hasten dira. Baina artatu izan dugu eguneko zentro batean lanean ziharduen paperik gabeko langileren bat». Azalpena Leire Gallegorena da, ELA sindikatuko ekintza sozialeko arduradunarena.
ATH-ELE elkarteak arreta zerbitzua eskaintzen die Bizkaiko etxeko langileei, eta haren azken txostenak Gallegoren ustea berretsi du: Bizkaian diharduten etxeko langileen %38 egoera ez-erregularrean daude. «Paperik gabe, merkatu beltzera jo beharra dago, eta han ez dago ezer onik», gehitu du Virginia Eraso Karibu harrera zerbitzuko buruak. Karibu Nafarroako Gobernuko migrazio zuzendaritza barruan dagoen etorkinentzako harrera zerbitzua da: «Inork nahi ez dituen lanak dira. Ohikoena, etxeko lanak; eta Erriberan, nekazaritza»
Baimenik ez, eskubideak bai
Gallegok, baina, nabarmendu du ez dela erraza paperik gabekoek salaketa jartzea: «Oztopo nagusia haien beldurra da, eta sistemak ez duela konponbiderik bermatzen. Kasu asko iristen zaizkigu, baina zaila da. Asko jartzen dute jokoan, gai delikatua da, eta Lan Ikuskaritzaren gabeziak handiak dira». Lan egiteko baimenik ez duenak ba al du lan eskubiderik? «Bai», erantzun du Quintanak. Hark Trabajadoras No Domesticadas eta Bizkaiko SOS Arrazakeria elkarteei ematen die aholku. «Absurdoaren beste eredu bat da. Paperik gabeko langileak eskubide guztiak ditu: lanaldia, orduak, oporrak… Ezin duzu Gizarte Segurantzan kotizatu, baina baldintza txarrak sala ditzakezu epaitegi batean. Kasu asko irabazi ditugu». Paperik gabeko langile bat izatearen isuna 10.000 euro ingurukoa da, eta horri gehitu beharko litzaizkioke langileak jaso gabeko ordainketa eta kotizazioak.
Are gehiago: legez kanpoko jarduna salatzeak bizileku eta lan baimena lortzeko beste bide bat ireki dezake. Lan errotzea frogatzearen prozesu administratiboa da. Kasu horretan, bi urteko errolda antzinatasuna behar da, eta sei hilabetez lanean egon dela frogatu. Dena den, Quintanak dio bide hori ez dela ohikoa, «ez behintzat langilearen eta enplegatzailearen artean oso harreman txarra egon ez bada».
Bide hori iaz aldatu zuen Espainiako Gobernuak, eta, Mazkiaranen ustez, atzerapausoa izan zen. Zergatik? Tramitearengatik: «Lehen, sei hilabeteko lana erakusteko, nahikoa zen ebazpen bat edo adiskidetze ekitaldi bateko akta. Orain, lan ikuskari baten akta behar da, eta haiek lanez lepo dabiltza. Zortea edukita, hiru hilabeteko epean hartuko zaitu». Era berean, gehitu du ezagutzen dituela kasuak non salaketa jarritako langileek gero arazoak izaten dituzten lana aurkitzeko: «Erreferentziak eskatzen badizkidate, eta negozio bat salatzetik natorrela esaten badiet, agian kosta dakidake baiezkoa jasotzea».
Lan ikuskarien rolak adituak sutzen ditu, haiei baitagokie abusuak ikertzea. «Ofiziozko esku hartzeak ez dira ohikoak. Normalean, salaketa egoten da aurretik. Begira, inoiz ez dut ikusi etxe bateko atea jo duen lan ikuskaririk», esan du Mazkiaranek. Quintanak hariari eutsi dio: «Pila bat kostatzen da etxe edo lantoki batera joan daitezela lortzea. Etxea eremu pribatua dela diote, eta horregatik ezin dela ikertu. Txirrina jo eta atea zeinek irekitzen duen ikustearekin aski lukete. Arazoa borondate falta da». Gallegok itxi du kritika: «Lan ikuskariaren erantzukizuna da, eta denok dakigu oso gutxi daudela. Sindikatuan askotan salatu dugu Hego Euskal Herrian dauden lan ikuskarien kopurua hirukoiztu beharko litzakeela Europako batezbestekora iristeko».
