COVID-19aren pandemiarekin, komuneko papera izan zen; eta, garraiolarien greba ikusita, badaezpada esnea erosteari eman dio jendeak, dendetako apalategiak husteraino. Irudi horiek ikusita burura zer datorkien galdetuta, antzeko analisia egin dute nekazaritza sindikatuetako ordezkariek. “Falta direnean estimatzen dira gauzak. Zer pentsatu handia eman behar liguke ia produktu guztietan mendekoak izan, eta, hala ere, bertako ekoizleak desagertzen ari direla ikusteak”, esan du Garikoitz Nazabal Gipuzkoako EHNEko presidenteak. Antzeko zerbait dio Mikel Arteaga Enbako kideak ere. “Jeneroa falta ez den bitartean, ez gara kezkatzen, berdin digu nondik datorren. Baina larritzen bagara, prezioak ere ez digu axola izaten, bestela luparekin begiratzen diogun arren”. Biek azaldu dute jendeak ohi baino gehiago erosi duelako egon dela esne falta, ez beste ezerengatik. Baina ohartarazi dute esnea ateratzen duten baserritarrak jarduera uzten ari direla, eta berehalako neurriak eskatu dituzte: “Baldintza hauetan ezin dugu iraun. Jasanezina da egoera”.
Bizi dutena azaltzeko, agonia hitza erabili du Nazabalek. “Urte asko daramatzagu dendetan esnea low cost produktu gisa saltzen; amu moduan erabili izan da; harekin irabazirik ez izanda ere, saltokiek bazekitelako beste produktu batzuekin lortuko zutela etekina”. Horri, bestelako zailtasun batzuk gehitu zaizkio azken boladan. Urte eta erdi bat egin du atzera Arteagak; haren hitzetan, 2020ko udan hasi ziren garestitzen ganaduarentzat behar izaten dituzten pentsuak. “Orduan, arrazoia izan zen burtsan zerealekin jolasten hasi zirela. Zeinen eskuetan geunden ikusita, larritzen hasi ginen gu, ez genekielako zer bilakaera izango zuen kontu hark. Animaliei jaten eman behar zaie, eta, premia dugunez, ordaintzea beste erremediorik ez zaigu geratzen guri”.
Arteagak uste du azken asteetan gertatzen ari dena, berriz, “zoroaldi hutsa” dela, “ikaragarri” ari baitzaizkie igotzen kostuak. Duela gutxi ordaindu dituen fakturetako batzuk jarri ditu adibidetzat. Nekazaritzako gasolinaren prezioa -merkeagoa izaten da, zerga txikiagoak dituelako- urtebetean hirukoiztu egin dela kontatu du. Argindarra eta eguneroko jardueran behar izaten dituzten burdina, plastiko, bilgarri eta abarrak ere %20-%30 garestitu direla dio. Pentsua izaten da abeltzainen gastu nagusietako bat: “2020an, tonako 279 euro pagatzen nuen nik erabiltzen nuen pentsua, eta orain, 369 euro. 90 behi jezten ditugu gure etxean, eta egunean 1.400 kilo jaten dituzte; beraz, eguneko ehun euro handiagoa da kostua”. Enbako kideak uste du zentzurik gabeko gauzak ari direla gertatzen. “Erregaia ekoiztea orain dela urtebete baino hiru aldiz gehiago kostatzen da, seguru? Pentsua ekoiztea ere %10 garestituko zitzaien, agian, baina %40 garestitu behar da? Kontua da eskura duenak momentua aprobetxatzen duela, espekulatzeko”.
Igoera txikiak prezioetan
Eta ordaindu beharreko fakturetan gorakada agerikoa den arren, Nazabalek nabarmendu du hazkunde hori ez dela kobratu beharreko fakturetan ere aplikatzen. “Merkatuak bere gain hartu behar luke igoera hori, eta gure produktuagatik kostatzen dena ordaindu, marjinak ere araututa; baina ez du egiten”. Gogoratu du esnea ekoizteak “kostu handia” duela: urteko 365 egunetan lan egin beharra, ordu asko, inbertsio handiak, animalien ongizateari buruzko araudi gero eta zorrotzagoa… “Eta dendara joaten zara, eta marka batzuetako ura esnea baino garestiago dago. Normalizatu egin da kate guztia ezer ez irabaztera bideratzea, baina hori ez da posible”.
