Izan ere, Frantzia 2030 industrializazio planaren aurkezpenean, asteartean, Macronek agindu zuen mila milioi euro inbertituko dituela SMR erreaktore nuklear txiki eta modularrak garatzeko. Argindar gutxiago sortuko lukete, noski, baina txikiagoak dira haien arriskuak, istripu bat edo isuri bat gertatuz gero, eta askoz merkeagoak dira, 20 milioi eurotik behera. Gainera, aste gutxian seriean egin ahal izatea da asmoa.
70etik gora proiektu daude, AEBetan, Errusian eta Txinan batik bat, baina Frantzian ere bada bat, Nuward izenekoa, 170 MWeko potentzia lukeena, eta horretan jarri nahi du dirua Macronek. Hasieran, industriala da asmoa, hau da, EDF konpainia elektriko publikoak nuklearrari buruz duen jakintza erabiltzea halako erreaktoreak beste herrialde batzuetan saltzeko. Baina presidenteak berak onartu du Frantzian halakoak jartzeko aukera dagoela. Eszeptikoak badira, besteak beste, erreaktore txikiek nekez estal ditzaketelako itxiko diren zentralak, haientzat kokapen berriak aurkitu ezean.
EPRen porrota
Berez, Frantziak ez du inoiz lasterketa nuklearra utzi, baina porrot latza jasaten ari da bere proiektu izarrarekin, EPR belaunaldi berriko erreaktore erraldoiarekin. Normandian ari da horietako bat egiten, Flamanvillen, 1.600 MWeko potentziarekin; 2007an hasi zituzten lanak, baina irekiera data 2012tik 2024ra atzeratu dute jada, eta 3.000 milioi euro kostatu behar zuenak 20.000 milioi inguruko prezioa du dagoeneko. Diseinu berarekin Finlandian egiten ari direna ere bide horretatik doa.
EPRek ordezkatu behar zituzten erretiroa hartuko duten erreaktoreak. Agintaldiaren hasieran, Macronek esan zuen hamalau erreaktore itzaliko zituztela eta nuklearraren pisua %75etik %50era jaitsiko zutela. Bi erreaktore baizik ez dituzte itxi, biak Fessenheim zentral zaharrean (Alsazia). Planak betetzen badira, 2028rako beste sei edo zortzi itzaliko dituzte. Azken horietan egon daiteke Le Blayaiskoa, Baionatik 200 kilometrora.
Baina Macron ez da energia nuklearraren haizeak jotako bakarra. Eskuinaldera dituen lehendakarigai guztiek ere energia nuklearraren alde egin dute, eta, inkestak betetzen badira, haien artetik aterako da Macronen lehiakidea. Guztien argudioa bera da: karbono isurien aurkako gerran berriztagarriak ez dira nahikoak, eta emari jarrai bat berma dezakeen iturri bat derrigorrezkoa da. Desabantailei buruz, berriz, gutxiago hitz egiten dute, baina hor jarraitzen dute, temati: arriskutsuak dira pertsonentzat eta ingurunearentzat, eta oraindik ez dago konponbide egokirik hondakin erradioaktiboentzat.
Energia nuklearraren aldeko haizea nora eta Japoniara iritsi da. Fukushimaren ondoren, bere zentral guztiak itzali zituen Japoniak, baina Fumio Kishida lehen ministro berriak asteon esan du itxitako zentralak berriro irekitzea funtsezkoa dela, eta ezin direla arrautza guztiak eolikoen eta fotovoltaikoen saskian utzi.
Europan, zer?
Frantziaren auzoetan, berriz, denetarik dago. Fukushimak geratutako plan nuklearra bazterretik atera du Boris Johnson Erresuma Batuko lehen ministroak. «Garbi hitz egin dezagun: herri honetako gobernuek luzaroan ez dituzte hartu nahi izan nuklearrari buruzko erabaki gogorrak. Aurrera egin behar dugu nuklearrarekin», esan zuen urriaren hasieran. Johnsonek badu leku bat begiz jota: Wylfa, Ynys Mon uhartean (Gales). 2015era arte zentral batek funtzionatu zuen han, eta eraiste prozesuan daude.
