Argindarraren prezioa jaitsi egin da eta azaroaren 1etik izandako merkeena da. % 49 jaitsi da, eta orduko megawatta (MWh) 96,08 euroan kokatu da. Argindarraren prezioa pasa den astelehenean baino % 71 merkeagoa izango da.

Euskal Herriko Pentsiodunen Mugimenduak urtarrilaren 15eko manifestazioetara batzeko gonbita egin du. Hego Euskal Herriko pentsiodunek adierazpen batean nabarmendu dutenez, euskal hiriburuetan deitutako manifestazioak langileen, sindikatuen eta gazteen “elkargune” izan litezke.

Kondairak dio egun batean ehun pezeta kostatzen zen produktu batek, kafeak, euro bat balio zuela hurrengo egunean; hau da, egun batetik bestera %66 igo zela prezioa, euro bat 166 pezeta direlako. Uste zabaldua da prezioen borobiltzea orokorra izan zela duela hogei urte, pezetak eta liberak alde batera utzi eta euroak erabiltzen hastean, baita horren ondorioz prezioak izugarri garestitu zirela ere —gorantz borobildu baitziren, nola ez—. Baina usteetatik harago, zer diote estatistika ofizialek?

Galdera horri erantzutea ez da hain sinplea, ez bederen Euskal Herrian. Inseek ez du daturik ematen Ipar Euskal Herriari buruz, eta INE Espainiako estatistika erakundearen serie historikoak 2002ko urtarrileraino egiten du atzera; hau da, euroa euskal herritarren eguneroko dirua bilakatu zen hilabetera arte —1999an sortu zen, baina birtualki—. Hau da, 2001eko abenduaren 31tik urtarrilaren 1era gertatu ziren aldaketak ez direla azaltzen, baina bai 2002ko urtarriletik 2021eko azaro arte prezioek zer bilakaera izan duten Araban, Bizkaian, Gipuzkoan eta Nafarroan. Tarte horretan inflazioa %48,4 handitu dela dio INEk. Hau da, lehen ehun pezeta balio zuenak gaur egun 148 pezeta balio beharko lukeela.

Egia da, ordea, herritarren begietara garestitzea handiagoa izan dela edo hori dirudiela. Eta hori da, neurri batean, begi horrek gehiago ikusten dituelako prezio batzuk eta gutxiago beste batzuk. Hots, gehiago erreparatzen diela egunero edo astero erosten diren produktuei —elikagaiak edo erregaia— eta gutxiago aldian-aldian egiten diren erosketek dituztenei —altzariak, gailu elektronikoak…—. Eta horretan ez dago zalantzarik: INEren datuek berek esaten dute eguneroko jardunarekin lotutako produktu asko eta asko %48,4 horretatik gora garestitu direla.

Horrela, INEren sailkapen nagusiari erreparatuta, ikusten da elikagaiak eta alkoholik gabeko edariak %56,2 garestiago direla euroa estreinatu zen garaiarekin alderatuz gero. Janarien artean, noski, bada alderik.

Txerrikia, ez hainbeste

Haragiei dagokienez, %65en bueltan garestitu dira behikia eta ardikia, eta %37 txerrikia. Azken hori da, hain zuzen ere, azken urteetan kontsumoa handitu duen haragi bakarra.

Haragiarekin batera saskian sartzen diren beste elikagai batzuk ere asko garestitu dira. Prezioa bikoiztu baino gehiago egin du frutak (+%118), eta ez doaz urrun arrautzak (+%92,4), olioa (+%86,4) eta barazkiak (+%83,2).

Ogia ere neurriz kanpo garestitu dela dio herri jakituriak, baina ez diote halakorik estatistika ofizialek: %48,3 igo da haren prezioa, inflazioaren indize orokorra bezainbat. Arrazoia supermerkatuetako ogi merkean aurki daiteke, okindegietan saltzen den ogi landuagoaren igoera konpentsatu baitu.

Esnea, berriz, batezbestekotik behera garestitu da, %28,7 hain zuzen ere. Berri ona kontsumitzaileentzat, baina ez hainbeste Euskal Herriko esne ekoizleentzat. Aspaldi ari dira salatzen industria ontziratzaileak ez diela nahikoa ordaintzen, eta askotan kostu azpiko prezioak onartu behar dituztela. Kexu dira banaketa kate handiek esne merkea erabiltzen dutela bezeroak beren supermerkatuetara erakartzeko, praktika hori sektorea hondoratzen ari dela, eta ustiapenen galera bizkortzen ari dela. Datorren aste honetan protesta bateratuak egitera deitu dute Hego Euskal Herriko nekazari sindikatu guztiek, sektorea «itotzen» ari dela uste baitute, eta bereziki latza dela egoera esnetarako behiak dituztenentzat.

Azukrea, merkeago

Izan da azken hogei urteotan merkatu den elikagai bat: azukrea. 2002ko urtarrilean baino %16,2 gutxiago balio zuen 2021eko azaroan. Munduan, azukre ekoizpena asko handitu da azken urteetan.

Bizioei dagokienez, INEk legezkoak diren biren bi drogei buruzko datuak ematen ditu: alkohola eta tabakoa. Baten zein bestearen bilakaera oso desberdina izan da. Gehien garestitu den produktua tabakoa da, azken hogei urteetan %158,1 garestitu baita haren prezioa, hau da, prezioa ia 2,6 aldiz biderkatu dela. Tabako ekoizleen patrikara baino gehiago, ogasunen kutxetara joan da diru hori, tabakoaren gaineko zerga berezia askotan igo baita azken urteetan. Gaur egun, zigarreten prezioaren %79 dira zergak, tabakoaren gaineko zergari batzen baitzaio %21eko BEZa.