Ondorioak ere igartzen direla azaldu du Nazabalek, gero eta gutxiago ari baitira sektorean. Eusko Jaurlaritzaren Garapen Ekonomikorako Sailaren datuek erakusten dute ganadua ere gutxitzen ari dela. Behi azienden kopuruari buruzko estatistikan, iaz 47.392 buru zenbatu zituzten Gipuzkoan -esnetakoak ez ezik, bestelakoak ere kontuan hartuta-, duela hogei urte baino %36 gutxiago. “Ikusten ari gara zeinen ahulak garen kanpoko produktuen aurrean; esparru guztietan, gainera. Zilegitasun osoz egiten ari diren garraiolarien greba bat nahikoa da kirioak dantzan jartzeko. Bien bitartean, ordea, bertakoa zaindu ordez, ia jarduera uzteko bidea ematen dizute”, esan du ENHEko presidenteak.
Sindikatuan, sektorean jarraitzeko motibazio urriarekin ikusten dituzte gazteak ere. Nazabalek uste du kate osoak duela ardura, baita kontsumitzaileek ere. “Elikatzea jatea baino gehiago da, eta balio eskalan oso atzean dago. Bakoitzak pentsatu behar du zertan ari den kolaboratzen”. INE Espainiako estatistika erakundeak, KPIaren datuak ematen dituenean, produktu jakin batzuen bilakaerari buruzko informazioa ere ematen du. Araba, Bizkai eta Gipuzkoako estatistikei erreparatuz gero, ikusten da esnea ez dela askorik garestitu dendan. 2016an, %3,3 merkatu zen; 2017an, %1,7; 2018an, %0,3; eta 2019an eta 2020an, garestitu egin zen, %0,9 batean zein bestean. Azken datuak iazko abendukoak dira, eta igoerarik handiena hor ikusten da: urte hasieran baino %4,7 garestiago zegoen abenduan; esnekiak, berriz, %5,1 garestiago.
Arteagaren esanetan, litro esnea dendan 10 zentimo inguru igo dela kalkulatu dute. Baina adierazi du baserritarrei iritsi zaien igoera ez dela hainbestekoa izan. “Gure egoera salatzeko, aurrena 2021eko udan atera ginen kalera, egoera jasanezina zela eta merkatuko prezioa litroko hamar zentimo igo behar zela esanez. Udan, bi zentimoko igoera egin ziguten, eta abenduan, zentimo eta erdikoa. Hau da, banaketa enpresek hamar zentimo igo diote prezioa erosten duenari, eta 3,5 eman baserritarrari”. Galdetu du non geratzen den gainerako zatia. “Txoferrei galdetzen diezu, eta esaten dizute haiek ere ez dutela igoerarik izan. Baten bat ari da geratzen diruarekin, baina baserritarroi ez zaigu iristen”.
Ekoizpen kostuek izandako gorakadaren ondorioz, Arteagak esan du oraingo egoeran ezinbestekoa dela prezioak beste hainbeste eta gehiago igotzea ere. Nazabalek ere bai: “Esaten digute kontsumitzaileari bat-batean hamar zentimo igotzea astakeria dela, baina 30 urtean, aldiro-aldiro zentimo bat edo bi igo izan balituzte, marka zuriko esnea gutxienez euro batean egongo zen orain, eta jendearentzat ez zen hain arraroa izango, baina geldirik izan dituztenez prezioak…”.
Nazabalek zehaztu du esnea garestitzeak kontsumitzaileengan izango lukeen eragina urte amaieran euro batzuetakoa bakarrik izango litzatekeela. Esate baterako, egunero basokada bat edaten duen batek -litro laurden-, litroa euroan dagoen esnearen ordez euro eta hamar zentimoan dagoena erosiko balu, urte osoan bederatzi euro gehiago gastatuko lituzke. “Iseka bat da esatea prezioak ezin direla igo, are gehiago sektorearen iraupena igoera horren mende dagoenean. Aspaldi iritsi zen erabaki serio batzuk hartzeko garaia, baina orain zirt edo zart egin behar dugu, ez dago beste aukerarik. Edo ekoizleari ordaintzen zaio ordaindu behar dena, edo dirua galtzen aritzeko, uztea hobeto”.
