Esan bezala, enpresarien elkarteek maiz aipatzen dute auzia, baina iritzi publikoan pisua duen beste faktore bat dago. Aldi baterako lan enpresa handiek —Adecco, Randstad…— gaiari buruzko txosten landuak egiten dituzte hiru hilabetean behin, eta hedabideetara bidaltzen dituzte. Haietako batzuek jaso eta albiste bihurtzen dituzte, eta horrek gaiaren oihartzun mediatikoa hauspotzen du. Txostenetan, gainera, lanera ez joateko arrazoi guztiak absentismotzat jotzen dituzte, interpretazio hori zabalduz.
Eztabaidak definizioan bertan du lehen erpin zorrotza: zer da absentismoa zehazki? Lanera ez joateko arrazoi guztiak zaku berean sartu behar al dira? Alfonso Rios CCOO sindikatuko lan osasun arduradunak argi du: «Ez. Justifikatu gabeko hutsuneak baino ez dira absentismoa. Horiek eta osasun arloko bajak izen beraren azpian sartu nahi izateak helburu bakarra du: osasun zerbitzu publikoetako langileen lana auzitan jartzea». Mujika 2005ean hasi zen gaia aztertzen, eta, haren ustez, lan egin gabeko orduak dira absentismoa, arrazoia edozein dela ere: osasun arazoak, baimenak… Hark, baina, uste du hitzak ez duela tonu gutxiesgarririk, eta garrantzitsuena markoa ezartzea dela: «Hutsuneen %70 jatorriz lanarekin zerikusirik ez duten osasun gaitzen ondorio dira, eta hor jarri behar da arreta».
Confebask «oso arduratuta» dago gaiarekin, eta datuetan oinarritzen du ardura. Haren estatistiken arabera, EAEn egunero 45.000 pertsona ez dira lanera joaten osasun arazoengatik. Horietatik 40.500 lantokiarekin zerikusirik ez duten gaitzei dagozkie, eta 4.500, jatorria lana dutenei —994.077 langile daude izen emanda Gizarte Segurantzan—. Huts egindako egun kopurua ere handiagoa da: EAEn, 19,76 egun dira batez beste urtean eta langileko; Espainian, 16,5.
Osasun bajei erreparatuta, bi zaku handi daude. Batetik, lanetik kanpoko jatorria duten arazoak daude: batez beste, 18,08 baja egun urteko EAEn, eta 14,85 Espainian. Eta, bestetik, jatorria lanean duten arazoen bajak. Kasu horretan datua antzekoa da: 1,68 egun EAEn, eta 1,65 Espainian. «Zergatik dugu osasun txarragoa? Nik uste arrazoi asko daudela», laburbildu du Mujikak.
Riosek, dena den, uste du estatistikei gertuagotik begiratu behar zaiela, eta jatorria lanean duten gaitz asko lantokitik kanpoko gisa diagnostikatzen direla: «Mutualitateen rola da. Lantegian ebakia egiten badut, mutualitateak berretsiko du jatorria lana dela. Baina osasun arazoa psikosoziala bada [estresa, antsietatea…]? Edo gihar edo hezurretakoa? Mutualitateak ezetz esango du, jatorria beste bat dela. Jatorria lana bada, ordaina handiagoa da, eta lehen egunetik jasotzen du langileak». Gai horretan, Mujikak berretsi du arazorik ohikoenak Riosek aipaturikoak direla, psikosozialak eta gihar eta hezurretakoak, hain zuzen.
Mahai ez-politikoa
Confebaskek aspaldi eskatu zion Eusko Jaurlaritzari gaia jorratzeko foro bat sor zezala. Iazko martxoan hasi zen lanean, Elkarrizketa Sozialeko Mahaiaren gerizpean. Mahai tekniko bat da, ez politikoa, eta, patronalaz eta CCOO eta UGT sindikatuez gain, Osakidetzak eta Espainiako Gizarte Segurantzak ere ordezkaritza dute. Aldi baterako ezintasun prozesuen jarraipenerako talde teknikoa da haren deitura, eta osasun jatorriko hutsuneak aztertzen ditu bakarrik. Absentismo hitza ez da ageri, eta oraindik ez dira hasi arrazoiak aztertzen.