Zerga bereziak ordaintzen dituzte edari alkoholdunek ere, ardoak izan ezik —elikagai gisa hartzen dute Espainiako eta Frantziako legediek—, baina haien prezioa ez da asko handitu euroa patriketan dagoenetik: %25,9.

Elikagai eta edari ez diren produktuetan eta zerbitzuetan, denetarik izan da. Inflazio orokorraren azpitik igo da jantziena eta oinetakoena ere, neurri handi batean merkatuaren zati gero eta handiagoa dutelako nazioarteko kateek, eta horiek batez ere Asian egiten dutelako ekoizpena, soldata oso apaleko herrialdeetan: lehen Txina, orain Vietnam eta Bangladesh, adibidez.

Elektronika, merkeago

Txinaren eragina ere ukaezina da Komunikazioak izeneko atalean, %22,9 merkatu baitira. Hor sartzen dira sakelako telefonoak, ordenagailuak eta beste gailu elektronikoak. Haien prezioa jaitsi baizik ez da egin 2002az geroztik, eta orduan baino bost aldiz gutxiago balio dute orain. Egia da, hori bai, merkatzearen zatirik handiena 2002-2015 epean gertatu zela, baina orduz gero beste %20 inguru jaitsi da haien prezioa.

Neurri apalagoan bada ere, merkatu egin dira etxeko tresnak ere, %8,3 hain zuzen.

Kontrakoa gertatu da energiarekin. INEren arabera, %115 garestitu da euro billeteek zirkulatzen dutenetik. Baina egia da igoera ez dela etengabea izan, izan direla gorabehera batzuk, eta 2021ean koska handi bat egin duela gora: %26 urte bakar batean.

Energia garestiagoaren ondorioz, etxea berotzea, argiztatzea eta urez hornitzea duela hogei urte halako bi baino gehiago kostatzen da orain (+%110,7), eta nabarmen garestitu da garraioa ere: %57,8 garraio pertsonala, eta %88,2 garraio publikoa.

Soldatak, ez hainbeste

Eta prezioak zenbat handitu diren ikusita, galdera logikoena izango litzateke nola handitu diren prezio handiago horiei aurre egin behar dieten diru sarrerak; soldatak, langile gehienentzat. Soldaten egiturari buruzko INEren inkestak ez du atzera egiten 2001 amaierara edo 2002 hasierara. Bai, ordea, soldaten kostuei buruzko inkestak, eta horretan ikusten da inflazioaren nabarmen azpitik apaldu dela enpresek soldatetan egiten duten gastua. Zehazki, %35 handitu da, inflazioa baino hamahiru puntu gutxiago. 2001eko azken hiruhilekoan, hileko 1.707 euroko kostua zuten soldatek, eta 2022ko hirugarren hiruhilekoan —joan den astean zabaldutako datua—, berriz, 2.303 euro.

Baina datu horrek beste bat ezkutatzen du: soldata txikiagoak asko hedatu direla 2008ko krisiaz geroztik, gero eta langile gehiago daudela soldata oso txikiekin, zerbitzuetan batez ere, eta zabaldu egin direla lanaldi partzialak.

Urte batzuk barru, zinema txartela erosteko, azken orduko hegaldi bat hartzeko, beste inon ikusi gabeko galtza horiek bereganatzeko, edo, zergatik ez, eguneroko erosketak egiteko, euro digitala erabili ahalko da, ohiko ordainketa moduez gain. Edo bederen hori nahi du Europako Banku Zentralak. Izan ere, urte batzuk barru diru mota digitalak nagusituko direla ematen du. Gaia korapilatsua da, eta erpin ugari ditu. Hasteko, ez dago argi errealitate horrek egiazki zer itxura hartuko duen, zer abiadan hedatuko den, ezta zenbateko eragina izango duen ere ekonomian eta gizartean, herritarren eta enpresen artean. Haatik, komeni da prest egotea.

Aldaketa badator, denen begien aurrean. Iazko abenduan EBZk kaleratutako baina pandemiaren aurretik egindako inkesta batean, agerian utzi zuten ordaintzeko modu berriak hedatzen ari direla. Oraindik ere, lau erosketatik hiru eskudirutan ordaintzen dira euroaren eremuan, eta gainerakoa batik bat txartelarekin —apurka, gero eta gehiago—. Interneten egindako erosketei dagokienez, %96 ez dira eskudirutan ordaintzen, baizik txartelarekin, transferentziekin edo bestelako sistemekin.

Inkestak bazituen beste bi aldagai interesgarri. Batetik, 2019 amaieran ateratako argazki horrek jada aurreratzen zuen merkataritza elektronikoak gero eta pisu ekonomiko handiagoa duela. Hala, europar batek egunean 1,6 produktu erosten ditu kalean, eta 25 euro gastatzen batez beste. Interneten, berriz, 0,16 produktu erosten ditu, baina batez beste 66 euro gastatzen. Bestetik, herrialde batzuetan digitalizazioa askoz ere hedatuagoa dago: Finlandian eta Herbehereetan, kasurako, erosketen %35 egiten dira eskudiruz. Azkenik, agerikoa denez, COVID-19ak bizkortu egin du erosketa elektronikoen prozesu hori.

EBZren azterketa

Merkataritza elektronikoaren hedatzea ez da bere hartan geratuko, eta aurrerago, dirua erabiltzeko modu berriak agertu daitezke. Auzia ez da diru digitala etorriko ote den, noiz etorriko den baizik. Oraindik etorkizun urruna dirudi, baina euro digitala jaulkitzeko arriskuak, aukerak eta ondorioak aztertzen dihardu EBZk. Atlantikoaren beste aldean ere, AEBetan, horretan ari dira.