Gauzak konplikatuak dira Alemanian. 2010ean, Angela Merkelek bizitza luzatu nahi izan zien herrialdean zeuden hamazazpi erreaktoreei, baina Fukushimaren ondoren, ziaboga egin zuen: zentral guztiak 2022rako ixteko agindu zuen. Sei bakarrik geratzen dira lanean, baina horietatik hiru aurten dira ixtekoak, eta beste hirurak, datorren urtean. Edonola ere, aste honetan bertan 25 pertsonalitatek itxierak eteteko eskatu dute, nuklearra uzten ari den lekua ikatza betetzen ari delako, eta harekin Alemaniaren CO2 isuriak %5 handituko omen direlako 1990ekoen aldean, eta zaila izango delako 2035eko helburura iristea —isuriak %65 txikitzea—.
Espainian, berriz, ez dago debekatuta zentral bat irekitzea, baina ez da berririk egin 1988an Trillokoa zabaldu zutenetik, Gaztela-Mantxan. Sor dezakeen oposizioa gorabehera, beste arazo bat dago: ekonomikoa, oso garestia baita erreaktore bat egitea ere. Zentral berririk eraiki ezean, 2027tik 2035era itxiko dira orain irekita dauden zazpi erreaktoreak
Zentral berriak merkatzeko bide bat izan daiteke Europako Batasunak energia nuklearra energia berdetzat jotzea, hartara errazago finantzatuko direlako. Frantziak eta beste bederatzi estatukidek hori egiteko eskatu diote Bruselari; Alemaniak ezetz dio. Berlinen harresia eraitsiko al du haize nuklearrak?
Udazkenero legez, Nafarroako Parlamentuan eta Batzar Nagusietan, zerga neurrien inguruan eztabaidatuko dute alderdiek, eta aurten kenkarien gainean egongo da fokuetako bat. Testuinguru berezian dator eztabaida. OCDEk Ekonomia Lankidetza eta Garapenerako Erakundeak multinazionalei gutxieneko %15eko tasa ezartzea proposatu du —ikus alboko testua—.
Gutxieneko tasak
Nafarroan, gutxieneko tasa %13 eta %18 artekoa da, enpresaren tamainaren arabera. Araban, Bizkaian eta Gipuzkoan, berriz, %11koa ezarri dute enpresa txikientzat, eta orokorra %13 da. Dena den, lau lurraldeetan, gutxieneko horretatik behera ordaintzeko modua dute enpresek zergapetze bikoitza saihesteko kenkarien, ikerketa eta garapenerako kenkarien eta, Nafarroaren kasuan, ikus-entzunezkoen sektorerako kenkarien bitartez.
Horrez gain, urte batean zerga oinarri likidagarriak izanez gero, galerak etorkizunean konpentsatzeko modua dute konpainiek —Nafarroan hamabost urtez eta Araban, Bizkaian eta Gipuzkoan, 30 urtez—. Iragan otsailean, ELAk txosten batean salatu zuen gutxieneko hori ez dela erreala, eta iaz Arabako, Bizkaiko eta Gipuzkoako 22 enpresa handienek batez beste %7,6 soilik ordaindu zutela, eta ogasunek 225 milioi biltzeari utzi ziotela —Petronorrek, Tubacexek, Bridgestonek, Pepsicok eta GKNk ez zutela euro bakar bat ere ordaindu kritikatu zuen irmo—.
2011ko azarotik, Europako Batasuneko zuzentarau batek behartu egiten ditu administrazioak zerga bakoitzetik biltzeari uzten zaion diru horren aurrekontu bat aurkeztera. Informazio horren bidez jakin daiteke Hego Euskal Herrian sozietate zergan kuotaren gaineko kenkarien faktura 330 milioi eurokoa izango dela aurten. Horri gaineratu behar zaizkio kuotaren gain ezartzen diren bestelako neurri eta pizgarriak: orotara, biltzeari utzitakoa 544 milioi euroren zerga etekinak dira. Zenbateraino erabili da diru hori jarritako helburuak betetzeko? Nafarroan lehen aldiz horri buruzko ariketa egin dute.
