2020 amaieran, hurrengo belaunaldirako estrategia aurkeztu zuenean VW taldeak, ibilgailu elektrikoen eta autonomoen aldeko apustu irmoa egin zuen. Hiru bateria fabrika eraikitzea aurreikusi zuen hasieratik: lehenengoa, Alemanian; bigarrena, Suedian; eta, azkena, Espainian. Hirugarren hautu hori baldintzatua izan zen, Europako funtsen araberakoa, baina halaxe sartu zituen apustu horren barruan Iruñeko eta Martorellgo Seaten lantokia. Ezin da hiruki hori ahaztu Iruñeko inbertsio historikoa aztertzekoan. Izan ere, Saguntuko fabrika erraldoia egiteak 3.000 milioi euro eskatuko ditu, eta Martorellgoak, beste 3.000 milioi.
Hain zuzen ere, Bartzelonako fabrikak irakaspen latza utzi du. Auto elektriko bakoitza ekoizteko ordu bat gutxiago behar denez, fabrikak kalkulatua du 1.500 lanpostu sobera daudela. Nafarroan ez da halakorik espero, azken urteetan motorrak ez direlako bertan egiten, eta, ondorioz, espero da egungo konbustio autoak egiteko behar den denboraren antzekoa izango dela; alegia, teorian, antzeko lanpostu kopurua beharko da.
Dena den, hori dena ikusteko dago. Orain, zuzendaritzaren eta hautatu berri den langileen batzordearen artean industria proiektuari buruzko xehetasunak negoziatuko dituzte, eta orduan ikusiko da zeintzuk diren VW taldearen asmoak. Erabakitzeko autonomia aldarrikatu nahi du Landabenek: ahalik eta auto gehien ekoitzi, enpleguei eta fabrikatik kanpoko hornidura parkeari eusteko. Kezka dago, iaz ikusi baitzen VW taldeak produkzioaren zati bat Bartzelonara eramatearekin joka dezakeela, hango enplegu galera konpentsatzeko. Susmatzen da, halaber, auto elektrikoari buruzko negoziazio politikoetan PSOEk aldagai hori mahai gainean jarri duela.
Gainera, hiru urte inguru beharko dira fabrika auto elektrikora egokitzeko, eta UGTko Alfredo Moralesek ohartarazi du «basamortuko zeharkaldi luzea» izango dela trantsizio epe hori. Ohiko produkzioa murriztu egingo da, eta horrek ondorioak izango ditu lan arloan. 2026ra onik iristeak ez du derrigorrez esan nahi hortik aurrerako bidea erraza izango denik. Garrantzitsua da Landaben etorkizuneko apustu horretan egotea, baina ikusteko dago baita ere merkatuak nola erantzuten dion apustu horri. Azpiegitura elektrikoak nabarmen azkartu beharko dira, bederen Europa hegoalde honetan, erosleek auto elektrikoak eros ditzaten. Europa iparraldean (Herbehereak, Alemania edo Eskandinavia) egoera bestelakoa da, eta, hain zuzen ere, Iruñeak VW eta Skoda markako auto elektrikoak ekoiztea bada etorkizun ziurgabe horretarako segurtasuneko koltxoi bat —Seaten aldean—.
Azkenik, beste seinale on bat da auto elektrikoetarako bateriak Landabenen muntatzeko pabiloi bat eraikiko dela. Hau da, bateriak ez dira osorik Saguntotik iritsiko. Funtzio hori hartzeak lanpostu batzuk sortuko ditu, baina, gainera, autonomia bat ziurtatzen dio Iruñeari, aurrerago hidrogenoaren aldeko hautu batera egokitu behar izanez gero.
Zuen ikerketaren arabera, 2016an 745.000 lagun hil ziren astean 55 ordutik gora lan egitearen ondorioz. Datu harrigarria da hori.