Prozesu hori oso azkar zabalduz gero, arriskua dago sistema horretatik kanpo uzteko gizartearen sektore zabal bat. Egun, eskudiruaren abantailak oharkabean igarotzen dira: ukitu egin daiteke, salerosketaren pribatuta- suna bermatzen du, eta ez du inongo azpiegitura teknologikorik behar. Digitalizazioak kolokan jar dezake hori. Horregatik, EBZren arabera, eskuko diruaren pare, euro digitalak «erabilerraza» izan beharko luke, «edonoren eskura egon eta pribatasuna bermatu».

Batez ere teknologia enpresa erraldoiak garatzen ari dira diru digitalerako proiektuak, eta arriskua dago haietako bat azkar orokortzeko, denen sakelakoetan diren egitura teknologikoak baliatuta —Googlek, kasurako—. EBZren arabera, horrek Europako «subiranotasun finantzarioa, ekonomikoa eta azkenik politikoa mehatxatuko luke». Mehatxu hori ikusirik, euro digitalak segurtasuna eman eta finantza egonkortasuna ziurtatu beharko lukeela uste du.

Nazioarteko estatusari begira ere atzerriko banku zentral baten diru digitalak bazterrean utz dezake urteotan guztiotan euroak hartutako tokia. Dena dela, EBZk uste du hark bultzatutako diru digital bat aukera bat izan daitekeela, euroaren tokia indartzeko.

Era berean, EBZk iritzi dio finantza sistemaren eta ekonomiaren digitalizazioa bultzatu dezakeela, eta negozio aukera berriak sortu. Adibidez, ordainketa zerbitzuen bitartekariek zerbitzu sorta eskain diezaiekete enpresei eta erosleei, eta diruaren hornitzaile izan daitezke, «kostuak murriztuz» eta Internet bidezko ordainketetan konponbide europar bat emanez. «Euro digital batek Europaren autonomia bermatu dezake txikizkako ordainketak egiteko hain estrategikoa den sektore batean», zehaztu du.

Finantza sistemari begira

Diru digitalak ondorio zuzenak ditu finantza sisteman, bankuen bitartekaritza rola kolokan jar dezakeelako, eta, ondorioz, interes tasa bidez diru politika ezartzeko katea moztu daitekeelako, EBZren beraren funtzioa ahulduz. Beste arriskuen artean, EBZk uste du bankuek zerbitzuak garestituz erantzun dezaketela, edo, ohiko negozioa kolokan jar daitekeenez, arrisku handiko inbertsioetan sar daitezkeela. «Adibideok azpimarratzen dute euro digitalaren diseinua kontu handiz hartu behar dela, aintzat hartuz diru politikaren transmisioan eta finantza egonkortasunean zer ondorio izango dituen». Atzean antzematen da aldaketa erronka handi bat izango dela sistemarentzat eta EBZrentzat berarentzat. Bere balantzea eraldatzera eraman dezake, hala nola euro digital hori sostengatuko duten aktiboak bereganatzera bultzatuz.

Zibererasoen mehatxuari ere garrantzia ematen dio, finantza egonkortasuna kolokan jar dezaketelako. Horregatik, euro digitalak zibererasoen kontra «erresilientea» izan beharko duela diote txostenean.

Azterketa hori iazko urrian kaleratu zen, eta handik bederatzi hilabetera, udan, euro digitalaren proiektua abiarazteko prozesuari ekin zioten. Bi urte iraungo du. «Gure lanak bermatu nahi du, garai digitalean, herritarrek eta enpresek modua izango dutela diru mota seguruena erabiltzeko; banku zentralaren dirua, alegia», aipatu zuen Christine Lagarde EBZko buruak. Bi urteotan, euro digitalaren proiektua garatuko dute legedi aldaketetan, herritarren beharra eta ondorioak azterturik. Bidea hasi besterik ez da egin. Etorkizuna ate joka ari da.

Nork du gogoan zer itxura zuten pezetak eta liberak? Oraindik ere ba al da prezioak diru horietan kalkulatzen duenik, eta, inork ez badu halakorik egiten, noiz egin zuen buruak klik? Ziurrenik, 30 urtetik beherakoentzat goxokiak erosteko dirua, edo gurasoek aipatu ohi duten elezahar bat baino ez dira. Izan ere, gaur egun, euroa guztiz barneratuta daukate euskal herritarrek, baina ezin da ahaztu hogei urte iragan direla 2002ko Urtezahar hartan estreinakoz euroak erabiltzen hasi zirenetik. Lehenengo egun haietako ilusioari ondorengo urteetako festa ekonomikoak jarraitu zion, harik eta 2008an finantza krisia piztu eta ajea azaleratu zen arte, 2012an euroa bera kinka larrian jartzeraino. Krisiz krisi, egungo pandemiaraino: urteurrena balantzea egiteko aukera ona da, txanpon orok bezala euroak bi alde baititu: aurkia eta ifrentzua, argia eta iluna.

Alde onei begira, bistakoa da euroa hemeretzi herrialdetan erabiltzeak erosoago bihurtu duela Europan barrena bidaiatzea, baina abantaila praktiko horrek ondorio zuzenagoak ditu hemen, mugaren bi aldeetan. «Euskal Herrian, historian diru bakarra izan dugun aldi bakarra da. Horrek dakarren gerturatzea balio handikoa da», azaldu du Joseba Barandiaran Mondragon Unibertsitateko irakasleak. Euroaren aurretik, alde handiak egon ohi ziren pezetaren eta liberaren arteko trukean, eta horrek ondorioak zituen alde bateko zein besteko erlazioetan. «Diru bat erreferentzia bat da prezioentzat, etxea erosteko edo langile bat kontratatzeko, adibidez. Diru bakar bat izateak lotura ekonomikoak errazten ditu. Muga bat gutxiago da».