Arteagak ere uste du oraingo baldintzetan ezin dutela jarraitu. “Badakigu datorren hilean pentsua garestiago izango dugula, bazka garestiago, argindarra garestiago… Gasolioa espero dugu ezetz, baina ez dugu espero kostuak jaisterik. Eta ezin ditugu behiak belarrarekin bakarrik eduki”. Ziurgabetasun horrekin, esne litroarentzat prezio duina zein izango litzatekeen jakitea ere zaila dela dio. “Gaur egun, gastuak ordaindu eta soldata txiki bat jaso ahal izateko, litroa, gutxien-gutxienez, 45 zentimoan saldu beharko genuke, edo, seguru asko, gehiagoan, baina 38 zentimoan ari gara saltzen”.
Ardoa da Hego Euskal Herrian kontsumitzen den adina ekoizten den elikagai bakarretakoa. Esnean eta esnekietan ere ez da burujabea; horregatik, Galiziatik, Frantziatik eta beste herrialde batzuetatik ekartzen dute. “Behar baino gutxiago egiten badugu eta gehiago saltzen bada, erraza izan behar luke egoerak ekoizleontzat, baina…”, esan du Arteagak. “Eta, gainera, ematen du baserritarrok lotsaz esan behar dugula guk ere irabaziak behar ditugula, baina inor ez da joaten lanera musu truk”, gaineratu du Nazabalek.
Protesta gisa, haragi banaketa
COVID-19aren pandemia ere aipatu dute bi sindikatuetako kideek. Funtsezko jardueratzat hartu zuten nekazaritza, baina ordutik hilabete batzuk igaro direnean, ez dute igartzen aldaketa handirik. Horregatik, Ukrainako gerrak mendekotasunen gaia lehen lerroan jarri izanak ere ez die itxaropen handirik eragin; ez dute uste jendea bertako produktuak gehiago estimatzen hasiko denik.
Gipuzkoako Batzar Nagusietan, EHNE eta Enba sindikatuetako ordezkarien agerraldia antolatzeko eskatuko du gaur EH Bilduk, esne sektorearen krisiaz hitz egin dezaten, bai eta Kaiku eta Biolurren agerraldia antolatzeko ere. Hala ere, esne sektorea bezala, haragitarako behiak dituztenak ere ez daudela askoz hobeto diote bi sindikatuek. Horregatik, protesta bat egitekoak dira gaur, elkarrekin. Donostian izango da, 11:00etatik aurrera, Haragia sutan leloarekin. Bretxa merkataritza gunearen inguruan elkartuko dira, eta haragia banatzeko asmoa dute. Baserritarrei elkarri laguntzeko eta elkar babesteko ere eskatuko diete.
2 Amorragarriki aberatsak izateaz gain, zer erru dute oligarka gajoek, bada? Gajoak? Gehienak azkar aberastu ziren Sobietar Batasuna eraitsi osteko Errusia hartako pribatizazioetan. Putinen boterearen zutarri ekonomiko nagusiak dira, haren botere politikoa ez dutelako auzitan jartzen. Egia da mendebaldean halakoei oligarka ordez ekintzaile, negozioburu deitzen zaiela; gehienei, negozio gizon .
3 Zenbat yate bahitu dizkiete gobernuek? Ez dago kopuru argirik, baina Europan 30etik gora dira. Espainian, Frantzian, Alemanian, Erresuma Batuan, Italian… Ehiztari nagusia Finlandia bizilaguna da: luxuzko 21 yate bahitu ditu badaezpada ere.
4 Badaezpada ere diozu… Ez al dakite norenak diren? Ez da hain erraza. Oligarken edo Putinen gertukoenak direla uste dute, baina ontzietako asko jabearen izena estali ohi duten enpresen eskuetan daude. Ihesean ateratzeko arriskua dago gainera. Adibidez, inbasioa hasi baino bi aste lehenago Graceful ontziak Hanburgo (Alemania) utzi zuen, eta Kaliningradorantz zuzendu zen. Zenbaitek diote Putinen yatea dela, nahiz eta, beste iturri batzuen arabera, Putinen ontzia Xerezade den. Ihesean atera den beste ontzi bat Bartzelonako portuan ainguratuta zegoen Galactica Super Nova da. 75 milioi euroko prezioan salgai zegoen. Lukov petrolio taldeko presidente Vagit Alekperov da jabea. Inbasioaren biharamunean, kapitainak asteburuan irteteko agindua eman zuen. Martxoaren 8an, Bartzelona utzi zuen 140 metro luzerako Solaris-ek ere.
