Pedro Sanchez presidenteak aurreratu zuen moduan, martxoaren 29an lege dekretu bat onartuko du Espainiako Gobernuak, eta Frantziak iragarritako laguntzen ereduari jarraituko dio, Raquel Sanchez Garraio ministroak atzo esplikatu zuenez, garraioko patronalekin egindako bilera luze baten ostean. Frantziako ereduan, aurrekontu publikoek eutsiko diote laguntzaren zati bati, eta beste zati bat erregaia banatzen duten enpresek ordainduko dute. Dena den, Madrilek ez du erabakirik hartuko hilaren 24an eta 25ean egingo duten Europar Kontseiluaren aurretik.
500 milioi euroko laguntza hori orokorra da oso, eta, hortik aurrera, gehiago dira galderak erantzunak baino; alegia, ez dute jakinarazi ibilgailu bakoitzak bere ezaugarrien araberako laguntzak jasoko dituen edo beste modu batera egingo den, ezta gasolio litroa zentimotan zenbat merkatuko den ere; halaber, ez dute zehaztu laguntzak zenbat iraungo duen.
CAFek jarduera geratu du
Garraiolarien greba gero eta arazo gehiago sortzen ari da industrian eta banaketa zerbitzuetan, baina ez ditu erabat geldiarazi. Lehengaien eta osagaien gabeziak hainbat fabrikaren geldialdiak eragin ditu azken egunetan, ordea, eta CAFek jakinarazi du jardueraren zatirik handiena bertan behera utzi beharko duela bihar. Gipuzkoako industria enpresarik handienak iragarri du bere langile gehienak lanik gabe egongo direla bihar, baina ez du zehaztu zenbat iraungo duen egoera horrek. Beasaingo eta Irungo lantokietan, trenen fabrikazioan eta ibilgailuen azken faseko esparruetan izango da geldialdia. Lanik egin ezin duten beharginek aurrerago egin beharko dituzte ordu horiek, zuzendaritzak esan duenez.
Euskal Herriko gune logistiko nagusian, berriz, Bilboko portuan, «%100ean» ari dira lanean, Ricardo Barkala hango presidenteak ziurtatu duenez. Itsasontziak sartzen eta ateratzen ari dira, eta zamaketa lanak egin egiten dira. Arazoa da grebak asko murriztu duela portura sartzen edo handik irteten diren produktuen joan-etorria. Autonomoak dira nasetan ibili ohi diren kamioilari gehienak, eta haien artean du lanuzteak arrakastarik handiena.
Bizkaiko beste gune logistiko handi bat Mercabilbao da, janaria banatzeko zentroa. Gorka Moreno fruta eta barazkien handizkako elkarteko presidenteak azaldu du zenbait produkturen eskasia antzematen ari direla. Atzo goizean, Almeriako barazkiak —tomateak, lekak, berenjenak…— eta Valentzia aldeko laranjak eta mandarinak falta ziren. Igandean Errioxatik iritsi ziren barazki gehiago, baina ez dute espero asko iritsiko denik aste osoan. Horren ondorioz, handizkako saltzaileak biltegietan daukatena ari dira merkaturatzen.
Hiruren protesta
Hiru sindikatuak protestekin jarraitu zuen atzo. Ertzaintzak galarazi egin zuen haien kamioi karabana Bilboko erdigunera sartzea, eta baita Santurtziko portu ingurura hurbiltzea ere. Hiruk esan du Jaurlaritzak sektoreko bileratik kanpo utzi duela. Nafarroako Gobernua bihar goizean elkartuko da garraiolarien sindikatuarekin.
«Hemengo agintari politikoek hainbat erabaki hartu dituzte, eta ez garraioa babesteko». Zer neurri diren horiek? Zerga sistema aldatu dutela dio Hiruk, eta garraioko autonomoentzat «estatu osoko PFEZ garestiena» ezarri dela. Gainera, «Euskal Herria zeharkatzen duen bide nagusian» garraiolariei bidesaria jarri diotela gogoratu du; «zuzenean ogasunetara bidaltzen diren fakturetan beren QR kode bat sartzera ere behartu gaituzte».