Euroak, halaber, egonkortasuna eman dio industrian eta esportazioetan oinarritutako euskal ekonomiari. Iraganean, herrialdeen arteko lehiakortasun diferentziak diruaren balioa galduz orekatzen ziren. Hego Euskal Herrian, halaxe gertatu ohi zen pezetarekin: «Gure merkataritza harremanak Europan daude, Frantzian, Alemanian eta Italian. Enpresek truke tasari ez diote erreparatu behar, eta hori urrats handia eta interesgarria da. Kanpora begira, berriz, euroaren sendotasuna ez da pezetaren sendotasun bera. Egonkortasun handiagoa ematen du. Pezeta gora eta behera ibiltzen zen etengabe», azaldu du Joseba Madariagak, Laboral Kutxako ikerketa taldeko zuzendariak.

Soldatak eta prezioak

Prezio egonkortasunak eta interes tasa bateratuek inbertsioak egitea erraztu dute, baina errentan edo enpleguan ez dute nabarmen txikitu herrialdeen arteko aldeak. Hego Euskal Herriari dagokionez, egia da biztanleko errenta euroaren eremuko batezbestekoa baino handiagoa dela: hamabi puntu handiagoa Araban, Bizkaian eta Gipuzkoan, eta bost puntu handiagoa Nafarroan Ipar Euskal Herriko daturik ez dago, baina Akitania 11 puntu beherago dago. Dena dela, Endika Alabort EHU irakaslearen esanetan, «langileak galtzaile atera dira», soldatak ez baitira igo prezioen neurri berean: 2002tik 2021era, salneurriak %48 handitu dira Hegoaldean, eta soldatak %14 eta %23 artean (2019ra arte). «Tarte hori euroaren epe guztian izan da, baina austeritatearen urteetan turboa sartu zitzaion joera horri».

Euroak errealitate ekonomiko askotariko bati erantzun behar dio, eta horrek nabarmen zailtzen du desorekak zuzentzea. Teorian, diru berbera erabili ohi duen eremu batek egoki funtzionatu dezan, toki batetik besterako langileen mugimenduarekin orekatu daiteke. «Hori gertatzen da Estatu Batuetan. Han, lanik ez baduzu, beste estatu batera joaten zara. Hemen ez da hori gertatzen kultur diferentzien ondorioz, eta doikuntzak soldatetan eta prezioetan egiten dira», azaldu du Madariagak. «Euroak behartu egiten zaitu. Hegoaldeko herrialdeak poztasun handiarekin sartu ginen abentura honetan, jabetu gabe ordainak zituela. Ezin duzu lehiakortasuna galdu, galdutakoa gero ordaindu beharko duzulako», gehitu du.

Komeni denean diruaren balioa jaisteko erabakirik ezin hartzeak badu bere alde negatiboa: estatukideek galdu egin dute diru politikaren erreminta. «Diru politika bakarra Europako Banku Zentralak diseinatzen du. Batzuetan, aldeak daude euroaren eremuko herrialdeen ziklo ekonomikoen bilakaeran», nabarmendu du Mikel Casares NUPeko ekonomia irakasleak.

Eta halaxe gertatu zen lehen urteetan eta ondorengo krisialdian. Azken batean, hain interes tasa apalak izatera ohituta ez zeuden tokietan Irlandan eta Espainian, burbuilak hauspotu zituen, edo herrialdeok ez zuten aukera baliatu inbertsio produktiboak egiteko. Orduko diru politikak ekonomia hoztea eskatzen zuen, baina ez zen halakorik egin. «Zergatik? Euroaren gainerako herrialdeetan ez zutelako arazo hori, batik bat Frantziak eta Alemaniak. Ondorioz, krisiaren larritasuna handiagoa izatea eragin zuen», uste du Casaresek.

Era berean, euroaren arkitektura diseinatu zenean, defizit eta zor publikoaren helburuak zorrotz betetzeko diziplina irudikatu zen, baina zerga politika harmonizaturik ez zen ezarri. «Zerga harmoniaziorik gabeko eurogune bat eraiki eta akats sistemikoak agertuz gero, ezin dira konpondu. Paul Krugman ekonomistak ohartarazi zuen hondamendi bat zela, batasun fiskalik gabe zerga paradisuak sortuko zirelako: Luxenburgo, Herbehereak eta Irlanda», salatu du Alabortek. Haren irudiko, «akatsez osatutako eredua planteatu zen, eta liberalismoa zegoen horren atzean: Maastrichteko Itunarekin euren politikak ezartzeko modu bat izan zuten botereek».

2008ko nazioarteko finantza krisiaren ondorioei aurre egiteko hartu ziren neurriek ziztu bizian igoarazi zuen Europa hegoaldeko herrialdeen zor publikoa, eta ekaitzaren begian Grezia zegoen. 2012rako, zor merkatuetako inbertitzaileak ez ziren fio, eta hegoaldeko estatuen bonuak gero eta interes tasa garestiagoetan finantzatzen zituzten. Greziaren, Zipreren, Portugalen erreskateak etorri ziren, baita Irlandako eta Espainiako finantza sistemarenak ere. Italia ere kinka larrian zen, eta euroa haustearen aukera gero eta gertuago zegoen, harik eta uztailaren 23an Mario Draghi EBZko presidenteak «behar den guztia» egiteko gertu zegoela esan zuen arte. «Adierazpen soil hark balio izan zuen merkatuek ikusteko serio ari zela», gogoratu du Barandiaranek.