5 Graceful, Xerezade, Solaris… A zer izenak! Azken hori ez al da Stanislaw Lem idazlearen eleberri bat? Bai, akaso eleberria edo Andrei Tarkovskiren filma oso gustuko du Roman Abramovitx jabeak. Badira izen bitxi gehiago. Bahitutako ontzien artean dira Axioma, Amore Vero, Lena, Ragnar edo Lady M.
6 Yateak dira, ala yatetzarrak? Yatetzarrak, baita akaso tsarren yateak ere, haien megalomaniaren adierazletzat jo daitezkeelako. Askok heliportua, eskifaia iraunkorra eta igerilekua dituzte, eta baten batek itsapekoa ere bai. Kalkulatzen da 7.000 tona CO2 isurtzen dutela urtean. Ontzien izenak handinahi hori islatu nahi du.
7 Ba al da oligarkentzako paradisurik? Horietako bat da Turkia, NATOko kidea. Han ditu Abramovitxek Solaris eta 630 milioi euroko balioa duen Eclipse. Halaber, Dubaira eraman zuen Boeing 787 hegazkina. Dubain du ere Quantum Blue ontzia beste oligarka batek.
8 Eta nola doa ehiza?
Yateen bila ari dira mendebaldean, eta presioa handitzen. Adibidez, asteon jakin da Antiguan beste bi yate dituela Abramovitxek. Hango gobernua informazioa emateko uzkur zegoen hasieran baina baieztatu du kokapena. Erresuma Batua prest da oligarken yateei babesa ematen dieten portuetako enpresa kudeatzaileak zigortzeko.
9Zein da ehizarako arma?
Kontuz ibil daitezke zer jartzen duten Instagramen eta sare sozialetan, yateen kokapenari buruzko iturri nagusia baita.
Izango da Whatsappik nahi ez eta talde horretan ez parte hartzeko hautua egingo duenik. Baina eztabaidaezina da oso zaila dela, hainbat ikuspegitatik, seme edo alaba txikiaren gelako Whatsapp taldetik at egotea (barruan egotea ere zaila gerta daiteke, ados; baina, irakurle, lerrook ez dute galbide hori hartuko).
Behin segadan harrapatuta, gero eta erabiltzaile gehiagoren datuak pilatuz doa Meta taldea —lehen, Facebook Inc.—. Hura da-eta Facebooken, Instagramen, eta, bai, Whatsappen jabea ere. Hori bai, Datuen Babeserako Europako Araudi Orokorraren ondorioz, Whatsappeko erabiltzaileen daturik (kontaktuak, esaterako) ezin du eduki Facebookek; AEBetan, berriz, izan eta erabil ditzake, adibidez, publizitate egokituak erakusteko.
Europan ezin, baina, edonola ere, mundu guztiak Whatsapp dauka apeuarekin erabiltzaileak bata bestearen ondoren harrapatuz, gero eta handiagoa egiten joan da mezularitza zerbitzua.
Nola ahuldu Whatsappen nagusigo itzel hori? Galdera horrentzako erantzunetako bat joan den astean Europako Batasunak onartutako DMA (Digital Market Act) Merkatu Digitalaren Legean dago. Mezularitza zerbitzuen arteko elkarreragingarritasuna behartuko du legeak: Whatsappeko mezu, argazki, bideo, eta abarrak Telegram edo Signal bezalako beste mezularitza zerbitzuetara bidali ahal izango dira, eta alderantziz.
Kontsumitzaileen aukerak ugaltzea, negozioek plataforma handien hesiak gainditu ahal izatea, eta oro har, merkatu bidezkoago bat dira, printzipioz, DMAren helburuak. Eta, mezularitza zerbitzuen ingurukoez aparte, beste hainbat neurri ere hartzen ditu, teorian behintzat, plataforma teknologiko handien nagusigoa higatzen dutenak: besteak beste, ezingo dituzte zerbitzu propioak mesedetu; enpresek datu propioetara (bezeroei dagozkienak ere) sarbidea izan ahalko dute; sistema operatiboek aplikazio denda alternatiboak eskaini beharko dituzte…
Handiei aplikatuko zaizkie neurriak; zehazki, 7.500 milioi eurotik gorako negozio bolumena eta 75.000 milioi eurotik gorako kapitalizazioa duten enpresa talde digitalei. Hesi zaindaritzat joko dira horiek (gatekeepers), Interneteko erabiltzaileen artean eta beste enpresen artean zaindari aritzeko adinako nagusigoa dutelako. Gehienak AEBetako enpresak dira, eta haien artean daude Google, Amazon, Facebook (Meta), Apple eta Microsoft.