Ukrainako gerrak agerian utzi du energiaren, hornigaien eta lehengaien arloetan atzerriko herrialdeekiko mendekotasuna dagoela. Ukrainako eta Errusiako inportazioak dira oraingoan, baina izan dira bestelako adibide gehiago ere duela gutxi: esate baterako, mikrotxipen eskasiak hainbat industria sektoretan eragindako etenak, edo, iaz, Suezko kanala blokeatu zuen kargaontziak sortutako anabasa.
Energia eta lehengaiak bezala, herritarren bizitzetan funtsezko bihurtu dira beste zenbait produktu eta zerbitzu ere. Zer gertatuko litzateke, adibide baterako, egunen batean AEBetako teknologia multinazionalek Gipuzkoan ematen dituzten zerbitzuak etetea erabakiko balute? Edo eurotan ordaintzeko arazoak sortuko balira?
Bestelako mendekotasun batzuei, horiek eragiten dituzten arazoei eta burujabetza sustatzeko asmoz tokian-tokian sortzen ari diren alternatiba batzuei buruz hitz egin dute Jokin Castaños Goiener kooperatibako kideak, Alex Lopez Ekhilur kooperatibako kideak eta Joseba Makazaga EHUko irakasle eta UEUko kideak.
Joko arauak aldatuta, energia garesti
Herritar asko erabat harrituta geratu dira egunotan argindarraren edo gasaren faktura iritsi zaienean: aparteko kontsumorik egin ez arren, bikoiztu edo hirukoiztu egin zaie ordaindu beharrekoa -eta Ukrainako gerra hasi aurrekoak dira orain iristen ari diren fakturak-. “Merkatua erabat desitxuratuta dago”, esan du Jokin Castaños Goiener kooperatibako kideak. Bi arrazoi aipatu ditu: batetik, Ukrainako “aitzakia”, datozen hilabeteetan ere prezioetan egonkortasun falta eragin dezakeena. Bestetik, eta nagusiki, iazko ekainean Espainiako Estatuko argindarraren handizkako merkatuko joko arauak aldatu izana.
Hain zuzen ere, aldaketa horren ondorioz, megawatt-orduaren gehienezko prezioaren sabaia mugitu egin zuten: 180,6 eurotik 3.000 eurora. Merkatu marjinalista denez, azken ekoizleak jartzen du prezioa. Energia nuklearra beti martxan egoten da, baina eguzki, ur eta haize energia naturaren mende daude. Horrek eragina du ekoizpenean, iturri horien bidez lortutako argindarra nahikoa ez bada -merkeenak horiek dira-, gas natural bidezko ekoizpenera jo behar izaten delako. “Ez du zentzurik, baina eguneko prezioa azkenak jartzen du, eta normalean gasa izaten da azkena. Orduan, ekoizle handiek jartzen dute prezioa, eta 180 euroko sabaia kendu zutenez…”.
Askok eskatzen dute gasa argindarraren prezioaren kalkulutik bereizteko, berez, prezioa merkatzea ekarriko bailuke horrek. “Orain gasa erre duen ekoizle horrek zenbatean zeukan erosita? 50-100 euroan? Instalazioak, bidesariak, langileak… ordaindu behar dira, baina horrek ez du esan nahi 700era igotzeko eskubide morala duzunik, baina merkatuak uzten dizunez…”.
Energiaren kontrola berreskuratzeko eta haren garrantziaz jabetzeko sortu zuten Goiener, 2012an. Burujabetza energetikoa dute helburu, baina egun ez dute bazkide guztien beharrak asetzeko adina ekoizten. Horregatik, merkatu elektrikoan erosten dute energia berriztagarria.”Gurekin edo beste merkaturatzaile batekin egon, prezioa denontzat dago garesti, baina ikusten dugu gure eredua iritsi zaiola gizarteari”. Azken egunotan, esaterako, jende asko joan zaie bazkide egiteko interesarekin.
Energia burujabetzarako bidean, besteak beste, ekoizle txikiengana jo, eta horiekin zuzeneko erosketa adosteko ahaleginetan ari da kooperatiba. Horrez gain, udalerrietan energia berriztagarrien komunitateak ari da bultzatzen. “Kontsumoan, eraginkorrak izan behar dugu, eta, ahal dela, gure energia guk ekoitzi”.
