Langile bat hil da lan-istripuan Aiaran
Lan-istripua Murga herrian, Aiara udalerrian, Araban, 2020ko otsailaren 24an: hildako bat. Hondakinak kudeatzen dituen Zorroza enpresan gertatu da ezbeharra.
Jaitsierarik handiena Milango burtsan gertatu zen, %5,4ko erorketarekin. Baina ez ziren urrun geratu kontinenteko beste indize nagusiak: %4 galdu zuten Eurostoxx 50ek eta Frankfurteko Dax-ek, %4,1 Madrilgo Ibex 35ek, eta %3,9 Parisko CAC40ek.
Balio gehien galtzen ari direnen artean daude hegazkin konpainiak, haiek jaso baitezakete kolperik gogorrena hasieran. Txinarako hegaldiak eten egin dira, eta beste herrialde batzuek berdin egiteko arriskuak bete-betean zigortuko luke beren negozioa. Horrela, Ryanairrek %13,8 galdu zuen, %16,7 Easyjetek, %8,7 Air France KLMk eta %9,4 British Airways, Iberia eta Vueling biltzen dituen konpainiak, IAGk.
Halaber, galera handiak izan zituzten hotelek eta turismoari lotutako beste enpresa batzuetako akzioek —Melia espainiarrak %7,43 galdu zuen, eta %8,9 Tui alemaniarrak— baita Txinako merkatuarekiko menpekotasunik handien dutenenek ere.
Krisia erregaien kontsumoa txikitzen ari denez, petrolioa behera egiten ari da. Brent upela hiru dolar merkatu zen, eta 55 dolarrean salerosi zen saioaren amaieran.
Kontrako bidea hartu zuten ustez aktibo fidagarriagoak direnek. Inbertsiogile izuen lehentasunen artean urrea dago, eta atzo 1.670 dolarrera heldu zen ontza, baliorik handiena 2016az geroztik.
NDFren kezka
Koronabirusak munduko ekonomiari egin diezazkiokeen kalteei buruz ohartarazi du Nazioarteko Diru Funtsak. Larunbatean, Kristalinia Georgieva NDFko zuzendariak esan zien G20ko taldekoei epidemiak 0,1 puntu kenduko ziola nazioarteko ekonomiari, eta 0,4 puntu Txinakoari, betiere gaixotasuna orain kontrolatzea lortzen bazen. Baina onartu zuen epidemia zabaltzen bada kalteak askoz handiagoak eta iraunkorragoak izango direla, Txinan ez ezik baita beste lekuetan ere.
Lasaitasunerako deiak ere izan dira. Haien artean, Nadia Calviño Espainiako Ekonomia ministroarenak: «Ez gaitezen gehiegi larritu burtsen erantzunarekin. [Koronabirusaren krisia] Urteko lehen hiruhilekora mugatzen bada, eragin ekonomikoa nahiko mugatua izango da. Lehentasuna herritarren segurtasuna eta ongizatea bermatzea da».
Orain arte, Txinari eragin dio batez ere. Pekingo gobernuak Txinako Urteberrirako oporrak luzatu ditu hainbat sektoretan, eta herrialdea erdizka ari da funtzionatzen. Lantegi asko geldirik daude oraindik ere, beste askok ez dute ohiko ekoizpena, eta salgaien eta horniduren trafikoa ez da normala. Egoera horren kaltea munduan zehar zabalduko da, Txina ezinbesteko eragilea baita nazioarteko ekoizpen kateetan.
Italiak ez du hainbesteko pisua nazioarteko ekonomian, baina han arazoak sortzeak kalte handiagoa eragin dezake Euskal Herrian. Izan ere, Italia da merkataritza bazkide garrantzitsuenetako bat: hara doaz Hegoaldeko esportazioen %6,2, eta handik datoz inportazioen %5.