2023. urte hasieran ezarriko da indarrean legea, baina trantsizio epe bat ere zabalduko da, besteak beste hesi zaindariak izendatzeko eta bakoitzari dagozkion neurriak zehazteko. Eta oraindik hiru urte pasatuko dira, elkarreragingarritasuna mezularitza zerbitzuen erabiltzaile taldeei, hots, Whatsapp taldeei, aplikatzeko (lastima).
Garrantzi handiko legea dela diote adituek. Hasteko, Europako Batasunak DMArekin estrategia aldatu duelako monopolio teknologikoekin, auzibidetik legegintzara pasatuz, eta laster etorriko den DSA Zerbitzu Digitalen Legearekin (Digital Service Act). Monopolio gisa jarduten duten konpainia teknologiko handien atzetik, urteetan ari da EB, auzi amaigabeetan, gero enpresen urteko irabaziei ia eragiten ez zieten isunak lortzeko… Auziekin nekatu dira Europako lehia agintariak. DMAk, esaterako, munduko negozio bolumenaren %10eko adinako isunak jasotzen ditu arau hausleentzat.
Edonola ere, garrantzitsua izan behar du legeak, enpresa teknologiko handiek hura atzeratu eta kamusteko lobbygintzan egindako eginahalari erreparatuta. Corporate Europe Observatoryren arabera, plataforma teknologiko handiek 2019az geroztik 150 bilera baino gehiago egin dituzte EBko karguekin.
Ikusi beharko da, dena den, legearen aplikaziorako zenbateko giharra daukan Europako Batzordeak, eta, besteak beste, nahikoa lagun jarriko dituen lan horretarako. Handiak dituelako parean.
Susperraldiaren urtea behar zuena ekaitz perfektu baten mende dago. Nola eragiten dio Irizarri energiaren eta lehengaien garestitzeak eta urritasunak?
Eragin zuzena eta handia dauka guretzat ere. Lehengaien krisia, prezioak eta gabezia direla eta, oraingo krisi energetikoaren aurretik iritsi zitzaigun. Urtebez ari gara sufritzen hori. Burdina, aluminioa eta kobrea oso beharrezkoak ditugu, baita bateriak egiteko nikela eta beste gai batzuk ere; zer esanik ez semieroaleak. Krisi horrek okerrera egin du, baina, jarduera ez gelditzeko gai izan gara. Egia da gauza bat: noiz edo noiz erabaki garrantzitsuren bat hartzeko zorian egon gara. Arrisku une horiek errepika daitezkeela badakigu, gainera, krisi honek luze jotzen badu.
Epe jakinetan eman beharko dituzue autobusak. Horrek ere presioa handituko du, noski?
Bai, erabat estutzen gaitu. Gure eskuetan dagoen guztia eta ez dagoena ere egiten gabiltza ibilgailuak garaiz entregatzeko. Guk ez baitugu stockeko unitaterik: dena enkarguz egiten dugu.
Inflazioa %10 inguruan dago. Osagaien garestitze hori azken produktura eraman duzue, eta autobusak garestitu?
Tamalez, ezin dugu horrelakorik egin. Kontratuan datoz baldintza jakinak, eta lehiaketa publikoetan ez dago ezer aldatzeko modurik, gainera. Egoera ez da erraza, eta bezeroengana bazoaz tarifa garestitu behar duzula esatera, esango dizu berak ere ezin duela garestitu autobus txartela.
Irizar kooperatiba bat izateak lagundu du jarduerari eusten?
Bai, Irizar kooperatiba izateak laguntzen du, baina baita kudeaketa eta komunikazio eredu zehatz batek ere. Antolakuntza horizontala izateak laguntzen digu arazoei hobeto erantzuten.
Bi urte joan dira pandemia betean. Nola pasatu du olatu hori Irizar eMobilityk?
Urte zailak izan dira, baina eMobilityn ez dugu eragin hain handia izan. Elektromugikortasuna hastapenean dago, eta deskarbonizazioa ez du hainbeste baldintzatu pandemiak. Autobus elektrikoen iraultzari eutsi egin zaio eta eskaerak ugaldu egin dira. Mugikortasuna hiri barrukotik hasita berreskuratu da, eta horrek lagundu egin gaitu Adunan.
Autobus elektrikoen eskaerak handitu egin zaizkizue; merkatu horretan lortutako posizio onari etekina ateratzen ari zaretelako orain?