Bulegoetako labirintoa
Nafarroako erakunde publiko baten menpe dagoen elkarte batean lan egiten du Erasok. Atzerritarrekin lan egiten duten elkarteek erakundeei egiten diete dei etengabe, baina, dioenez, haiek ere «oso mugatuta» daude, ez baita haien eskuduntza. «Atzerritarren Legea hor dago, eta ezin dugu aurka jo. Egiten ditugu ekarpenak gauzak aldatzeko, baina Madrilgo gobernuak ez du nahi». Etsipenetik mintzo da, harrera zerbitzuko egunerokoa ez baita erraza, eta aholkularitza zerbitzu guztiak gainezka baitaude. «Oso latza da jendeari esatea hiru urte itxaron behar dituela».
Oztopoei bulego bide katramilatu eta motela gehitu behar zaiela nabarmendu dute guztiek. Legeak hiru urte aipatzen ditu, baina lan ikuskaritza, atzerritar bulegoa edo Gizarte Segurantza bezalako erakundeen baimenak eta orduak behar direnean, epeak asko luzatu daitezke. Horrek abokatu eta bulego berezituen eskuetara eramaten dituzte paperik gabekoak, eta kostuak handitu egiten dira. «Hiru, lau edo bost urteko kasuak ezagutu ditut, eta horri lan eskaintzaren beharra gehitu behar zaio. Etxeko langileei dagokienez, gainera, eskaintza hori egun batetik bestera desagertu daiteke zaintzen duten pertsona hil edo senideek zentro batera eramaten dutelako. Eta orduan, zer?», salatu du Quintanak.
Esan bezala, hiru urteko errolda antzinatasunaz gain, aurrekontratu bat behar du papergabeak. «Horrek erakusten du Atzerritarren Legea fikzio juridiko bat dela», kritikatu du Mazkiaranek: «Norbaitek uste al du paperik gabeko langileak justu orduan lortzen duela lan eskaintza? Harremanak aurretik daude eginak; langilea normalean lan horretan hasia dago, eta hiru urte egitean paperak lortzen ditu». Izan ere, enplegatzailea ere itxarotera behartuta dago. Quintanak azaldu du: «Enplegatzaile bat paperik gabeko langile batekin gustura badago, eta bere etxean, edo negozioan, legalki izan nahi badu, ezin du. Ez behintzat hiru urtez erroldatuta egon arte. Gauzak ondo egin nahi dituenak ere ezin du. Jendea harrituta gelditzen da azaltzen diogunean».
Konponbideak? Badaude
Kritika zilegi da, baina konponbideak ere behar dira. Hainbat iradoki dituzte, eta bat datoz aldaketa beharrezkoa dela. Quintana: «Gure iritziz, bizirik irautea bermatzen duen lan eskaintza bat izateak nahikoa izan beharko luke pertsona hori kontratatu ahal izateko. Pertsona horiek eta Gizarte Segurantza kotizazio urteak galtzen ari da». Bere garaian Italian indarrean jartzen saiatu ziren beste sistema bat ekarri du gogora Mazkiaranek: lana bilatzeko bisak. «Sei hilabetekoa izan daiteke, edo urte batekoa. Migratzaileak lan bila ibiltzeko tarte bat izango luke, eta, lortuko balu, kito. Ez luke bere herrialdera itzuli beharko. Eta lanik ez balu lortuko, egoera erregularrean geldituko litzateke. Horrela ez lioke enplegatzaileari esan beharko ez duela paperik».
Gallegok, baina, urrunago eraman du hausnarketa. «Gizarte gisa egoera hori baliatzean dugu», salatu du, eta etxeko langileengan jarri du arreta: «Familiek hori baliatu behar dute ez dagoelako zaintza sistema publikorik. Familia askoren aukera bakarra pertsona bat modu oso prekarioan kontratatzea da». Erasok etorkizunera begiratu nahi du, kontuan hartuta paperik gabeko asko, batez ere gizonak, oso gazteak direla. «Formakuntza da izan daiteke bidea. Orain arte ezin zuten formakuntzarik egin egoera erregularrean ez bazeuden, eta hori iaz aldatu genuen Nafarroan. Prestakuntzarik ez baduzu, ezingo duzu lanik egin».
Parlamentuko bazkideen aldetik ere hitz onak jaso ditu, baina babes ziurrik ez oraingoz: «Aurrerapen bat da, baina ez da nahikoa», ohartarazi dio Iñaki Ruiz de Pinedo EH Bilduko diputatuak.
Bruselak ofizialki ez dio oniritzirik eman, baina baduela iradokitzen du Escrivak, Bruselan sarri egon ostean, proposamena jendaurrean jakinarazi izanak.