Ikerlariaren arabera, «egoera kritiko batean» gertatutako eskaintzaren eta eskaeraren arteko kasu bat da. Hau da, metalaren eskaera handitu egin da tarte laburrean, eta horrek kezka sortu du, merkatuetan ekoizpen arazoak sor daitezkeelakoan. Aurretik ere gertatu izan dira halakoak. «Gauza bera gertatu zen silizioarekin, litioarekin eta nikelarekin ere». Eguzki panelenen eskaera izan zen erantzuleetako bat, esaterako. «Eskaera asko handitu zen bat-batean, eta larritasuna eragin zuen merkatuetan. Horrek silizioaren prezioa handitzea ekarri zuen, ekoizpen arazoak izango zirelakoan. Baina ez zen halakorik gertatu: kalkuluak egin zituzten, eta ikusi zuten ez zela halakorik izango».
Errekuntza autoetan erabiltzen da ustiatzen den paladioaren %85 inguru. Hibridoek ere erabiltzen dute; ez, ordea, elektrikoek. Ihes hodietan katalizatzaile lana egiteko erabiltzen da. «Funtsezkoa da autogintzarako, errekuntzaren ondorioz isurtzen diren gas toxikoak gutxitzen laguntzen baitu». Iragazki lana egiten du, «ezaugarri ezin aproposagoak baititu horretarako». Eta hor dago, hain zuzen, metalaren prezioaren gorakadaren gakoa.
‘Dieselgate’, hasiera
Gasolina autoen ekoizpena nabarmen handitu da, batez ere azken bi urteetan. Ferretek bi arrazoi eman ditu aldaketa hori azaltzeko. «Dieselaren ospe txarra dago batetik. Volkswagen autoen isurien iruzurrak norabide aldaketa bat ekarri zuen gasolina autoen eskariei dagokienez». Auto hibridoena eta elektrikoena da bestea. «Hibridoen ekoizpenak ere gora egin du; izan ere, auto elektrikoen iritsieraren erdibideko aukera edo berme moduan ari dira sustatzen».
2015eko iraila gorriz margotutako data da autogintzaren industrian. Alemaniako Volkswagen fabrikatzaileak milaka auto saldu zituen mundu osoan zehar gasolio motor trukatuekin. Igorpen kutsagarriak faltsutzeko programa informatiko bat zuten autoek, isurien azterketak gainditu eta merkaturatzeko homologazioa lortzeko. Ameriketako Estatu Batuetan egindako ikerketa batek azaleratu zuen iruzurra.
Dieselgate auziak berehalako eztanda eragin zuen sektorean, eta, aldi berean, baita lehengaien merkatuetan ere. Izan ere, errekuntza motorren etorkizunaren inguruko eztabaidaren erdian erditu zen auzia. Kutsaduraren inguruko araudiak eta horien gaineko kontrolak gero eta zorrotzagoak dira, eta, ondorioz, ezinbesteko osagai bilakatu dira paladioaren gisako lehengaiak autogintzarako. Horrek esan nahi du katalizatzaile efizienteagoak beharko dituztela autoek, isuriak ahalik eta gehien murrizteko. Eta fabrikatzaileek badute behar horren berri.
Aldaketa sakonak datoz industrian, baina zalantzaz betetako geroa du oraindik aurrean. Kutsadura da sektorea ataka estuan jarri duten arrazoietako bat, baina ez bakarra. Auto elektrikorako trantsizioak ere nozitu ditu lehengaien prezioen inguruan sortutako sukarraren ondorioak. Bateriak egiteko litioarena da horren adibidea, Ferretek azaldu duenez. «Gaur egun, badakigu ez dugula litio eskasiarik izango. Edo, gutxienez, badakigu ez diola eragingo baterien eta auto elektrikoen ekoizpenari. Alderantziz, une honetan eskaintza handiagoa da eskaera baino, eta, ondorioz, prezioa jaisten ari da». Nabarmen egin du behera prezioak azken hilabeteetan: %30 inguru jaitsi da haren balioa iragan urtean, hain zuzen. Errekuntza motorretatik elektrikorako trantsizioa iragarri baino motelago gertatzen ari da, eta, ondorioz, litioaren aurreneko krisia zena uste baino azkarrago amaitu da. Oraingoz.