Guk, egia da, aurreikusi genuen elektromugikortasunean egongo zela hazkunde handi bat, eta prestatu ginen horretarako. Lehenengoetakoak izan gara Europan zero igorpeneko autobusak ekoizten, eta gure neurria hazi da merkatuan izan dugun hazkundearekin batera. Orain, Europako funtsen harira, litekeena da eskaeren oldebat iristea, eta horretarako prest gaude.
Energiaren krisiak elektromugikortasuna azkartu edo moteldu egingo du?
Zaila da aurreikustea. Egoera oso aldakorra da. Ez dago harrituko gaituen agertokirik, orain. Estrategia sendo baten oinarriak ukituko ote dituen honek? Ez dakigu, baina ez dirudi, 2030erako lortu beharko baikenuke Europan zero igorpeneko mugikortasunerako jauzia.
Irizar goiz iritsi da elektromugikortasunera, baina baditu jada lehiakide batzuk, ezta?
Bai, Europan badira zazpi-hamar bat autobus elektrikoak egiten, eta haiekin lehiatu behar dugu. Badira Belgikan, Frantzian, Portugalen, Herbehereetan, Alemanian, Suitzan, Italian, Poloniaren eta Beasainen erdibidean beste bat…
Eta, hala ere, ehunka ibilgailu egiten ari zarete. Adunako fabrika handitu beharko duzue?
Epe ertainera, espero genuen eskaintza bolumenari erantzuteko gai da. Merkatua hazten den heinean, barne hazkunde bati esker, Irizar eMobilitity gai izango da ekoizpen jakin bat bermatzeko.
Enplegua handitu duzue azken urteotan?
Bai, hazkunde handia izaten ari da lantaldea. Jadanik 275 gara, eta laster 300era iritsiko gara.
Irizar taldean eMobility gero eta pisu handiagoa izaten ari da orduan?
Bai, horrela da, eta etorkizunean erreferentzia are argiagoa izango da, baina ezin dugu ahaztu start-up bat garela oraindik ere.
Kamioien merkatuan ere ari zarete unitate batzuk sailean egiten. Kontratu berririk egongo da laster?
Bai. Europako funtsen harira, lehiaketa batzuk badira martxan, Espainian eta Frantzian, eta baikorrak gara. Bartzelonatik beste bi kamioi eskatuko dizkigutela uste dugu, eta beste lehiaketa batzuetan irabaziko dugula ere aurreikusi dugu.
Zaborra jasotzeko kamioiez ari zara?
Bai, gehienbat. Espainiatik, Frantziatik, Suitzatik eta Alemaniatik hel daitezke eskaerak.
Pilota egileen jakintza familian baizik ez zen transmititzen Ellande Alfaro ikasi nahian galdezka hasi zelarik. 2014. urtean, aitzinetik ezezkoa emana bazion ere, azkenean Jeannot Lukugarai armendariztarrak irakatsi zion goma, artilea eta larrua nola biribilkatu pilotak egiteko. 2015ean, Eskutik enpresa sortu zuen, bakarrik. Gaur egun, lau langileko kooperatiba bat da, eta Sarako Urtxola jatetxearen gainean du egoitza; pilotez gain, xisterak egiten eta konpontzen, eta pasaka eskularruetan ere ari dira.
Berriki, Euskal Elkargoak berrikuntzaren sari bat eman dio enpresari, pilota irazgaitz bat eta haurrentzako xistera merkeago eta arinago bat asma dezan. Horrek prentsa erakarri du haiengana, baina ez dira hain zale; orain soilik informazioa euskaraz hedatzen dutenei ematen diete baiezkoa, enpresaren oinarri bat agerian utzirik. Komunikatzen baino gehiago, nahiago dute denbora lanean eta berrikuntzak asmatzen pasatu, eta xede anitz badituzte bidean, Ellande Alfarok dioenez: “Baditugu hamarnaka proiektu ez nituenak pentsatuko hasieran, beti pentsatuz gure lana dela herriari laguntza bat ekartzea pilota bizitzeko”. Pasakako eskularruak egin eta konpondu, xisterekin berdin, eta pilota biziarazteko beste dozenaka xede dituzte.