EBZk merkatuetan esku hartu zuen. Lehenik, aktiboak bereganatuz; 2015eko martxotik aurrera, herrialdeen zor publikoa erosiz. Egungo pandemian, ekonomiaren bat-bateko erorialdia ikusirik, berriro berraktibatu zen programa hori. «Bonuen interes tasak %5-6 izanda, ezingo zitzaion eutsi. Zor publikoaren erosketa masiboak salbatu du euroa», azaldu du Casaresek.

Soldatak apaldu

Galdutako lehiakortasuna berreskuratzeko, hegoaldeko herrialdeei lan kostuak murrizteko errezeta zorrotza inposatu zitzaien: austeritatea. «Soldatak apaldu behar izan genituen, eta orduan hasi ginen lehiakortasuna handitzen. Lehenik, apurka esportatzen; gero, ekonomia osoa hasi zen indarra hartzen. Lehen zazpi urteetako festa ondorengo urteetan ordaindu genuen, eta arazoa betikoa da. Ahulenek galtzen dute gehien. Jabetu behar dugu euroak egonkortasuna ematen duela baina ordain batzuk ere badituela», argitu du Madariagak.

Gertaturikoa zenbateraino leporatu dakioke euroari? Barandiaran: «Euroak denentzat finkatu ditu arauak, eta horrek zerga diziplina eskatzen du. Kontua da euroaren gerrikoan sartu nahi duzunean hasten zaizkizula estutasunak. Batzuek hobeto baliatu dute, jantzia egokitzen zaielako, baina hori ez dago harrian idatzita». Joko arau horrek mesede egiten die Alemania eta iparraldeko herrialdeetako ekonomia sendoagoei, bai; baina, Barandiaranen ustez, hegoaldekoek ere badute ardura bat. «Bien arteko nahasketa bat da», laburbildu du Alabortek: «Euroak ez du lagundu, eta beste gauza bat da kudeaketa txarra edo ustelkeria maila».

Irudika al daiteke zer gertatuko litzatekeen euroa desagertuko balitz? Barandiaranek argi du. «Ikaragarria litzateke. Europaren proiektu politikoa pikutara joango litzateke». Alabort oso kritiko da euroarekin, baina zaila zaio erantzun argi bat ematea: «Oso-oso gai konplexua da. Oso kostu handiak dakartza. Grezian kalkulatu zuten bizi maila urte askotarako murriztuko zela. Zer herrialde dago prest hamar urtez krisian bizitzeko?».

Madariagaren irudiko, Europa bera joan da mekanismoak eraikiz harri berarekin berriz estropezu ez egiteko, baina uste du oraindik bultzada handia ematea falta dela zerga batasun baterantz. Next Generation funtsekin urrats handi bat egin dela deritzo, finantzaketa bateratu egin delako.

Ondorengo hogei urteek ez dute zertan aurrekoen bide bera hartu, baina, Casaresen ustez, herrialde batzuk finantza publikoak orekatu eta itzalpeko ekonomiaren aurka gogor egin ezean, «euroak gaizki amaituko du».

EAJk ez du lan erreforma babestuko erkidegoetako lan-hitzarmenak gailentzen ez badira. “Gaur gaurkoz, EAJk ezetz esango dio lan erreformari”, adierazi du Aitor Esteban diputatu jeltzaleak. EH Bilduk ere iragarri du ez duela bat egingo erreformarekin egun dagoen moduan.

Akordiotik kanpo geratu da milaka euskal langileri zuzen-zuzenean eragiten dien eduki garrantzitsu bat: estatuko itunen eta herrialdeko itunen artean lehentasuna zeinek izango duen zehaztea. ELAk eta LABek puntu horren gainean arreta berezia jarri dute lan erreformari buruzko negoziazio prozesuan. «Marra gorritzat» jarri dute estatuko itunen lehentasuna indargabetzea, eta egitasmoa Espainiako Kongresura iristean hori irmoki defendatzeko eskatu diete EAJri eta EH Bilduri.

Funtsean, Araban, Bizkaian eta Gipuzkoan lortu zuten aurreko erreformek ezarritakoa malgutzea. 2017an, sindikatu nagusi guztiek eta Confebask patronalak Lanbide arteko euskal esparrua adostu zuten, eta horren bitartez hiru lurralde horietan hitzarmen probintzialak aplikatzen dira. Hala ere, itun hori beti egon da mehatxupean; besteak beste, auzitara eraman zuten patronalak eta CCOOk eta UGTk.

Asteotan zabaldu denez, gaiaz hitz egin dute Madrilgo negoziazioetan presente egon diren eragileek, eta gobernuaren proposamen bat ere jaso dute, baina, azkenean, hutsik utzi dute puntu hori. Alegia, indarrean mantendu dute aurreko erreformek esandakoa, estatuko hitzarmenen lehentasunari eutsiz. Baina bestela ere uler daiteke: Espainiako Kongresuko zelaian utzi dutela pilota. Alegia, mahai politikoan.

Lege dekretu bidez tramitatuko da egitasmoa, baina alderdiek zuzenketak aurkeztu ahal izango dituzte, eta abertzaleek jakin badakite beren herrialdeetako sindikatuek gertutik zainduko dituztela. Bestalde, Sanchezen gobernuak Euskal Herriko eta Kataluniako alderdien babesa beharko du egitasmoak aurrera egin dezan. Atzo, akordioaren berri eman eta ordu gutxira finkatu zuen bere jarrera EH Bilduk, koordinatzaile nagusi Arnaldo Otegiren ahotan: «Aurreko erreforman kendutako oinarrizko eskubideak berreskuratzen ez badira, EH Bilduk ez du erreforma hori babestuko».