Prezio aldakorra
Paladioaren sukarrak autogintzaren industriari eragin dio oraingoan, baina ez da kasu bakan bat, metal preziatuen balioa oso aldakorra baita, eta prezioak gorabehera asko izaten baititu unearen arabera. Azken bi hamarkadetan izan dira bereziki antzeko kasuak. Horietako asko espekulatzaileen goseak eragindakoak izan dira, hain zuzen. Paladioak berak, esaterako, antzeko bilakaera izan zuen 1996tik 2001era bitartean. Platinoa ere %500 inguru garestitu zen 1990eko hamarkadaren amaieran. Rodioaren balioa, bestalde, ikaragarri handitu zen ez orain asko, auto ekoizleek hura gutxiago erabiltzeko modua aurkitu zuten arte.
Espekulazio hori bera salatu dute paladio ekoizleek. Kexu dira metala balio handiko inbertsio aukera bilakatu dutelako finantza eragileek. Aitzitik, uste dute prezioaren bilakaerak ez duela lotura zuzenik eskaeraren eta eskaintzaren arteko desorekarekin. Metalaren eskaintza merkatuan behar baino urriagoa dela iritzi diote. Haian irudiko, auto garbiagoen eskaria handitzen ari den heinean eskaintza ere handitu egingo dute ekoizleek. Hala ere, paladioaren eskaera nabarmena da autogintzaren industrian, eta, adituen esanetan, horrek esan nahi du auto ekoizleak lehengaia erosten ari direla.
Hain zuzen ere, prezioaren gorabehera horretan eragin zuzena dute metal ekoizleek ere. Metala ez baita oso ugaria, eta hura ustiatzeko meatzeak mundu guztian dauden arren —Kanadan, AEBetan, Etiopian eta Australian, besteak beste— , lokalizatua dute non dauden ustiategi garrantzitsuenak. Zehatz esateko, Errusia eta Hegoafrika dira paladio gehien ekoizten duten bi herrialdeak: merkatuaren %77 inguru kontrolatzen dute bien artean. Edo beste hitz batzuetan esanda, bi herrialde horietako metalurgia industrian gertatzen den orok zuzeneko eragina izango du metalaren prezioan.
Eta izan dira kasuak; iaz azkenak. Errusian, batetik, kezka sortu zen paladioaren eskasiak metalaren esportazioen debekua ekarriko ote zuen. Hegoafrikan, bestalde, paladioaren prezioak ezinegona sortu zuen meatzeetan, lan baldintzak hobetzeko eskaerek ez baitzuten aldeko erantzunik jaso. Argindar mozketa masiboen mehatxuak izan ziren, eta kezka sortu zen, egoera nahasi horrek paladioaren ustiaketa geldiaraziko zuelakoan.
Paladio kantitate txiki bat lortzeko soilik, beharrezkoa da mineral kantitate izugarria erauztea, eta horrek are gehiago garestitzen du hura lortzea. Izan ere, beste metal batzuekin batera aurkitzen da gehienetan, platinoarekin, rodioarekin eta rutenioarekin kasurako, baita urrearekin ere. Txina, AEBeak eta Europa dira paladio gehien erosten dutenak: auto gehien ekoizten dituzten lurraldeak baitira.
2018an, 200 tona paladio erauzi ziren munduan —auto bakoitzak 20 gramo paladio inguru izaten ditu—, baina ikusteko dago zer bilakaera izango duen aurrerantzean. Zenbait adituk uste dute goranzko joerari eutsiko diola paladioaren prezioak datozen hilabeteetan; izan ere, zalantza dute eskaerari erantzuteko adina egongo ote den merkatuan. Ferretek, ordea, bestelako iritzia du. «Gasolina autoen eta hibridoen ekoizpena handitzen ari da, eta lehengaien stock-a amaitzeko arriskuan egon daitekeela esaten badu batek, halako prezio igoerak gertatzen dira. Egia da paladioa ez dela metal ugaria, baina kalkuluak modu egokian egin behar diren une batean gaude orain».