Nabarmendu du energia eredua eraldatzeko sortu zirela, baina eraldaketa sozialean ere jarri nahi dutela “alea”. Energia komunitateen adibideari heldu dio, eta azaldu du energiaren gaineko kontrola izateko, komunitate horiek tresna bat izan behar dutela, “herritik eta herriarentzat”; horregatik, ezinbestekotzat jotzen dute komunitatearen partaidetza izatea, proiektua norbere sentitzeko. “Zerbitzu kooperatiba bat direnez, guretzat logikoena da kooperatiba izatea, behetik gorako ereduarekin. Hor ere, adibidez, ez du zentzurik Araban eguzki panelen parke bat sortu eta Bergaran kontsumitzeak”.
Energia berriztagarrietara mugatzen da Goiener. Bruselak energia berdetzat izendatu du energia nuklearra ere, eta, energia hornidurak arriskuan ikusita, azken asteotan indarra hartu dute mota horretako energiaren aldeko hotsek ere. “Egungo eskaerari erantzuteko ahalmenik ez dute energia berriztagarriek, hori egia da. Berandu gatoz, eta horretaz baliatzen dira esateko energia nuklearra dela irtenbidea”. Goienerren ez dira horren aldekoak: “Ez da garbia, eta oso- oso arriskutsua da”.
Dirua nori eman erabakitzeko aukera
Garraiolari errusiar batzuei gertatutakoa kontatu du Alex Lopez Ekhilur kooperatibako kideak. Ukrainako gerraren harira, Visa konpainiak erabaki du Errusiako kontuetara lotuta dauden txartel guztiak blokeatzea. Europan zebiltzan garraiolari horietako batzuk, dirua izan arren ordainketa sistema blokeatu zitzaienez, ordaindu beharrekoa ordaindu ezinda geratu ziren. “Edonoiz bestelako interesengatik Visa txartelak kenduz gero, tokiko ekonomian ere ez ditugu ordainketa alternatiba asko, eta daudenak ere enpresa pribatuen esku egoten dira normalean”.
Ordainketa sistema propioa sortu du Ekhilurrek, eta, Gipuzkoan, Hernanin dago martxan. “Guztiz legala da, eta planteatzen dugu sare hori gure kontrolpean jarri eta guk erabakitako arauen bidez funtzionatzea; beste era batera esanda, ordainketa sistema kontrolatuz, hor barruan ibiliko den dirua kontrolatzea”. Ekhiak esaten zaie Ekhilur sarean dabiltzan euroei, beste ordainketa sistemetatik bereizteko. “Arauak herritarren esku daude, eta noizbait ordainketa sistemak beste era batera funtzionatu behar duela erabakitzen bada, hala egingo da”.
Kontrol horri esker, adibidez, Lopezek azaldu du zein partaide onartu eta zein ez erabaki dezaketela. Herritarrei ez ezik, merkatari txikiei, autonomoei, eta enpresa ertain eta txikiei bakarrik utziko diete sartzen Ekhilurren. “Horrekin lortzen duguna da tokiko ekonomiaren zati bat babestea merkatari, autonomo eta herritarrentzat, zirkuitu ekonomiko propioa indartzea”.
Baditu beste helburu batzuk ere egitasmoak; besteak beste, herritarren eta merkatarien arteko harremanak estutzea eta komunitatea indartzea. “Errusian bertan ikusi da: dirua baldin baduzu, seguru zaudela uste duzu, baina diru hori blokeatzen badizute…”. Orain, Hego Euskal Herriko beste herri batzuetara zabaltzea dute helburu Ekhilurren. “Lehia eremu batetik, lankidetza eremu batera joan nahi dugu”.