Espainiako Gobernua ez da esku hutsik joango irekiko den negoziazio mahai berrira. Sindikatu eta patronalei egin dien eskaintza bera eraman dezake: erdibideko proposamen moduko bat. Zabaldu denez, herrialde hitzarmenei lehentasuna ematearen alde azaldu zen gobernua, baina ez eduki guztietan. Sindikatu abertzaleek mezu argiak bidali dizkiete EAJri eta EH Bilduri: herrialdeko itunek izan behar dute lehentasuna, oso-osorik.

ELA eta LAB, oso kritiko

ELAko idazkari nagusi Mitxel Lakuntzak esana du Sanchezen gobernuak esku artean izango lukeen ereduaren kontra daudela erabat. Atzo bidalitako oharrean, orain arteko mezua errepikatu zuen sindikatuak: akordioak puntu horretan egungo legeriari eusten diola eta horrek «etengabe mehatxatzen» dituela euskal langileen lan baldintzak eta Confebaskek eta sindikatuek sinatutako akordioa.

LABek ere azpimarratu du akordioan ez dela herrialdeetako itunen lehentasuna berreskuratu eta, beraz, oraindik indarrean daudela negoziazio kolektiboaren estatalizazioa eta «horrek dakarren lan eskubideen prekarizazioa».

Oro har, bi sindikatuak oso kritiko azaldu dira Madrilen adostutakoarekin. ELAk uste du aurreko erreformen «alderdi kaltegarrienak» mantendu dituztela -estatalizazioa eta kaleratzeak egiteko erraztasunak-, eta patronalaren jarrera gailendu dela azpimarratu du. Hala, ,EAJri eta EH Bilduri eskatu die Kongresuan egitasmoaren aurka bozkatzeko. LABek, aldiz, uste du badagoela aukera Madrilen «partida jokatzeko», eta horren alde engaiatzeko eskatu die alderdiei. Bi sindikatuek mobilizazioak iragarri dituzte. ELAk dio horiek «ahalik eta erantzun zabalena» izan dezaten saiatuko dela.

Hego Euskal Herriko enpresek eta beharginek lan araudi berria izango dute urte berriarekin batera, baina berau ez da izango PPren lan errefomaren aurreko legedia, hau da, Espainiako Gobernuak ez du indargabetuko 2012ko erreforma. CEOE patronalak iragarri du ontzat ematen dituela eragileen mahaiak hilabete askoan negoziatutako idatziaren ardatz nagusiak, eta, haren ondoren, sindikatuek gauza bera egin dute. Iragarpen horiekin batera Espainiako Gobernuak akordioa egintzat jo du, sare sozialetan zabaldutako esker oneko mezuekin, eta lan erreforma berria goraipatuz. Erreforma horrek aldaketa garrantzitsuak ekarriko ditu negoziazio kolektiboan eta lan kontratazioaren esparruetan, baina, aldi berean, bere egingo ditu PPren erreformak jarritako habe nagusi batzuk enpresen aldeko malgutasunaren alde. Esaterako, kaleratze erraz eta merkeak bere horretan geratuko dira.

Lan erreformaren dekretua abenduaren 28ko Ministro Kontseiluan onartu nahi du Sanchezen exekutiboak, modu horretan Europako Batzordearekin duen konpromisoa bete dezan: urtea amaitu aurretik indarrean egotea. Yolanda Diaz Lan ministroak CEOE, UGT eta CCOOren adostasuna lortu du, azkenerako: «Akordio historiko bat da, Espainiako lan merkatua Europakoarekin parekatzen duena», azpimarratu du Lan ministroak sare sozilen bidez. Gaineratu du «batik bat behin-behinekotasunaren arazoari aurre egiteko» lege aldaketa bat dela. Espainiako presidente Pedro Sanchezek ere mezuak zabaldu ditu sare sozialetan: «XXI. mendeko lan harremanen eredu baterantz. Lan eta soldata duinak nahi ditugu, denon eskubideak berma daitezen». PSOE eta Unidas Podemosen arteko lehia hasi da erreformaren jabetza bereganatzeko, bistan da.

Baina jadanik garbi dago Pedro Sanchezen gobernuak ez duela indargabetu PPren lan erreforma; hala ere, aldaketa sakon batzuk nadira zenbait esparrutan. Negoziazio kolektiboan, lan hitzarmenen prebalentziak aldatu egingo dira, eta sektoreko itunek izango dute lehentasuna enpresa itunen aurretik. Eduki guztietan, ordea? Baliteke eduki batzuetan enpresa itunek finkatzea soldatapekoen baldintzak.

Itunen prebalentziak

Edonola ere, arazo hori bera gerta daiteke sektoreko zein hitzarmenez ari garen aztertzean. Hau da, sindikatu abertzaleak beldur dira estatuko sektore hitzarmenek ez ote dituzten finkatuko negoziazioaren eduki batzuk, eta ez herrialdeetako lan itunek. Horrek hauspo handiagoa emango lioke estatalizazioari. Onartzen duten lan erreformaren letra txikian argituko da auzia, luze gabe. Gobernuak onartuko duen dekretuak Espainiako Kongresuaren oniritzia lortu beharko du urtarrilean, eta baliteke tramite horretan aldaketak egotea hitzarmenen prebalentzietan zehaztuko diren edukien inguruan, alderdien ekarpenak tarteko.