Iaz, aurrekontuei buruzko akordioan, hainbat kenkariren eraginkortasuna neurtzeko azterketa egitea hitzartu zuen EH Bilduk Nafarroako Gobernuarekin, eta hilabeteotan bederatzi adituz osatutako talde batek landu du txostena. Profil anitzeko adituak izaki, azterketan antzematen da oreka zail bat gorde dutela. Dena den, aztertutako bost kenkarietatik lauri buruz «zalantza handiak» dituztela ondorioztatu dute azterlanean.
Enplegu kenkaria
Horietako bat da enpleguarena. Hego Euskal Herrian foru ogasunek hamabi milioi euro biltzeari uzten diote urtean. Nafarroan, langile bati urtean 27.000 eurotik gorako soldata duen kontratu finkoa izenpetzeagatik, kenkari bat ezartzen zaio eta langileko laguntza 1.000 euro eta 6.800 euro artekoa izan daiteke —Araban, Bizkaian eta Gipuzkoan gutxieneko soldata baino %70 handiagoa izango den soldatari aplikatzen zaio eta laguntza 5.000 euro artekoa da—.
Nafarroan, 2016tik hona kenkariaren baldintzak hiru aldiz aldatu dituzte legegileek, baina apurka enpresek gero eta gutxiago erabiltzen dute: krisi urteetan, 2009. eta 2011. urteetan, batez beste zazpi milioi euroren laguntzak jaso ziren; egun, 3,5 milioi ingurura jaitsi da erabilera —nahiz eta urtearen arabera, gorabehera batzuk egon daitezkeen—. Enpresen izaerari dagokionez, batik bat izaera sozialeko enpresek eta tamaina txikikoek erabiltzen dute.
Txostenaren arabera, ez dago informazio nahikorik jakiteko zenbat enplegu sortu diren kenkaria ezartzearen ondorioz eta zenbat sortuko liratekeen laguntza izan zein ez. Horregatik, uste dute eraginkortasun txikia duela; hots, kostua handiegia da, «edozein kasutan sortuko litzatekeen enplegua baita». Gizarte Segurantzaren kotizazioen hobariak eraginkorragoak direlakoan daude, denboran irauten baitute eta kenkaria behin soilik aplikatzen baita. Gainera, Nafarroan laguntza aplikatu ahal izateko baldintza 27.000 eurotik gorako soldata izatea «gehiegizkoa» dela deritzote. Hori guztia kontuan harturik eta Europan, egun, herrialde gutxitan aplikatzen denez —soilik Bulgarian, Txekian, Grezian, Hungarian eta Espainian—, kenkari hori ezabatzeko aholkatu dute.
Antzera gomendatu dute inbertsioari lotutako hiru pizgarriekin: kenkaria, berrinbertsiorako salbuespena eta erreserba. Hiru neurriok aktibo finkoen inbertsiorako egituratu badira ere, egileek «zalantzak» dituzte haien eraginkortasunari buruz. Aurten 82 milioi euro inguru biltzeari utziko diote lau ogasunek. Txostenak ondorioztatu du Nafarroan pizgarrietako bat kendu egin beharko litzatekeela, eta beste bi «hobeto egituratu, batik bat sektore estrategikoetara bideratuz».
Auzia da ea sozietate zergan jasotzen diren kenkari guztiak ezabatu egin beharko liratekeen. Galdera horren aurrean, adituek proposatu dute lehenik zerga bere osotasunean aztertu beharko litzatekeela.