Ezezko bat ere badu ministroak: CEOErena. Izan ere, pentsio sistemaren kontuak orekatzeko modua gizarte kotizazioak handitzea da, eta batez ere soldata handiena. «Enpleguaren sorrera arriskuan jartzen du», esan du patronalak.
Bi aukera izango dira hurrengo hogei urteotan
2011ko erreformak, Jose Luis Rodriguez Zapatero (PSOE) presidente zela, hamabost urtetik 25era handitu zuen progresiboki pentsioaren zenbatekoa kalkulatzeko zenbat urte kontuan hartzen diren —2022tik dira 25 urte—. Epe hori luzatzea proposatu zuen Escrivak, baina UPren eta sindikatuen ezetzak konpromiso batera behartu du. Ondorioz, bi sistema izango dira hurrengo hogei urteotan, eta langileak gehien komeni zaiona aukeratu ahal izango du: azken 25 urteak, edo azken 29 urteetatik 27 urterik onenak —berez, 24 hilabete txarrenak kendu ahal izango ditu, hilabeteak baitira erreferentzia—.
Azken kalkulu hori ere progresiboki jarriko da indarrean, 2026tik aurrera eta hamabi urtez. Teorian mesede egiten die lan bizitza zatituagoa izan dutenei, enplegua galdu dutenei eta zaintza kontuengatik enplegua aldi baterako utzi dutenei. Hiru langiletik bat, Escrivaren arabera. Ulertzen denez, hura izango da indarrean hogei urteetako trantsizioa bukatzen denean.
Konpentsazioak, gora
Beren lan ibilbidean etenak dituztenek —emakumeak, batik bat— konpentsazio hobeak izango dituzte. Proposamenaren arabera, lehenengo lau urteetan estatuak %100 beteko lituzke kotizazio etenak, eta %50arekin gero. Gainera, besteren kontura lan egiten duten emakumeen kasuan, gutxieneko oinarriaren %100 bere gain hartuko luke bosgarren urtera arte, eta %80 seigarren eta zazpigarren urtera arte.
Horrez gain, genero arrakalaren osagarria %10eko igoera izango luke bi urtez, 2024tik 2026ra, urteko errebalorizazioarekin batera. Aurten 30,4 euro dira seme edo alaba bakoitzeko, 121 euroren mugarekin, eta batez ere emakumeek jasotzen dute.
Handitu egingo dira, batez ere soldata handienak
Pentsio sistemaren defizita estaltzeko tresna kotizazioak bi modutara handitzea izango da. Batetik, MEI belaunaldien arteko elkartasun errekargua handitu egingo da. Hasiera batean hamar urterako neurria da, baina orain 2050era heltzea da helburua. Aurtengo urtarrilean aplikatu da lehen aldiz, eta, horren bitartez, 0,6 puntu handitu dira gizarte kotizazioak —Gizarte Segurantza finantzatzeko soldatetatik ateratzen den zatia—: 0,5 puntu enpresaren zatia (kotizazio oinarriaren %24,1) eta 0,1 langileena (%4,8). Erreforma indarrean jartzen bada, beste 0,6 puntu haziko da: %24,6 pagatuko dute enpresek eta %4,9 langileek. Progresiboki igoko dute, hamarren bat urtean 2029. urtera arte.
Bigarrenik, handitu egingo da soldata handien gehienezko kotizazioa. Gaur egun urteko kotizazio oinarriaren 53.958 euroraino kotizatzen da —4.495 euro hilean—, eta hortik gorako zatiarengatik, ezer ez. 2024 eta 2050 bitartean urtero KPI gehi 1,2 puntu handituko da gehienezko oinarria, 70.000 eurora heltzeko (+%30) epe horren amaieran.
Gehienezko pentsioak ere handituko dira, baina motelago eta gutxiago: KPI gehi 0,0115 puntu urtero 2050erako, eta gehiago 2051-2065 epean.
Gainera, gobernuak elkartasun kuota bat proposatu du kotizatzen ez duten soldata handienen zatiarentzat. Modu progresiboan igoko litzateke hori, %1ekoa izango litzateke 2025ean, eta %6ra iritsiko litzateke 2045ean.
Errentaren %60
Sindikatuen eta ezkerreko bazkideen babesa lortze aldera, pentsio txikiak gutxika handituko dituzte. Bikotekidea sostengatu behar duenaren pentsioa bi helduren familia baten batez besteko errentaren %60 iritsi beharko du 2027rako.