Hori da, urte hartan 745.000 lagun hil ziren iktus baten edo bihotzeko gaixotasun iskemikoaren ondorioz. Horiek guztiek astean 55 ordutik gora egin zuten lan. Hala ere, 745.000 heriotza tragiko horiek icebergaren punta baino ez dira. Lanaldi luzeek beste gaixotasun edo osasun arazo batzuk ere eragin ditzakete, baita lan istripuak izateko aukerak areagotu ere. Esaterako, 2016an 23 milioi lagunek desgaitasunen bat edo osasun arazoren bat garatu zuten lanordu asko egiteagatik. Gure ikerketaren arabera, hamar langiletik batek lanaldi luzeak ditu. Izugarri handia da kopuru hori.
Iktusez eta arazo kardiobaskularrez gain, zer bestelako osasun arazo eragin ditzakete lanaldi luzeek?
Lan jardunaldi luzeek estres psikologikoa eta fisikoa eragiten dute, eta estres horrek zuzeneko eta zeharkako ondorioak ditu. Batetik, estresa handia denean, garuneko zelulei eta arteriei kalte egiten dieten hormonak sortzen ditu gorputzak. Horrek zuzenean eragin dezake iktus bat edo istripu kardiobaskular bat.
Bestalde, lanaldi luzeek joera arriskutsuak eta kaltegarriak sustatu ditzakete. Adibidez, alkohol eta bestelako droga gehiago kontsumitu ohi dituzte lanordu asko egiten dituzten langileek, estres handiari aurre egiteko. Halaber, estres handiak ekar dezake elikadura gutxiago zaintzea, eta, noski, lanean ordu asko ematen baditugu, denbora gutxiago dugu kirola egiteko.
Azken urteotan telelana ohiko bilakatu da. Etxetik lan egiteak ba al du lanaldi luzeagoak egiteko arriskua?
Bai, zalantzarik gabe. Gure ikerketak ez du arlo hori ikertu, baina badaude zenbait ikerketa horren inguruan, eta, horien arabera, langileek ordu gehiago egiten dituzte lan etxetik ari direnean. AEB Amerikako Estatu Batuetako Ikerketa Ekonomikoaren Bulego Nazionalak egindako ikerketa baten arabera, COVID-19aren pandemian jendea etxetik lan egiten hasi zenean, %10 egin zuten gora langileen asteko lanorduek. Hau da, pandemiaren aurretik astean 50 ordu lan egiten zituen norbaitek 60 ordutik gora egiten zituen konfinamenduan.
Zenbat ordu egin beharko genituzke lan?
Astean 55 ordutik gora lan egiteak lotura hertsia du iktusekin eta arazo kardiobaskularrekin. Gainera, hainbeste ordu lan egitean, produktibitatea jaitsi egiten da. Beraz, osasungarriena astean gehienez 45 ordu lan egitea izango litzateke, eta, hobeki, 35 eta 40 ordu artean.
Lanordu luzeek osasun arazo berak eragiten dizkiete emakumeei eta gizonei?
Galdera interesgarria da hori. Gure ikerketan ez genituen datuak sexuaren arabera aztertu. Beraz, ondorioztatu genuen osasun arrisku berei egin behar dietela aurre lanordu asko egiten dituzten gizonek eta emakumeek. Are, litekeena da astean 55 ordutik gora lan egiten dutenen artean, gizonak gehiago izatea, oro har, gizonezko langile gehiago daudelako. Dena den, emaitza horiek badute muga handi bat. Izan ere, ikerketan ordaindutako lanak bakarrik hartu genituen kontuan. Ezin izan genituen ordaindu gabeko lanen datuak eskuratu, eta, horietan, emakumeak dira gehiengoa. Esaterako, etxeko lanak egiten dituzten emakumeak.
Lanaldi luzeak ohikoagoak dira sektore batzuetan besteetan baino?
Gure ikerketan mundu osoko 50 urtetik gorako langileak hartu genituen kontuan. Ez genituen datuak sektoreka aztertu, ez dakigu sektoreren bat bereziki arriskuan dagoen. Baina aintzat hartuta hamar langiletik batek lanaldi luzeen ondorioak jasaten dituela, ez da lan sektorearen araberako arazo bat, lanaldi luzeak mundu osoaren arazo bat dira.
Eta ba al dago alderik eremu geografikoaren arabera?