Ondorio orokor horiek eztabaidako oinarria eman diete ezkerreko alderdiei. EH Bilduk interesgarritzat jo du emaitza, aldez aurretik zuten arrazoizko zalantza baieztatu dielako txostenak: «Kenkarien ezarpena justifikatzen duen helbururik ez da betetzen». Azken hamarkadan, krisiak krisi, ekonomiak gora egin duen bitartean, sozietate zergaren bilketak behera egin du: 2009an, 571 milioi euro bildu ziren Nafarroan, eta, iaz, 250 milioi. Adolfo Araizek nabarmendu du zerga bilketaren murrizketaren azken emaitza horixe bera dela: enpresek gutxiago ordaintzen dutela, «besterik ez».
Negoziazioak hasi berri diren honetan, erreforma sakon baten beharra aldarrikatu du, Ahal Dugu eta Ezkerrarekin batera. Haatik, Nafarroako Gobernuak «lasaitasuna» eskatu du.
Urnietan zendutakoa hango kiroldegia berritzeko lanetan ari zen. ELAk azaldu duenez, Miguel Imaz enpresa ari da behar horretan, udalak adjudikatuta, eta hildako langilea enpresa horrek azpikontratatutako beste batentzat ari zen lanean, Pavimentos Tecnologicos Zarrarentzat.
Atzo goizaldean gertatu zen ezbeharra. Antza denez, hormigoia botatzeko lanetan ari ziren; kamioiaren besoetako batek oreka galdu ostean, haren luma baten kolpearen ondorioz hil zen behargina. Ikerketa abiatu du Osalanek, EAEko laneko segurtasun eta osasunerako erakundeak. Obra eraikin publiko batean egiten ari direnez, Urnietako Udalak erabaki du laneko agintarien eta inplikatutako agenteen esku jartzea, gertatutakoa argitzen laguntzeko.
Amurrioko istripua, berriz, 10:30ean izan zen, Goiena kalean eraikitzen ari diren etxe batean. Langilea aldamiotik erori zen. Larrialdi zerbitzuak bertaratu ziren arren, ezin izan zuten suspertu langilea. Osalanek ikerketa abiatu du ezbehar horren inguruan ere.
Instituzioen «utzikeria»
ELAk berritze lanetako langileen «prekaritatea» salatu du, eta lege urratzeak ohikoak direla azpimarratu. «Lan baldintza ezin gogorragoei izaten duten presioa gehitzen badiegu, ezbeharrak gertatzeko koktel perfektua sortzen da».
Urnietakoaz, nabarmendu du eraikin publiko batean ari zela behargina, eta instituzioek halakoetan «utzikeriaz» jokatzen dutela. «Administrazioak adjudikatutako lanetan gertatzen den amaigabeko azpikontratazio sareak prekaritate horren adibide garbia dira, are gehiago eraikuntza sektorean».
LABek ere kritikatu du azpikontrataziorako joera, eta horrek prekarizazioa areagotzen duela salatu. Azpimarratu du, halaber, «lan heriotzen odolustea» egiturazko arazo bat dela.«Nonahi gertatzen dira, eraikuntzan oraingoan, baina ardogintzan, arrantzan, basogintzan, lanerako joan-etorrietan, modu ez-traumatikoan eta lan gaixotasunen ondorioz ere bai. Ez da zori kontua». Salatu du administrazioek ez dutela behar beste egiten horiek eragozteko. «Agenda politikoan kokatu behar dute lehentasunez, eta beste alde batera begiratzeari utzi behar diote».
ELAk eta LABek elkartasuna eta babesa agertu diete hildakoen senide eta lagunei, eta gertaturikoa salatzeko mobilizazioak iragarri dituzte. Amurrion, astelehenean, Aiaraldeko Greba Batzordeak deituta, 18:30ean Herriko Plazan. Eta Urnietan, berriz, asteartean, 13:00etan, udaletxearen aurrean, gehiengo sindikalak deituta.
CCOOk eta UGTk ere salatu dituzte heriotzak. Aurrenekoak elkarretaratzea egingo du astelehenean, 11:30ean, Urnietako Udaletxeko plazan, gertatutakoa iker dezatela eta erantzukizunak har ditzatela eskatzeko.