Datuak emateak eragiten ez duelakoan
“Energia, kanpotik ekartzen dugu; industriako lehengaiak, kanpotik; elikagaiak bertan baditugu, baina horietako asko ere kanpotik datoz… Lepotik gorakoa bakarrik geratzen zaigu, eta txapela jartzeko bakarrik erabili behar badugu, gaizki goaz”, esan du Joseba Makazaga EHUko Informatika Fakultateko irakasle eta UEU kideak. Uste du gaitasun teknologikoa, berez, badagoela hemen; baina nabarmendu du gaitasuna edukitzea ez dela aski. “Hori garatzeko jarri beharreko dirua jartzeko prest gaude?”. Argi du erantzuna: “Orain agintean daudenek teknologiaren burujabetzaren inguruan ez dute ezertxo ere egiten”.
“Arriskutsuak” iruditzen zaizkio azken aldian hartu dituzten erabaki asko. “Ikusten dugu zer ari den gertatzen energiarekin, eta hori ere aurretik hartutako erabaki batzuen ondorio da”. Hezkuntzaren arloan ikusten dituen hamaika adibide aipatu ditu; esate baterako, eskolek Windows erabiltzeagatik urtero dirutza ordaintzea, edo ikasle guztiei gmail kontuak egitea. “Jaurlaritzaren mendeko eskola publikoak ari dira umeen datuak ematen Googleri. Eta hori eztabaidan jartzen baduzu, paranoiko hutsa zarela esaten dizute”.
Badaki hasieran kostu eta lan handiagoa eska dezakeela teknologian inbertitzeak. “Baina luzera begira, lanpostuak sortzen dira, enpresek hemen ordaintzen dituzte zergak… Googlek ez du hemengo ezer finantzatzen”. Inguruan gertatu zitzaion beste kasu bat ere kontatu du Makazagak. “Asko haserretu ninduen, adibidez, Jaurlaritzak itzultzaile automatikoa egitea kanpoko enpresa bati agindu izanak. Donostian bertan ditugu Ixa taldekoak, EHUko informatika fakultatean, eta munduan erreferenteak dira arlo horretan. Eta kanpokoei esan behar diegu egiteko? Kontratu hori emanez gero, akaso lauzpabost ikertzaile gehiago izango zituzten”.
Uste du norberak ere hausnartu behar duela gaiaren inguruan. Telefonoan kokalekua aktibatua izatea izan daiteke adibide sinple bat: “‘Berdin zait, ez dit eragiten’ pentsatzen dugu. Baina denda batetik atera, eta mezua iristen zaigu galdetuz zer moduzko zerbitzua eman diguten. Eta guk erantzun. Mendeko ari gara bihurtzen, eta geuk erabakita”.
Makazagak gogoratu du software askearekin egin ezin diren gauza gutxi daudela gaur egun, eta atzerriko multinazionalen mendekoak ez diren zerbitzuak ere ugari direla. “PuntuEUS fundazioak badu ni.eus posta zerbitzua. Katalunian, hezkuntza arloan, software irekian oinarritutako aplikazioekin aritzen dira. Guk nahiago dugu ingelesez etorriko diren makina batzuk erostea?”.
Egunen batean enpresa handi horiek dirua behar badute zer gertatuko litzatekeen pentsatzea galdegin du Makazagak, edo haiei zergak ordaintzeko eskatuz gero zer gertatuko litzatekeen hausnartzea. “Guri buruz dena dakite, eta horrek egundoko boterea ematen die. Eta hori jakinda ere, tokian tokiko garapena bultzatu beharrean, haiei eman behar diegu boterea?”.
Herrialdeek munduko finantza merkatuetan duten fidagarritasuna neurtzen da mailegatzen dieten dirua itzultzeko duten gaitasunaren arabera. Azken egunetan esan da Errusia sistema horretatik kanpo egotetik oso gertu egon dela, baina ez da halakorik gertatu. Asteazkenean amaitu zitzaion haren zor publikoa erosi dutenei interesak ordaintzeko epeetako bat: guztira 117,2 milioi dolar pagatu behar zituen. Ostegunean, JPMorgan banku estatubatuarrak esan zuen ordainketa tramitatu zuela, eta Joe Bidenen gobernuaren oniritziarekin egin zuela hori. Hartzekodunak hasi dira dirua poltsikoratzen. Eta esan daiteke Moskuk lehen partida salbatu duela. Hurrengo asteetan, 614 milioi dolar itzuli beharko ditu, eta apirilean konpromiso handiagoak ditu, 2.000 milioitik gorakoak.