Munduko zenbait tokitan bereziki ohikoak dira lanaldi luzeak; Pazifiko mendebaldean eta Asia hego-ekialdean, adibidez. Gainera, eremu horietan daude populazio handiko bi herrialde: Txina eta India. Langile horietako asko pobreak izan ohi dira, eta lanaldi luzeak egin behar dituzte hilaren amaierara iristeko.
2016an 745.000 lagun hil ziren astean 55 ordutik gora lan egiteagatik, OME Osasunaren Mundu Erakundea k eta OIT Lanaren Nazioarteko Erakundeak egindako txosten baten arabera. Horietatik guztietatik, 398.000k apoplexia bat —iktusa— izan zuten, eta 347.000k, berriz, kardiopatia iskemiko bat. Bada, ikerketak adierazten du astean 55 ordutik gora lan egiteak %35 areagotu dezakeela apoplexia bat izateko arriskua, eta %17 kardiopatia iskemiko bat izatekoa.
Ikerketan, 194 herrialdetako eta 2000 eta 2016 bitarteko datuak alderatu zituzten. Hamasei urte horietan, %29 handitu ziren lanaldi luzeekin lotutako heriotzak. Egun, astean 48 ordutik gora egiten dituzte lan mundu osoko langile guztien herenek: %35,4k.
Osalan erakundeko lan osasunaren arduradun Aitor Gisasolaren arabera, «zaila da» horrelako ikerketak Euskal Herrian egitea; batetik, «datu adierazgarriak» lortzeko «pertsona askoren datu asko» bildu behar direlako; eta, bestetik, Euskal Herrian lanaldi luzeak dituzten langileak legez kanpoko egoeretan daudelako. Ezaugarri horiek «nabarmen» zailtzen dute horren inguruko ikerketa sakonak egitea.
Hala ere, Gisasolaren esanetan, dauden ebidentziek agerian uzten dute lan jardunaldi luzeen eta iktusen eta arazo kardiobaskularren arteko lotura. Horiez gain, beste osasun konplikazio batzuk ere aipatu zituen, hala nola neke kronikoa, diabetesa, infekzioak, loaren alterazioak eta ziatika. Are, OMEko eta OITko adituek ohartarazi dute neke kronikoak bizi estilo kaltegarriak sustatu ditzakeela; besteak beste, alkoholaren eta tabakoaren kontsumoa handitzea, ariketa fisiko gutxi egitea eta elikadura ez zaintzea.
Ikerketa horietan, ordea, ez dituzte emakumeek eta gizonek izan ditzaketen osasun arazoak bereizten. Gisasolak azaldu zuen horrek «bikini efektua» sortzen duela; hots, ziurtzat jotzen da gizonek pairatzen dituzten ondorio berak pairatzen dituztela emakumeek, nahiz eta horren frogarik ez izan. Horiek hala, ikerketek «genero ikuspegia falta» dutela aitortu zuen arduradunak.
Ikuskariek ezin dena ikusi
Lan Ikuskaritzak helburu du egiaztatzea langileen eskubideak «bermatzen» direla eta legeak «betetzen» direla, Eusko Jaurlaritzako Lan eta Gizarte Segurantzako sailburuorde Elena Perez Barredoren arabera. Entitateak, ordea, enpresetan gertatzen den guztiaren «zati bat bakarrik ikusten du».
Ikuskaritzak halako irregulartasunen berri izan dezake iruzurrak salatzeko buzoi anonimoaren bitartez eta salaketa ofizialaren bitartez. Perezen esanetan, salaketen ondorioz egiten dituzten ikusketek izan ohi dituzte emaitza gehien. Hala ere, «konplikatua da» lanorduekin lotutako arau hausteak frogatzea: «Ezin da ikuskari bat egon langile bakoitzaren atzean». Sailburuordeak azaldu du ikuskariek langileen elkarlana behar izaten dutela batzuetan, baina askok «beldurra» izaten dutela ikuskaritzarekin elkarlanean aritzeko.
Horiek hala, lanorduen erregistroa hobeto kontrolatu ahal izateko neurri bat jartzekotan da Arabako, Bizkaiko eta Gipuzkoako Lan Ikuskaritza, Kataluniako Lan Ikuskaritzarekin elkarlanean. Perezek iragarri duenez, asmoa da peritatze informatiko bat abian jartzea, elektronikoki egiten diren lanaldien erregistroak ikuskatzeko eta lanorduen kontabilizaziorik B ereduan egiten den egiaztatzeko.