Iparraldeko Pilota Batzordeak bultzaturik, pilota goxoak anitz garatu dira azken urteetan. Beren eskuei egokituak ez ziren kategorietako pilotak eginez lehenik, pribatuen pilota lehiaketentzat gero, Eskutik ezaguna bilakatu da sail horretan. Irisarri izeneko pilota asmatu dute, adibidez, “hango Gure Doia trinketarentzat bereziki galdeginak izan direnak”, Alfarok dioenez. Ortzaizeko Haize Mendi plazarentzat “pilota arrunt torta eta goxoa”; Urdiñarbeko trinketeko lehiaketarentzat kategorien araberakoak; Alduden Alfaro ostatuak badu bere pilota, eta Bankan, ezker paretarentzat, beste bat sortu dute.
Pilota elkarteen merkatua
Langile bakarra izatetik lau izatera pasatzeko -bosgarren langile bat erretretara joan berri da martxoan-, lekuko pilota elkarteekin lan egin dute hastapenetik. “Inguruko pilota elkarteendako ari gara, eta hor da pilota bizi”, argitu du Alfarok, pilota munduko antolakundeekin duten harremanaz galdeturik. Lapurdi, Baxenabarre, Zuberoa, Gipuzkoa eta Nafarroa “hurbila” hunkitzen dute, bereziki “hemengoak” diren modalitateetan berezituak baitira: trinketa, plaza berria, joko garbia…
Frantziako Pilota Federazioarekin eta nazioartekoarekin harremanik ez dutela zehaztu du enpresa sortu zuenak, damu batzuekin: “Federazioaren eta pilota egileen artean harreman handiagoa behar litzateke piloten segipen bat emateko, ebaluatzeko… Ez da batere”. Arau batzuk finkatu ziren, eta ez dira aldatu, haren erranetan; gaztetxoen pilota nola egin zehazten du arautegiak, adibidez, baina “gaur egun ez da batere hala egiten”. Nazioarteko Federazioarekin ez ditu harreman hobeak Alfarok: “Ez dira sobera axola. Eginarazten ahal baditu gomazko pilotak Txinan bi euroan, eta mundu mailako espezialitate bakarra, pixka bat Front Ball-arekin egiten dutena… Gu herrian egoten gara”, trenkatu du.
1. FRANTXIX KARRIKART
Lakarra, 1967; Eskutik-eko langilea
“Jakintzak gureganatu nahi ditugu, eta gero transmisioa segurtatu”
Ellande Alfaro bezala, Frantxix Karrikart ere pilotari izan da pilotak egiten hasi aitzin. Baina pilotari izateak ez dio lan horretan lagundu, bere erranetan: “Ez nuen kasu egiten pilotak nola eginak ziren. Xisteran uste dut berdin dela: pilotari izanik ere ez dut uste badakitenik xisterak nola eginak diren”. Karrikart, hain zuzen, xisterak konpontzeko sartu zen Eskutik enpresan. “Baina pilotak ere egin behar ziren, eta plazer handiz pilotak ere egiten ditut”, gehitu du. Eta pilotak aholkatzeko, dudarik ez du “zubi lana” egiten laguntzen diola pilotari izateak.
Pilota egiten Martine Hursuegi orain arteko lankidearekin ikasi zuen bezala, xisterak konpontzen eta egiten “Usurbilgo Jesus Marirekin” ikasten du, eta eskertzen du, bai baitaki transmisio hori familian egin ohi dela. Eskutik enpresan, berriz, beste logika bat dutela dio: “Jakintzak ontsa gureganatu nahi ditugu lehenik, eta gero transmisioa segurtatu, familiaz kanpoko egitura batean, gure ondokoek ere ezagutu dezaten”.
Xede berrien eramaileetarik bat da Karrikart, eta esku huskarekin gertatu dena ikusi nahi luke xisteran ere: “Esku huska osagarri aski onean da, haur anitz ari baitira, eta zerendako ari dira? Zeren eta pilota goxoak ere egin dira. Xisteran ere ohartu gara ez baditugu haurrak ariarazten zaila izanen dela”.
2. MARTINE HURSUEGI
Senpere, 1961; Eskutik-eko langile ohia
“Nahi nuen ene jakintza pasarazi; ez nuen joan nahi fitsik utzi gabe”
Umiltasunez dio azken 37 urte hauetan pilota egilea izan dela, martxoan erretreta hartu duen arte. Beste langileek jakintzaren transmisioan zutabe gisa aipatzen dute Martine Hursuegi, eta bera, pozik: “Nik ikasi dudalarik, ez zen transmisiorik biziki. Hemen bai, nahi nuen ene jakintza pasarazi; ez nuen joan nahi fitsik utzi gabe”. Ezagutu ditu garaiak umetxoen kategorian kimu pilotak zirenekoak, “gogorregiak haientzat”, eta gaztetxoentzat bai, baina gazteen pilotarik ez “eta helduen pilotara salto handia zen”, haren ustez. Aitzinatze handia izan da adin bakoitzari egokitu pilotak egiten hastea. Pilota goxoak haur gehiago esku huska aritzera pusatu dituen bezala, emazte gehiago ari da eskuz, eta baikor da: “Telebistan ikusi ditut. Kontent naiz, zeren pittat galtzen ari zen pilota; emazteak sudurra sartzen badu, beharbada piztuko da”.