Horrez gain, ultraaktibitatea berriro mugagabea izango da, eta ez urtebetekoa, 2012tik finkaturik dagoen moduan. Hortaz, itun bat iraungitzen denean, hori indarrean egongo da hurrena egin arte. Aipatu izan da ezen, mugagabea izan gabe, urtebetekoa baino luzeagoa izatea dela beste aukera bat; alegia, bi-hiru urteko ultraaktibitatea. Hori ere testu ofizialak argituko du.

Lan erreforma berriaren beste ezaugarri bat izango da lan kontratuen menua murriztu egingo dela, eta kontratu mugagabeak handitzeko neurriak jasoko dituela. Diazen ministerioak nahi du mugagabea izatea ohiko lan kontratua, eta, horretarako, sei hilabetera mugatuko du aldi baterako kontratu baten luzapena. Hura berriro luzatzeko baldintza jakin batzuk ezarriko ditu; esaterako, aurreikusi gabeko ekoizpen hazkunde bat. Baina luzapen horiek mugatuak izango dira. Horrez gain, 2 urteko epean 18 hilabetez aldi baterako kontratuak harilkatzen dituenak kontratu mugagabea izan beharko du. Orain, 30 hilabeteko epean, 24 hilabetekoak harilkatzea behar du estatus hori lortzeko.

Zenbait zalantza geratzen dira edukiei begira, hortaz, azken ukituak falta dituelako akordioak. Non dago aldeen arteko azken lokarria, ordea? Itxura batean, azpikontratazioaren esparruan. Gobernuak eta sindikatuek adostu dute azpikontratatutako langileek beharra egiten duten enpresaren lan hitzarmenaren araberako baldintzak izango dituztela. CEOE ez legoke prest neurri horri oniritzia emateko; esaten du garbiketa lana egiteko kontratatutako kanpoko behargin batek garbitzen duen enpresako lan hitzarmenaren araberako soldata lukeela, eta ez duela halakorik onartuko. Ikusteko dago erdibideko soluziorik dagoen esparru horretan ere.

ABEEak eta RED

Bestela, aldi baterako erregulazioak sendotzea ekarriko du erreforma berriak, RED izeneko sistema baten bidez. Langileak kaleratu ordez, lan araudiak aukera emango die enpresei aldi baterako erregulaziora bidaltzeko pandemian egin diren espediente berezien abantailen antzekoekin. Enpresek konpromisoa hartu beharko lukete, ordea, langileak ez kaleratzeko sei hilabetez, eta, lanik gabe dauden epean, haiei trebakuntza emateko. RED izeneko funts horrek ordainduko lituzke aldi baterako erregulazio horietan sartzen diren langileen soldataren zati handi bat eta kotizazioak.

Kaleratze errazek eta merkeek, aldiz, bere horretan jarraituko dute, eta ez da aldaketa handirik izango kaleratze kolektiboei dagokienez. Hau da, orain bezain erraz izango zaio enpresa bati kontratuak hausteko erregulazio bat aurkeztea, demagun aurreikusi duelako datorren hiruhilekoan salmentak apalduko dituela. Enpresek kaleratzeak egiteko duten malgutasuna ez du ukituko idatzi berriak, eta kalte ordain argalduak ez dira gizenduko. Administrazio publikoetan, ordea, kaleratze kolektiboak egiteko aukera erretiratuko dute lan arauditik.

CEOE patronalak garaipen politiko bat eman dio Espainiako Gobernuari lan erreforma onartuta, baina oniritzi horrek ondorio praktikoak ditu atzean. «Enpresen barne malgutasunerako mekanismoek bere horretan segitzen dute, eta horrek bermatuko du enpresak egokitu ahal izango direla egoera berrietara», esplikatu du patronalak. Alegia, kaleratzeak eta beste erregulazioak orain arte bezain erraz egin ahal izango direla: «Enpresaren askatasuna eta segurtasun juridikoa bermatzen du erreformak, eta bake sozialean laguntzen du». CCOO eta UGT sindikatuek, berriz, mezu laburrak igorri dituzte esateko «eskubideak irabazi» egiten direla itunaren bidez.

Lanbide arteko euskal esparru akordioa

PPren lan erreformak (2012) enpresako itunei ematen die nagusitasuna, eta, haiek ez daudenean, Espainia osoko sektoreko itunei. Hori dela eta, ELA, LAB, CCOO eta UGT sindikatuek eta Confebaskek Lanbide arteko euskal esparru akordioa egin zuten 2017ko urtarrilean, Araba, Bizkai eta Gipuzkoako sektoreko hitzarmenak aplikatzeko, haiek indarrean daudenean behintzat. Itun hori ez dute begi onez ikusten ez CEOEk ezta Madrilen egoitza nagusia duten sindikatuek ere, CCOOk eta UGTk, nahiz eta haien euskal adarrek sinatu duten. FEADRS patronalak (CEOEko kide) eta CCOOk eta UGTk epaitegira eraman zuten itun hori, baina gaur arte indarrean da.

Sindikatu abertzaleek ohartarazi dute azken asteetan lan erreformak areagotu egin dezakeela estatalizazioaren prozesua, euskal eragileei negoziatzeko eskuduntza gehiago kenduta. ELAko idazkari nagusi Mitxel Lakuntzak BERRIAri azaldu dio berriki espero dutela Sanchezen gobernuak esku artean izango lukeen eredua: «Gerta daiteke erreformak estatuko itunak lehenestea, argi, edota edukien arabera erabakitzea prebalentziak: soldatak, ordutegia eta abar. Zer sektore itunetan eta zer edukitan ezarriko dituzten lehentasunak, hori da gakoa hemen».