«Horren bitartez, posible izango da egiaztatzea langile batek bere lanaldian egin dituen lanorduen erregistroa manipulatua izan den», azaldu zuen. Pare bat egoera aipatu zituen adibide gisa: «Erregistroaren arabera, langile bat 19:00 arte aritu da lanean. Baina erregistro horren azpian beste kontabilizazio bat aurki dezake ikuskatzeak, eta, agian, horren arabera, 21:00 arte aritu da lanean ordenagailua. Azken finean, informatikan beti gelditzen da arrasto bat».
Etxea lantoki
COVID-19aren pandemia iritsi, eta, egun batetik bestera, etxeak lantoki bilakatu ziren askorentzat. Pandemiaren aurretik zabaltzen hasia zegoen joera arau bihurtu zen denbora laburrean. Ordutik, telelanaren onurak goraipatu dituzte batzuek, eta horren ahulguneak salatu besteek.
Perezen arabera, ezaugarri «konplexuak» ditu telelanak, eta uste du arautu egin behar litzatekeela; izan ere, ikuskaritzan «kezka gehien» sortzen duen gaietako bat da. «Zer gertatzen da langile batek, bere lanorduetan, etxean istripu bat badu? Lan istripua da ala ez da lan istripua? Gaur egun, bizitza eta lana gauza bakarrean nahastu dira telelanarengatik», esan zuen.
Kezka bera azaleratu du Gisasolak, uste baitu telelanak lausotu egin dituela etxeko eta laneko espazioen mugak. Haren esanetan, lan presentzialaren baldintza berak izan behar ditu telelanak. «Langileen osasuna zaintzeko ezinbestekoa da etxetik egindako lanorduetan lantokiko ohiturak eta arauak mantentzea», adierazi du.
Nolakoa iduritu zaizu filma?
Biziki interesgarria da, gure laborantza filosofia aitzinerat ematen baitu: etxalde ttipia, lekuko arrazak, etxalde ttipiak bere ingurumenarekin duen lotura: pozoirik gabe, abereekin harremana.
Kontsumitzailea ere aipu da.
Biziki ontsa erakusten du, azkenean, kontsumitzaileak duela hautatu behar zer erosten duen. Etxalde ttipiak zer lotura duen janarien gustuarekin.
Idokikoak hurbileko saltze sareetan zarete. Ez ote da muga batera heldua, jende gehiena supermerkatuetara joaten baita?
Ez da dudarik badela anitz egiteko oraino. Gure sarea garatzen ari da, baina ttipi-ttipia da. Ipar Euskal Herrian, jendeen %80k kontsumoa supermerkatuetan egiten dute. Sekulako lana bada oraino biztanleria orokorra gure laborantzari buruz bihurtzeko. Guk gure sareak garatzen ditugu ditugun ahal ttipiekin.
Ahal ttipiegiak?
Supermerkatuen aldean, gure sarea ahula da komunikazioan. Hego Euskal Herrian hiri handiak dira, biztanleria handia, baina inportantea da erakustea jende batzuk badirela han ere gure laborantza aitzinerat emateko. Lan ttipiak dira, baina lan ttipi bat beste baten ondotik, kontzientzia bat ematen du. Kontsumitzaileak behar du ohartu badela hemen beste modelo bat.
Ardura etxe ekoizpenen prezioa aipatzen da muga bezala.
Beti entzuten dugu gure ekoizpenak biziki karioago direla besteak baino; hori ez da egia. Supermerkatuetan saltzen diren gauzekin konparatzen badugu, segurki, iduri du prezio ttipiak direla, baina, so egiten bada barnetik, usu ekoizpen batzuk biziki kario dira. Marketinarekin badakite egiten, eta iduri luke merkeago dela, baina ez da hala. Eta behar da so egin ekoizpen merke batzuen gibelean zer laborantza den: industriala, eta laboraria bera ez da ongi ateratzen. Aski da so egitea 50 urte hauetan zenbat laborari desagertu diren.
Hortik kontsumo hautuarena?