Platinoa baliokide
Argi dago autogintzak ordaindu beharko duela paladioaren prezioaren gehigarri hori, isuriak gutxitzeko beste modurik bilatzen ez duten bitartean. Bi modu dituzte horretarako: errekuntza motorren merkatua txikitzea, edo paladioa beste lehengai batekin ordezkatzea. Bigarren aukera horretan egon daiteke gakoetako bat, Ferreten arabera. Izan ere, paladioa ordezkatu daitekeen lehengai bat da autogintzan.
«Platinoa eta paladioa baliokideak dira katalizatzaile lanak egiteko; beraz, ordezko erraza du», Ferreten ustetan. Hain zuzen ere, garai batean platinoa erabiltzen zen paladioaren ordez autoen isuriak murrizteko osagai gisara. Metala garestitzeak, ordea, berekin ekarri zuen bata bestearekin ordezkatzea. «Bai platinoak eta bai paladioak antzeko ezaugarriak dituzte katalizatzaile lanak egiteko. Biak dira egokiak horretarako. 2000. urte inguruan, ordea, paladioa platinoa baino merkeagoa zen, eta autogintzan hura erabiltzen hasi ziren».
Areago, Ferretek uste du platinoa katalizatzaile «apur bat hobea» dela platinoa baino. «Nire esperientziaren arabera, behintzat, bai». Errekuntza motorren katalizatzaileen inguruan ikertu zuen Ferretek doktorego tesian. Autogintzan, ordea, ez dirudi ordezkapenaren alde daudenik; aldaketa handia litzateke motor elektrikoen aroa hurbiltzen ari den honetan.
Ez da halako neurriak ezartzen ahalegintzen den lehen aldia. Duela hiru urte, 2016an, neurri bera hartzen ahalegindu zen, baina orduan sindikatuak erabat kontra agertu ziren, eta atzera egitera behartu zuten. Iragan abenduan ere, VWek sindikatuei proposatu zien mutualitateen esku uztea Landabengo langileen gaixo agirien kudeaketa, eta horrek sindikatuen haserrea piztu zuen. Batzordeak, aho batez, bost eguneko grebara deitu zuen, abenduaren 17tik 23ra. Ustez, zuzendaritzak atzera egin zuen proposamenean, baina Wolfsburgeko zuzendaritzak Iruñekoari eskatu zion otsailaren 1erako neurriak hartzeko. Epemuga atzeratu egin bada ere, apirilaren erdialderako neurriak hartu nahi ditu.
Atzo, bilera izan zuten sindikatuekin, eta haren ondotik kaleratu zuen oharra. Zuzendaritzak mehatxatu zuen Iruñeko fabrikak produkzioa gal dezakeela, beste lantoki batzuen mesedetan. Egun, Landabenen Polo eta T-Cross modeloak ekoizten dituzte, eta beste bat hartzeko aukera irekirik dago. Hala ere, Galindoren arabera, beste lantoki batzuek har dezakete ekoizpena «baldin eta lehiakortasuna galtzen bada».
VWek «absentismoa murrizteko» hainbat neurri proposatu ditu; izan ere, haren hitzetan, arazoaren zergatiak ere anitz dira: langileen lan osasuna, lanaren antolakuntza, langileen motibazioa eta lana familiarekin uztartzea. Gaixo agiria ohiko gertakizunen ondorioz eskatzen denean, Mutua Navarrak hartuko du gestioa, 2021etik aurrera: «Lehenik eta behin, Alemaniako zentralak hala exijitzen digu. Bigarrenik, uste dugu neurri mesedegarria dela langileen osasunerako, azkarrago eta hobeto osa daitezen eta, ondorioz, absentismo indizea txikitu dadin». Galindok zehaztu du ahalmen hori enpresarena dela eta alde bakarreko erabakia izan daitekeela, sindikatuek nahi ala ez.