ELAk eta LABek euskal negoziazio kolektiboari eraso egingo dion lan erreformarik ez onartzeko eskatu diete kalean EAJri eta EH Bilduri. Greba orokorraren aukera baztertu den arren, alderdi horiek jaso dute mezua, eta estu hartzen ari dira Madrilen, herrialdeko sektorekoak izan daitezen lehentasunezkoak. Diaz ministroak aurrez aurre dituen eragileak, ordea, ez dira itunen prebalentziak modu horretan ezartzearen aldekoak, batez ere CEOE. Beretzat gorde nahiko lituzkete zenbait eduki CCOOk eta UGTk ere, eta sindikatu abertzaleak negoziazioaren jokotik atera.

ELA eta LAB, oso kritiko

ELAk komunikabideetara bidalitako oharrean, orain arteko mezua errepikatu du: akordioak puntu horretan egungo legeriari eusten diola eta horrek «etengabe mehatxatzen» dituela euskal langileen lan baldintzak eta Confebaskek eta sindikatuek sinatutako akordioa.

LABek ere azpimarratu du akordioan ez dela herrialdeetako itunen lehentasuna berreskuratu eta, beraz, indarrean jarraitzen duela negoziazio kolektiboaren estatalizazioa eta «horrek dakarren lan eskubideen prekarizazioa».

Oro har, bi sindikatuak oso kritiko azaldu dira Madrilen adostutakoarekin. ELAk uste du aurreko erreformen «alderdi kaltegarrienak» mantendu dituztela – estatalizazioa eta kaleratzeak egiteko erraztasunak-, eta patronalaren jarrera gailendu dela azpimarratu du. Hala, ,EAJri eta EH Bilduri eskatu die Kongresuan lege egitasmoaren aurka bozkatzeko. LABek, aldiz, uste du badagoela aukera Madrilen «partida jokatzeko», eta horren alde engaiatzeko eskatu die alderdiei. Bi sindikatuek mobilizazioak iragarri dituzte. ELAk dio horiek «ahalik eta erantzun zabalena» izan dezaten saiatuko dela.

Jakina da eskuduntzen auzia erabakigarria dela arlo ekonomikoan. Botere banaketa zehazten omen du. Eta zorrotzagoak bagara, boterea nork duen, eta beraz, nork ez duen ere ezartzen duela esan dezakegu. Eskuduntza nagusiak estatuek beretzat gorde dituzte, baina kapitalak du eredu ekonomikoaz erabakitzeko boterea, ez euskal langileok.

Gutxiago hitz egiten da auziak barne mailan duen garrantziaz, eta korapiloa ez da txikia. Euskal Herria aintzat hartuz gero, gure etorkizuna ziurtatzeko… [+]

Espainiako Kongresuak kontzertu ekonomikoaren erreforma onartu du, eta, ondorioz, Arabako, Bizkaiko eta Gipuzkoako Ogasunek beren gain hartuko dute finantza transakzioen (FTZ) eta zerbitzu digital jakin batzuen gaineko zergen (ZDJZ) kudeaketa: alegia, Google eta Tobin tasak deritzenena. Nafarroako Gobernuak ere akordio bat egin du Espainiako Gobernuarekin zerga horiek biltzeko.

Jaurlaritzak eta Espainiako Gobernuak uztailean lortu zuten akordioa. Xehetasunak ere lotu zituzten, baina kongresuaren bozketa falta zen. Atzoko bozketak tramite itxura zuen, eta hala izan zen. Ciudadanos eta Vox ez beste alderdi guztiek babestu zuten aldaketa. Pedro Azpiazu Ogasun sailburuak atseginez hartu zuen babes handia, eta, zehaztu zuenez, urte berria hasi bezain laster hasiko dira zerga berriak biltzen.

Hego Euskal Herriko ogasunek zerga berriarekin 250 milioi euro biltzea espero dute. Azpiazuk iragarri zuen Araba, Bizkai eta Gipuzkoan 220 milioi euro inguru bildu zituztela, baina azken asteetan apaldu egin du datu hori. Nafarroako Gobernuak, berriz, iragarri zuen urteko 30 milioi euro inguru bilduko dituela.

Datuen zenbatekoa kontuan hartuta, ez dira igoera handiak —Araba, Bizkai eta Gipuzkoan aurten 15.578 milioi euro biltzea espero dute zerga guztiekin, eta Nafarroan, 3.819 milioi—, baina, Azpiazuren ustez, akordio honen garrantzia ez datza bildutako kopuruan bakarrik: «Euskal zerga sistema bizirik dagoela berresten du. Europa ekonomiaren digitalizazio handiago baten bidean dago, eta kontzertuak bere egiten ditu joera berriak».

Bederatzi enpresa

Hego Euskal Herrian 9 enpresak egin beharko diote aurre Tobin tasari: Iberdrolak, BBVAk, Siemens Gamesak, Vidralak, CIE Automotivek, Gestampek, Euskaltelek, Faes Farmak eta Viscofanek. Burtsan mila milioi eurotik gora balio dutenak dira. Haien akzioen salerosketaren ordaina jasoko dute foru ogasunek, akzioaren balioaren %0,2, hain zuzen ere.

Google tasak, berriz, %3ko zerga ezartzen die Interneteko publizitate, bitartekaritza eta datu transmisiorako zerbitzu digital handiei. Zerbitzu horietan parte hartzen duen erabiltzailea Arabakoa, Bizkaikoa edo Gipuzkoakoa bada, lurralde horietan pagatuko dute zerga. Merkataritza elektronikoaren BEZari dagokionez, kontsumoaren lurraldea izango da ordainketarako irizpidea. Alegia, eroslea bizi den lurraldekoa.