Denak erantzule gara. Kontsumitzaileak du eginen biharko laborantza zein izanen den. Lehen, gure aitatxi-amatxien buxetaren %50-60 jatekoarentzat zen. Orain, zenbat da: %20-30? Beste gauza batzuei buruz eman dute jendeek: deskantsatzeko edo. Jendeak ez du sobera pagatu nahi jatekoarentzat. Kontsumitzaileak momentu batez beharko ditu hautu batzuk egin. Bestenaz, hola segitzen badu, gure laborantza desagertuko da. Gu ere, laborariak, kontsumitzaile gara, eta denak hobendun gara. Behar genuke kasu eman.
Landarlan Gipuzkoa hegoaldeko Goierri eskualdeko ingurumen elkartea da. Aralar, mundua leku den lurra dokumentala egin zuen duela bost urte, eta ikus-entzunezkoekin bide bat hasi, bidenabar. Euskal Herriko ehun bat antzokitan erakutsi zuten orduko dokumentala. Besteak beste, Ipar Euskal Herriko Idoki etxe ekoizleen elkartearekin partaidetzan, dokumental berria atera zuen iaz: Zure platerean hasten da mundua. Atzo ikusten ahal zen Donibane Garaziko zinema gelan.
Ion Fontenla elkarte horretako partaidea da, eta Zure platerean hasten da mundua filma zuzendu du. Landarlan, Goierri aldean, ekologiaren zaintzeko elkartea dela erran du: “Saiatzen gara ingurumen afera guztietan hor egoten”. Dokumentalak sentsibilizaziorako tresna egokiak zaizkio Landarlani. Lekuan lekuko heinean “arazo global” batzuen jorratzea du xede: “Bioaniztasunaren arazoa, adibidez, mundu mailako arazoa da, baina Aralarko dokumentalarekin gai hori landu genuen”.
Ikusi gehiago: «Kontsumitzaileak momentu batez beharko ditu hautu batzuk egin»
Aldi honetan, agroekologian ari diren etxalde ttipiak dituzte aipatu, Euskal Herriko gizarteak dituen janaria erosteko eta jateko moldeak galdekatzeko.
“Elikadura mota desberdinek ez dute aztarna bera uzten ingurumenean”, esplikatu du Fontenlak. Horregatik, ingurumenari kasu emanez ari diren etxe ekoizleengana joan dira dokumentalerako: “Ahalik eta modurik jasangarrienean ekoizten duten ekoizleengana jo nahi izan dugu, zuzenean. Ikaragarriko kalitateko produktuak egiten dituzte, ingurumenean kalterik batere ez edo oso txikiak sortuz”. Dokumentalean agertzen den Mikela Untsain erlezain saratarra aipatu du Fontenlak laborantza horren eta bioaniztasunaren arteko harremanaren munta zehazteko: “Erleekin lan egiten du; pentsa harentzat zein garrantzitsua den bioaniztasuna ongi zaintzea”.
Kontsumo ereduak
Agroekologian ari diren ekoizleen lekukotasunez gain, kontsumitzaile gune batzuk ere erakusten ditu dokumentalak; tokiko janari nagusiki biologikoarekin ari den jatetxe bat, ekoizle ttipiek hornitu saltegi edo merkatuak bezala.
Fontenlak adierazi du ikusleari erosteko gunearen hautuaz ohartaraztea dela asmoa: “Ikusleari erakutsi nahi diogu ez dela berdina supermerkatu batean edo merkatu batean erostea”.
Orona industria enpresak Gipuzkoan duen jatetxe bat erakusten dute filmegileek, konparazione. Eraikin arras moderno batean da. “Kontraste hori nahi izan dugu erakutsi. Biztanleriaren ia %80 hiriburuetan bizi da, eta film honetan ia denbora guztian landa eremua ikusten da. Nahitara joan gara toki industrializatu horren bila”, erran du Fontenlak. Nagusiki jatetxe horrek inguruko ekoizle agroekologikoekin lan egiten duela erakutsi nahi dute hala.