Hori izango da talde horren korapilorik estuena: osasun arrazoiengatik harturiko bajen zergatia azaltzea. «Nire ustez, arrazoia ez da bakarra. Arrazoi ugari daude; guk ez diogu inori errua bota nahi, ardura partekatua da», azaldu du Mujikak. Rios, berriz, arrazoi batzuk ematen ausartu da: «Asko izan daitezke. Gurean gorputza gehien hondatzen duten lan batzuk ditugu; esaterako, industria. Gainera, zaintzak gero eta pisu handiagoa du lan merkatuan. Zaintzaileek, garbitzaileek… gaixotasun profesional jakin batzuk dituzte, gorputzari kalte egiten diotenak. Langileen zahartzea ere aipatuko nuke». Riosek, halaber, erantsi du asko gehitu direla arazo psikosozialek eragindako bajak, eta lotura zuzena dutela lan baldintzekin.
Osagarrien eragina
Mujikarentzat, baina, ez dira nahikoa EAEko datuak azaltzeko. «Adina faktore garrantzitsua izan daiteke, baina inguruko lurraldeetako batezbestekoa antzekoa da. Jarduna ere izan daiteke horren eragile, baina industria nekazaritza baino gogorragoa al da? Era berean, esan behar da gure lan itunak direla baja dirusaria hobetzeko soldata osagarri gehien dituztenak». Osagarriak al dira arrazoia? Mujika ez da sartu horretan: «Beti ateratzen den gai bat da. Baina beste arrazoiak bezala. Hori bai, Euskal Herriak dituen berezitasunetako bat da».
CCOOko ordezkariak argi du bajen soldata osagarriak eztabaidatik kanpo utzi behar direla. «Eskubide bat dira, negoziazio kolektiboaren fruitu, eta ez diegu muzin egingo». Riosek azaldu du bajan egon ala ez langileak gastu berberei egin behar diela aurre, eta zaurgarritasun hori leuntzeko sorturiko eskubideak direla osagarriak. Era berean, gaineratu du osagarriek baldintza asko izaten dituztela: «Askotan, bajaren luzeraren eta gaitzaren jatorriaren araberakoak dira».
Mujikak zehaztu du bajen pilaketak kalte ekonomiko handia egiten diela enpresei. «Zama handia dira lehiakortasunari begira. Hasteko, enpresak langilearen kotizazioak ordaindu behar ditu. Gero, bajako laugarren egunetik hamabosgarrenera arte enpresak ordaintzen du prestazioa, eta, lan itunean zehaztuta egonez gero, agian lehen egunetik. Hortik aurrera, Gizarte Segurantzari dagokio ordaintzea: soldataren %60 lehenbizi, eta %75 gero. Baina osagarriak badaude, enpresaren gain dira. Eta gero, ordezko bat kontratatzearen kostua». Confebasken arabera, iaz Gizarte Segurantzak 13.500 milioi euro bideratu zituen aldi baterako ezintasunen prestazioetarako, aurrekontu osoaren %6,2.
Medikuen rola
Osasun bajen auzian lehen arretako medikuak egiten du galbahea. Hark erabakitzen du langile bat lanera joateko moduan dagoen ala ez. «Baja ez da eskatzen, jaso baizik. Langile batek jasotzen badu, horrek esan nahi du osasungintzako profesional baten ustez haren lan jardunak sendatze prozesua oztopatu dezakeela», nabarmendu du Riosek. Haren iritziz, absentismoa arazo larri gisa jorratzean, medikuen profesionaltasuna auzitan jartzeko asmoa dago. «Hutsuneekin arazo bat badago, osasun sistema publikoa indartzea da hura konpontzeko lehen pausoa», gehitu du.