Urnietako Udaleko bozeramaileen batzordeak atsekabea adierazi du heriotzagatik, eta adierazi du laneko segurtasunak lehentasuna izan behar duela edozein lanetan. Haren ustez, ezinbestekoa da prebentzio kanpainak bultzatzen jarraitzea eta laneko arriskuen prebentzioari buruzko arauak bete daitezela eskatzea. Era berean, «laneko segurtasunaren aurkako delituak zigortzeko eta ikuskaritza lanak areagotzeko eta hobetzeko» eskatu du.
Finantzen Euskal Kontseiluak bilera izan zuen atzo, Gasteizen. Aurtengo zerga bilketaren itxiera eta heldu den urtekoaren aurreikuspena onartu zituzten Eusko Jaurlaritzak, foru aldundiek eta Eudelek. Aurten egiten duten hirugarren bilera izan da bi izan ohi dituzte urtean, baina aurrenekoa Ekarpen Lege berria indarrean denetik. Hainbat urtez luzatu ondotik, iragan uztailean adostu zuten testu berria, eta aurreko astean onartu zuen Eusko Legebiltzarrak. Lege berriarekin egin dituzte kontuak.
Zuhurtziaz egin zituzten kalkuluak iaz, ez baitzekiten noiz amaituko zen osasun larrialdi egoera. Birusari aurre egiteko hartutako neurriak arindu ahala suspertu da ekonomia, ordea, eta, horrekin batera, baita zerga bilketa ere. Horregatik, iragarri baino %9,6 gehiago biltzea aurreikusten da aurten. Dirutan, 1.300 milioi euro gehiago da hori. Hiru foru ogasunek 15.580 milioi euro bilduko dituzte denera.
Kopuru horrek aise gainditzen du iaz bildutakoa ere: %11,7 gehiago jasoko dira aurten zergen bidez. Sailburuaren hitzetan, kontsumoaren susperraldiak, batetik, eta lan merkatua lehengoratu izanak, bestetik, ekarri dute hazkunde hori. Hain zuzen, BEZ zergaren bitartez bildutakoa igoko da gehien: iaz baino %18 gehiago batzea aurreikusten da urte amaieran, ia mila milioi gehiago. Gora egingo dute, halaber, errenta zergaren bidez bildutakoak (+%7,7) eta zerga bereziek ere (+%11,3), tabakoari eta erregaiei ezartzen zaizkienak.
Espero baino gutxiago bilduko da, ordea, sozietate zergaren bidez: %1 jaitsiko da iazkoaren aldean. «Logikoa» da, Azpiazuren esanetan, aurreko urteko irabaziak zergapetzen dizkielako enpresei, eta 2020a pandemiaren urtea izan zelako.
Datorren urtera begira, halere, datuak baikorragoak dira, eta iragarritako BPG barne produktu gordinaren %6,4ko hazkundeari lotuta handituko litzateke zerga bilketa ere. Zehazki, aurreikusi dute %4,6 gehiago jasoko liratekeela zergen bidez 2022an: 16.290 milioi euro denera; inoizko kopururik handiena da hori. Sozietate zerga %5 handituko litzateke; errenta zerga, %3,8, eta BEZ-a %1,7.
«Funtsezko aurrekontuak»
Eusko Jaurlaritzarentzat izango dira bildutako hamar eurotik zazpi. Ekarpen Lege berriari esker, gainera, zertxobait gehiago jasoko du aurten: 11.004 milioi euro guztira, gobernuak eskuduntza gehiago hartu dituelako. Bizkaiak jarriko du diru gehien (%50,39); ondoren, Gipuzkoak (%33,45), eta, azkenik, Arabak (%16,6).
Azpiazuk azaldu duenez, kalkulatutakoa baino gehiago bildu izanak aurrekontuak «ziurtasunez eta koherentzia ekonomikoarekin» egiten lagunduko du. Izan ere, azpimarratu du datorren urteko kontuak bereziki garrantzitsuak izango direla: «Euskadi suspertzeko funtsezko aurrekontuak dira, pandemiaren ondorioz galdutako maila berreskuratzeko balioko dutenak». Bi aste barru aurkeztuko ditu kontuak. Hala ere, sailburuak esan du zerga bilketako gehigarria inbertsioak egiteko eta, batez ere, zorra txikitzeko erabiliko dutela; aurten gastu araua eta zorpetze mugak «etenda» egon arren 2023an berriz indarrean egongo direlako.