Euskal Herrian barna berrogei bat aldiz erakutsi dute dokumentala jadaneko egileek. Ikustera joan diren jendeen oharretarik, erosteko usaietan aldaketa baten mentura berririk ez da baitezpada oraino agertu. Fontenlak dioenez, gaiarekin lehenagotik interesa zuten ikus-entzuleak baitziren gutiz gehienak: “Aitortu beharra daukat filmera etorri diren gehienak, modu batean edo bestean, pixka bat sentsibilizatuta daudenak direla”. Beste kontsumo batean ari direnak jada, hots. Hedapenak zabalagoa izatea erdietsi behar litzateke beste jende batengana heltzeko: “Supermerkatuetara joaten direnengana iristeko, beharko genuke beste zerbait. Esate baterako, telebista publiko batean emankizun bat edo”.
Horregatik, filma geletan erakusteaz gain, eskoletara joateko kanpaina bat bidean du Landarlanek. “Hezitzaileak baditugu gurekin, eta solasaldi-merienda modukoak ari gara antolatzen”. Bestalde, merkatuetan ere mahaiak jartzen dituzte, eta, Idokiren gisan, etxalde bisitak egiten dituzte EH Kolektiboarekin elkarlanean.
Janari ekologikoari egiten zaion prezioaren auzia ere dudan ezarri nahi dute Landarlanekoek, Idokikoek bezala. Dena baita zeri lehentasuna ematen zaion. Fontenlak badaki franko supermerkatuetara joaten direla, merkeago zaielako: “Elikadura osasuntsua kasik pribilegioa bilakatu da gaur egungo gizartean. Garestiagoa da hiru porru erostea, plastikan paketatu paella bat baino. Hor arazo larri bat daukagu”. Alor horretan, desoreka bestelakotzeko, herritarrek berek eta erakundeek beren egitekoa baluketela iduri zaio.
Fikzioa lagun
Zure platerean hasten da mundua dokumentala, forma aldetik ere, zerbait bizia bezala apailatu zuten egileek. “Hasieratik garbi geneukan nahi genituela nekazari bat, abeltzain bat, erlezain bat eta kontsumitzaile bat. Lau horien bizia erakutsi nahi genuen”.
Horiez gain, fikziozko zati antzeztuak ere agertzen dira, Maitena Salinas eta Maria Redondo antzezleen eta Andoni Aizpurua ETB1eko eguraldi aurkezle ezagunaren arteko solasak direla medio. “Horrek egiten du ekoizle guzien arteko lotura”.
Argazki zuzendaria Iban Toledo izan da, eta Fontenlak goraipatu du egin duen lana: “Iban Toledo artista bat da, eta egin dituen planoak harrigarriak dira”.
Idoki sarea, dokumentalean agertzen den Mikel Untsain Sarako erlezainaren bidez ezagutu zuten Landarlanekoek. Arrunt helburu beretan direla uste du Fontenlak. “Agroekologiaren aldeko apustua hartu dute haiek ere: etxalde txikiak, bertakoa, ekologikoa. Filmaren filosofia betetzen du osoki”.
Filmegileari iduri zaio Ipar Euskal Herrian aise lotura gehiago dela laborantza munduarekin Hego Euskal Herrian baino: “Iparraldean asko lotuago zaudete lurrari, aitortu beharra daukat; ziurrenik, landa eremu gehiago dauzkazuelako. Etxeak ez dira horren altuak; industria askoz gutxiago duzue proportzioan”. Ikusi du Lapurdi, Baxenabarre eta Zuberoan usaia aise handiagoa duela jendeak merkatuetara joateko jatekoen erostera. “Barneratuagoa daukazue bertakoa edo etxekoa erostea”.
Horiek horrela, Hego Euskal Herrian ere gauzak aldatzen ari direla dio Fontenlak, emeki bada emeki: “Hazten ari dira hemen ere, nahi baino geldiago bada ere. EH Kolektiboa, Ekolurra, Biolur… hainbat ekoizle elkarte sortu dira”. Orain, erakundeen partetik sustapena behar litzatekeela uste du: “Abeltzaintza eredua, adibidez, buru kantitatean oinarritzen dena izan ordez, posible da buru gutxiagorekin beste era batean ekoiztu eta bizia berdin ateratzea”. Laborantza politiken aldatzeko beharra ikusi du beste eredu bati buruz joateko.