Patronalek ere ez diete medikuei leporatzen errua, eta absentismoaren gaia ateratzen dutenean asko zaintzen dituzte hitzak haiek aipatzean. Mujikak ere hala egin du: «Medikuak profesional oso onak dira, eta ikusi baino ez dago nolako egoeran diharduten. Medikuak baja ematen badit, zerbaitegatik ematen dit». Alde horretatik, patronalak dio arazoaren inguruko «kontzientzia sortzea» duela helburu: «Askok arazo bat dagoela ukatzen dute, eta guk errealitate hori erakutsi nahi dugu. Auziari begiratu nahi ez dionik badago, eta horrela ere ez da konpontzen».
Lanera minez?
Osasun arazoen eta lanaren arteko harremanak badu beste alde bat: zenbat joaten dira egunero lanera minez edo gaixo? «Kasuak ezagutzen ditugu», salatu du Riosek: «Bajan behar lukeen jendea, eta lanera doana. Behin-behinean den langileak, esaterako, kostata hartuko du baja. Gaitza diagnostikatuta eduki arren, lanera joaten jarraitzen dute, eta okerrera egiten». Mujikak ere aitortu du hori gertatzen dela, «ziur», baina, «presentzialismoa bezala» oso zaila dela neurtzen. Haren ustez, baina, baja behar baino gehiago luzatzen dutenek kalte egiten diete lanera minez doazenei.
CAFek atzo argitaratu zuen 2022ko jardunaren txostena. «Urte historikotzat» jo zuen, salmentek 3.000 milioi euroen langa igaro zutelako lehen aldiz. 3.165 milioi euroren salmentak egin zituen zehazki, 2021ean baino %8 handiagoak. Gehiago saltzeak, baina, ez du esan nahi gehiago irabazten denik, ekoizpen gastuak handitzeak mozkinei eragiten dielako.
Hori gertatu zitzaion, hain zuzen. 52 milioi euroren irabazi garbiak lortu zituen guztira, 2021ean baino 34 milioi gutxiago. Txostenean, asko igo ziren hainbat gastu aipatzen ditu: soldata igoerak, gastu finantzarioen gorakada (+%46), energia kostuen bilakaera —%250eko igoera aipatzen du—, lehengaien garestitzea eta osagai kateetan izandako trabak. Azken bi arazo horiek autobusen alorrari eragin zioten bereziki.
Autobusen alorrak, izan ere, behera egin zuen, eta hori 2021ean adina ale saldu zituela kontuan hartuta—1.492 saldu zituen urte bakoitzean—. Solarisek 696 milioi euroren salmentak egin zituen, 2021ean baino %3 gutxiago. CAFen negozio alor handiena, dena den, trenena da, eta haien salmenta %11 handitu zen. CAFen negozio bolumenaren %58 trenen ekoizpenean datza, eta iazko salmenta datu bikainen oinarria hura da. Tren zerbitzu osagarrien alorrak %5 egin zuen behera, eta osagaiena %44 hazi zen.
Irabazien jaitsiera zergetan eta akziodunek jasotako dibidenduetan ere nabaritu zen. Mozkinen gaineko zergei erreparatuz gero, 36 milioi euro ordaindu zituen, %12 gutxiago. Akziodunei dagokienez, 1,52 euro jaso zituzten akzio bakoitzeko, 2021ean jasotako 2,51 euroetatik urrun.
Izan ere, Mikel Otero EH Bilduko legebiltzarkideak atzo gogorarazi zuenez, Eusko Jaurlaritzak —baita Eusko Legebiltzarrak ere— klima larrialdia aitortu zuen 2019an, baina orduz gero ez du estrategia eguneratu, nazioarteko erakunde nagusiek hala eskatu arren. Haren hitzetan, Jaurlaritzaren helburuak ez datoz bat Espainiak eta Europak ezarritakoekin. «Gutxienez, 20 urteko atzerapena daramagu», azpimarratu zuen Oterok.
Eta ohartarazi zuen, gainera, «legealdia hutsean geratzeko arriskua» dagoela, ez soilik energia berriztagarrien lurralde plan sektoriala (LPS) onartu ez delako —heldu den udarako onartu nahi du Jaurlaritzak—: baita Trantsizio Energetikoaren eta Aldaketa Klimatikoaren Legea Eusko Legebiltzarrean aurkeztu ez dutelako ere. «Dagoeneko legebiltzarrean egon behar zuen».