Gainera, dirua dolarretan itzuli omen du. Hori ere ez zegoen argi, kanpoko erreserbetan dituen 640.000 milioiak eskuratzea blokeatuta baitauka. Errubloak, berriz, oso debaluatuta daude, eta oso zaila zirudien hartzekodunek onartzea. Gainera, aste honetako interes bonuek ez zuten aurreikusten —aurrerago ordaindu behar dituen beste batzuek ez bezala— Errusiako monetan ordaintzeko aukera.
Moskuk transakzioa egin izan ez balu edo egitea galarazi izan baliote, bigarren aldia litzateke zorra ordaindu gabe utziko lukeena, 1917ko iraultzaren ostean sobieten gobernuak egin zuen moduan. Baina Putinenak erakutsi du interesak ordaintzen jarraitzeko nahiko dolar duela bere bankuetan. Gerraren hasieran, 40.000 milioiko zorra zuen; 20.000 milioi atzerriarekin. Bolumena ez da bereziki handia, eta hori, hein handi batean, azken urteetan Mendebaldearen zigorrak saihesteko erabili duen estrategiaren ondorio da. Denbora askoan Errusiaren zorrak kanpoko hartzekodunak erakarri zituen, apustu nahiko segurua zelako, herrialdeak dituen dibisa erreserba ugariengatik eta petrolioaren eta gasaren diru sarrera oparoengatik. Baina Mosku zor hori gainetik kenduz joan da, batez ere 2014an Krimea anexionatu zuenetik, inbertsoreak urrunduko zirela jakitun.
Hala, Ukrainako gerrara iritsi da munduko zor subirano txikienetarikoarekin (BPGaren %19,3). Kopuru horiek ikusita, baliteke Mendebaldearen presioa nahikoa ez izatea Errusia nazioarteko merkatuetatik kanporatzeko. Gainera, pentsa liteke inori ez zaiola interesatzen halakorik. Litekeena da Mosku zigortzea helburu duten gobernuek begi onez ikustea ordaintzen jarraitzea, horrek herrialdeko dibisa erreserbak agortzea ekarriko duelako.
Gainera, default-a ezarriz gero, hori eragiteko Mendebaldeak jarritako debekuek auzitegietan amaituko lukete, zorraren likidazio legitimoari buruzko eztabai dela eta. Eta horrek, Errusiaren diruak ez ezik, beste askorenak ere jarriko lituzke jokoan; bereziki swap-en merkatukoak: swap-ak aseguru mota bat dira, hartzekodunek kontratatzen dituztenak interesak jasotzen ez badituzte. Kalkulatzen da aseguru etxeek 40.000 milioi dolar itzuli beharko lituzketela, eta kopuru hori Errusiak duen zorra baino handiagoa da.
2015eko Greziako krisian saihestu egin zen herrialdea default egoeran sartu zela esatea, hain zuzen ere, swap-ek eragingo luketen mundu osoko finantza ekaitza saihesteagatik. Oso gertu zegoen 2008an gertatutakoa: Lehman Brothers inbertsio bankuaren porrotak berekin batera eraman zuen AIG aseguru etxe handia, denek ondo gogoan duten nazioarteko krisi ekonomikoa eraginez.
Izan ere, nazioarteko finantza sisteman denak daude denekin zorretan. Eta gerrak markatzen diten alde batean zein bestean asko dago jokoan. Badakite asko estutuz gero denak ito daitezkeela.
1 A ze aldrebeskeria. Nori bururatzen zaio hori egitea pilotako final ikusgarri bat jokoan dagoenean? Urliak kontatu zion sandiari berendiak halakoren bat ezagutzen zuela; ez konturik eskatu hemen. Dena den, ez da zaila asmatzen azkenaldian aurpegia zurbil nor ibili den apustu oker baten ondorioz. Zantzu bat: Txinan bizi da.