Aldundiak ere pozik azaldu dira bilketaren emaitzekin, eta baikor azaldu dira datorren urtera begira ere. Zuhurtzia eskatu dute, hala ere, hornikuntza krisia eta argindarraren gehiegizko prezioa «mehatxu» izan daitezkeelako. Hain zuzen, Unai Rementeria Bizkaiko ahaldun nagusiaren esanetan, energia enpresei mozkinak txikitzeko Espainiako Kongresuak herenegun onartutako dekretuaren ondorioz, lurraldeak 30 milioi gutxiago jaso ditu zergetan sei hilabetean. Markel Olanok eta Ramiro Gonzalezek azpimarratu dute, edonola ere, ziurgabetasunak iraun arren erakundeek «anbizioz» jokatu behar dutela, horretarako «gaitasuna» badutelako.
Arabako mahastizainek atzo eman zuten aurtengo kanpainaren berri. Uzta ona izan da: 80 milioi kilo mahats inguru bildu dira, iaz baino bost milioi gehiago. Kalitatez oso ona izan da, iraileko eguraldiak mesede handia egin baitzien mahastiei. «Mahats bilketaren baldintzak oso onak izan dira, eta hori ardo bikainen ataria izaten da», aurreratu zuen Gonzalezek. Uzta ona izan da, baina ez arazorik gabea, eskulan gabeziak atzeratu egin duelako. Marokotik langileak ekartzeko traba burokratikoak egon dira, eta Espainiak eta Frantziako beste lurralde batzuetako bilketek Arabako Errioxakoarekin eta Errioxakoarekin bat egin dute.
Arazoak arazo, baina, mahatsa biltegietara iritsi da, eta orain dator hura saltzeko garaia. Mahastizainak kexu dira azken urteetan upategiek oso merke erosi dutelako, eta mobilizazioak egin dituzte prezio horiek salatzeko. Iragan irailean manifestazio jendetsua egin zuten Logroñon. Gonzalezek berak adierazpen ugari egin ditu prezio duinagoak eskatuz, eta ikerketarekin oinarri zientifiko bat eman nahi izan dio mahastizainen aldarriari.
Baina zenbatean saltzen da mahats kiloa? Errioxako sor-markak emaniko datuen arabera, iaz batez beste 0,63 zentimo ordaindu zen mahats beltza, eta 0,52 zuria. Prezio horrek Arabako Errioxako eta uzta Errioxako upategiei saltzen dieten Nafarroako mahastizaleei eragiten die. Azken horiek 700 inguru dira.
Pandemiak eragin zuzena izan zuen prezio merke horretan, baina 2019an 0,85 euroan saldu zen mahats beltz kiloa, eta 2018an, 0,95 euroan. 2017an, berriz, 1,19 euroan saldu zen, baina urte hura salbuespena izan zen. Aurreko hiru uztetan 91, 87 eta 84 zentimoan saldu zen, hurrenez hurren. Eta hori ez da prezio hain baxua; Nafarroa sor-markako upategiek, esaterako, mahatsa 25 eta 40 zentimo artean erosi zuten iaz.
Kalitatea ordain dadila
Prezio hori, dena den, batezbesteko bat da. Kalitate oso oneko mahastiek garestiago saltzen dute, eta horri egin zion dei Gonzalezek: «Mahatsa merezi duen bezala ordaintzeko, prezioak landaren eta mahatsaren araberakoa izan behar du. Upategi batzuek eurotik gorako prezioan erosten dute kiloa, kalitate hori aitortzen dutelako». Mahastizainen eskaera da uzta jaso aurretik finkatu dadila prezioa, eta prezio horiek legez babestu daitezela. Negoziazio marko egonkorrak bilatzen dituzte, urtetik urterako gorabeheren menpe egon gabe.