Bere ibilbidean, pilotaren mundua aldatzen ikusi du, eta badaki umorez kontatzen. Garai batean, adibidez, pilotari batek galdetzen zuen pilota egiten zitzaion, aurkariaren arabera pentsatua; baina Hursuegik dudarik ez du utzi nahi: “Orain ez dugu hala egiten; araua bada, eta denek pilota bera dute”. Hargatik, hain zuzen, irrigarri zaio pilotariek partidetan pilotaz hainbeste kanbiatzea: “Hori buruan da. Guk berdin egiten ditugu”, dio, irriñoa ezpainetan. “Pilota zuri eta beltzaren artean bezala, batzuentzat beltza hobea dela erraten dute, baina ber ahuntz larrua da, salbu bat tindatua dela”.
3. CLAIRE GRILLARD
Sara, 1983; Eskutik-eko langilea
“Badira xisterak kitean, baina gure helburua da hastapenetik egitea”
Pilotarekin duen harremanaz galdeturik, “plazan pasatzean” luzeko partida batzuk ikusiak dituela ihardetsi du Claire Grillardek, “bereziki Sarako bestetan”. Igande goizetan senarra ikustera joaten zen pasakan ari zelarik, baina ofizioz aldatu nahi zuelako hasi zen Eskutik enpresan. Eskulanetara bideratu zuen bere bidea 2019ko hondarrean, eta zumea lantzen hasi zen saskiak egiteko.
Lanaz kontent da, “zerbait konkretua” egiten duelako orain, eta kooperatibak ere pozten du: “Ofizialki urtarrilean sortu da kooperatiba, baina jadanik hala funtzionatzen zen. Ez zuen nehork erabaki bat hartzen bakarrik, beti denen artean. Eta gu ere hola integratuak izan ginen”.
Karrikartekin batean, xisterak konpontzen ikasi du, eta berriak egiteko trebatzen ari dira orain, Usurbilen (Gipuzkoa). “Badira xisterak kitean, baina gure helburua da hastapenetik egitea”, zehaztu du. Zumezkoaren ondoan, haurrei egokitu xisterarekin ari da Grillard ere: “Haurren xistera batek hirurehun euro balio du; halere; ikusten ari gara hemengo enpresekin zer litzatekeen egokiago”.
4. THIERRY LOPES ETXEPARE
Basusarri, 1980; Eskutik-eko langilea
“Maitatu dut izpiritua, zeren denek behar genuen zerbait ekarri”
Duela bost urte hasi zen pilotagintzan Thierry Lopes Etxepare, xisterarekin bezala “pasakan ere, jakitate bat berreskuratu behar zelarik”. Bietan saiatu, eta pasakako eskularruak egitea maitatu zuen bereziki. Saiatu eta saiatu, ikertu eta ikertu, hasi zen eskularruak egiten. “23.a egiten ari naiz orain. Pasaka zerbitzu bat da elkarteentzat; horrekin ez dugu sosik irabazten” dio, eta irabaziak pilotetatik sartzen direla gehitu du. Datuak ere eman ditu: 450 euroan saltzen dute eskularrua, baina bizi osoan irauten ez badu, “bederen 30 urte bai”, ziurtatu du. Aski ez balitz, hauskorrak diren bi puntu hobetu nahian ari dira lanean. Eskularru zaharrak desmuntatzen ditu usu, eta “aldi oroz ikasten” du horiekin.
Eskulanaz gainera, enpresaren logika orokorrak erakartzen du Lopes: “Maitatu dut izpiritua, zeren denek behar genuen zerbait ekarri”. Euskaldun berria da, eta lanean aberastasun hori ukaitea ere eskertzen du: “Kristoren urratsa egin dut; ari nintzen familian, ingurunean, baina ez lanean. Orain euskaraz ari naiz gehiago, frantsesez baino”.