Horiek hala, «zain ez geratzea» erabaki du EH Bilduk, eta sei ekinaldi eta hamalau neurri proposatu ditu guztira. «Jaurlaritzaren ekimena bultzatzera gatoz, modu eraikitzailean, eta elkarlanerako gonbita eginez», esan zuen Oterok. Hauek dira proposamenak:
EH Bilduk iritzi dio lehenengo urratsa estrategia eguneratzea dela, eta, beraz, Jaurlaritzari eskatu dio trantsizio energetikorako eta klima aldaketari aurre egiteko legea legebiltzarrean aurkezteko, «gehiago berandutu gabe». Halaber, galdegin dio «legeari itxaron gabe» Klima 2050, 3E2030 eta epe luzerako deskarbonizazio estrategiak berritzen hastea, gainontzean ez baita denborarik izango hori legealdi honetan egiteko.
Energiaren Euskal Erakundearen norabidea aldatzea ere beharrezkoa da, EH Bilduren esanetan. Eta Oterok uste du energia berriztagarriak eta energiaren biltegiratzeak izan behar dutela bide berriaren abiapuntu. Baliabide fosilen inguruan dituen inbertsioak gutxitzeko «kronograma bat» ere egin beharko litzateke, 2030erako baliabide horiek desagerrarazteko. Bide orri horrek berak Euskadiko Hidrokarburoak (SHESA) enpresa publikoa desegiteko ere balioko luke, «ez baitu funtziorik izango etorkizuneko energia esparruan».
PUBLIKOA
Merkaturatzaile publiko bat sortzea eskatu du EH Bilduk, sektore publikoak bultzatutako instalazioetan sortutako energia saltzeko. Izan ere, Oterok adierazi zuen ezen, gaur egun bultzatzen ari diren eta administrazioak parte hartzen duen egitasmoak martxan jarriko balira, energia kantitate «oso handia» sortuko litzatekeela. Eta uste du egokia litzatekeela argindar hori merkaturatzaile propio baten bidez saltzea, «energia demokratizatzeko» eta «herri interesak babesteko».
BULEGOAK
Trantsizio energetikoko bulegoak sortzea ere galdegin zuen Mikel Oterok, energia komunitateak sortzen laguntzeko eta herritarrak energiaren arloan «ahalduntzeko». Adierazi zuenez, Europako Batasuna ari da horien sorkuntza sustatzen, eta Next Generation funtsen bidez finantzatzeko aukera dago. Diputazioek eta udalerriek interesa agertu badute ere, EH Bilduk uste du Araba, Bizkai eta Gipuzkoarako bulego bat sortu beharko litzatekeela.
Energia berriztagarrien egitasmo berrietan jabego partekatua izateko aukera aztertu behar dela iritzi dio EH Bilduk, eta Jaurlaritzari eskatu dio egin dezala azterketa juridiko bat askotariko enpresek aurkeztu dituzten proiektuetan zer aukera dagoen jakiteko. «Uste dugu proiektu horietan erakunde publikoek parte hartu behar dutela: Energiaren Euskal Erakundeak; udalek; herritarrek, komunitate energetikoen bidez; eta baita gune horiek ezarriko diren inguruko enpresek ere», adierazi zuen Oterok. Ahalik eta sektore eta eragile gehienek parte hartu ahal izatea litzateke helburua.
AZTERKETA
Azkenik, espazio urbano-industrialetan eta gune artifizializatu eta degradatuetan berriztagarriak jartzea aztertzeko ere eskatu dio Jaurlaritzari. Oterok uste du industrialdeak, harrobiak, aparkalekuak, zabortegiak eta antzerako lekuak lehenetsi behar direla, naturaguneen aurretik. Baina adierazi zuen informazioa falta dela gune horietan ezar daitekeen potentziari buruz.Horrez gain, behin azterlana eginda plangintza estrategiko bat egiteko ere eskatu zuen, lehentasunak identifikatzeko.