2 Ez Ukrainan, ez Errusian? Harritzekoa, egunotan ekonomiako albiste guztiak gerraren bueltan dira eta. Eta hau ere bai; dena dagoelako lotuta, Ukraina, Txina, Errusia, Hong Kong, LME Londresko Metalen Merkatua eta nikela.
3 Atalka, mesedez, Txina eta aurpegia zurbildutako hori lehendabizi. Xiang Guangda da larri ibili dena, oso larri azken bi asteetan. Xiangek kontrolatzen du Tsingshan Holding Group, altzairu herdoilgaitzaren munduko ekoizle handienetakoa, eta baita nikel ekoizle handia ere. Tsingshan konpainiak urte hasieran erabaki zuen nikel ekoizpena handitu egingo zuela, eta Xiangek, bere talaiatik, pentsatu zuen apustua ziurra zela: nikel gehiago merkatuan, metala merkatu egingo zen. Horregatik, gerokoen merkatuan beheranzko apustu bat egin zuen. Hamar euroan salduko zuen, demagun, martxoan entregatzeko nikela, zeina bitartean merkeago erosi ahalko zuen merkatuan. Aldea Xiangen eta bere konpainiaren poltsikora joango zen. Eta ez ziren bost euro izango; milioika dolar jokatzen dira lehengaien deribatuen pilotalekuan. Baina…
4 Baina… Ukrainako gerra etorri da. Eta zigor ekonomikoak. Eta Errusian ekoizten da munduko nikelaren %16. Nikel hori guztia bat-batean merkatutik kanpo gelditu da.
5 Eta Xiangi aurpegia zurbildu zaio. Pentsa, nikelaren hornidurarekiko kezkak eta urritasunak berak bat-batean garestitutako nikela erosi behar zuen derrigorrez, entrega konpromiso guztiak beteko bazituen, eta, horrekin, are gehiago garestitzen zuen metala. Bi egunetan nikelaren prezioa %250 garestitu zen LMEn, tonako 100.000 dolarrak gaindituz. Zurrumurruen arabera, Tsingshan konpainiak nikelarekin egindako beheranzko apustua 100.000 tona ingurukoa zen. Milaka milioi dolar ibili dira dantzan hor.
6 Dena dela, horrelako konpainiek eta enpresaburuek nahikoa diru izango dute galerak estaltzeko, ezta? Eta ez dute baserria jokatzen. Ez, ez dute baserria jokatzen, baina apustuak egiteko zorpetu egiten dira, besteak beste badaudelako beste pertsonaia batzuk pilotaleku honetan: artekariak. Artekariek dirua mahai gainean ikusi nahi izaten dute, ziur jakiteko apustularia gai dela aurre egiteko bere jokaldiei. Eta diru hori jartzeko, normalean, handikiak zorpetu egiten dira. Beraz, Xiangen bankua (JP Morgan) ere kezkatuta ibili da oso.
Izan ere, apusturen bat arriskutsuegia bihurtzen ari dela ikusten badute, gerta daiteke artekariak apustulariari eskatzea diru gehiago jartzeko mahai gainean. Eta Xiangek, baserria izanda ere, bereak eta bi pasatu ditu artekariek eskatutako dirutza lortzeko (omen 3.000 milioi dolar), munduko finantzak dauden bezala daudelako, eta likidezia falta delako. Baina lortu du dirua, eta lortu du nikela. Horretarako, laguntza handia izan da Londresen nikelaren merkatua ia astebetez itxita egotea.
7 Pilotalekua itxi dute partida erdian, baten bat larri zebilelako bere apustuekin? Funtsean, hori gertatu da, bai. Besteak beste, apustu irabazleak lurruntzen ikusi dituztenen haserrerako. Haiek salatu dute Txinako Gobernuak babestu duela altzairu konpainia, erortzen uzteko handiegia delakoan: Londresko metalen merkatuaren jabea HKEX (Hong Kong Exchanges & Clearing) da. Eta baieztatzeko dago Tsingshan konpainiak entregatzeko nikelaren zati bat Txinaren Estatuko Erreserbatik lortu duela.
8 Jokoa ez dela errenta esango dute gero. Batzuei beti errenta tokatzen zaie, bai.