Kerstin Scholz VW Navarrako lan harremanetako zuzendariaren hitzetan, «egoera larriak erantzun irmoa» eskatzen du. «Guztion artean, gai izan behar dugu neurriak hartzeko etorkizunera begira VW taldeak plantea dezakeen edozein erronkari aurre egin ahal izateko, batik bat elektrifikazioari dagokionez». Mezu horrekin, aditzera eman nahi izan du Scholzek euren proposamena onartuz gero etorkizunean akaso ibilgailu elektrikoak ekoizteko aukera izan dezakeela Iruñeko fabrikak.
«Gezurretan ari dira»
Proposamenak eta zuzendaritzaren tonuak ez du ezustean harrapatu Raul Portillo LABeko ordezkaria. Haren hitzetan, «gezurretan ari dira», gaixo agirien kudeaketa mutualitate baten esku uzteak ez baitu absentismoa murriztuko. Haren ustez, absentismoaren gorakada produkzioa handitu izanaren ondorioa da, egunero txanda bakoitzeko «hamar auto gehiago» ekoizten direlako. «Lesioak produkzio katean gertatzen dira, ez arlo teknikoan edo bulegoetan. Badakigu non dagoen gaizkia, eta hori ez da konponduko langileak beldurtuz. Esan dezatela zenbatekoa den beste lantokietako produktibitatea edo kalitatea». Haren iritziz, Volkswagenek beldurra sortu nahi du orain arte gai horretan egon den aurkakotasun irmoari aurre egiteko, eta sindikatu nagusiekin neurri batzuetan ados jartzea lortzeko.
Orain arte, UAGN eta UCAN ez dira oso mobilizaziozale izan. Zergatik orain? Erakundeok edozein interpretazio politikotatik guztiz aldendu badira ere, Nafarroan UPNko eta PPko politikariek babesa eman diete protestei —agintean zirela, hitz politez harago, ezer gutxi egin zuten alderdiok—. Nafarroako EHNEk, berriz, ez zuen bat egin, euren aldarrikapenak urtarrilaren 30eko greban egin zirela argudiatuta. Horregatik, batzuen eta besteen asmoen atzean, nolabaiteko asmo politiko bat eta deserosotasun bat nabari da. Dena den, protestok testuinguru orokorrago batean datoz. Espainian, olioaren krisiak bultzatuta, kolpe ugari jaso ohi dituen lehen sektorea altxatu egin da. Trumpen muga zergak direla, brexit-aren ondorioak direla, Europako Batasunetik diru laguntzak %14 murrizteko aukera dela edo aspaldidanik kobratzen dituzten prezio bidegabeak direla, aski da esan dute.
Salneurrian jauzi handia
Iruñeko mobilizazioan elkartu zirenetako batzuei galdezka, denen ahotan azalpen bera entzun zen: jatorrian kobratzen zuten salneurria apala da, eta ez dator bat euren kostuen igoerarekin. Datuek islatzen dute alde handia dagoela kobratzen dutenaren eta kontsumitzaileek ordaintzen dutenaren artean. Adibidez, orburuen eta zainzurien kasuan, hiru bider handiagoa (%187 eta %192); letxugaren kasuan, aldea halako lau da (%304); tomateekin edo brokoliarekin, halako bost (%380 eta %392); porruekin, halako sei (%536). Abeltzaintzako produktuen kasuan, aldea ez da hain handia, baina batez beste hiru bider handiagoa da.
Prezioen errealitate horrekin batera, aspaldidanik laborantzaren inguruko datuak ezkorrak dira Euskal Herrian. Nafarroan, kasurako, azken hamabost urteotan ia nekazari eta abeltzainen erdiek lehen sektorea utzi dute: 2005ean, 4.748 profesional zeuden, eta, egun, 2.437 daude izen emanda. Gainera, horietatik guztietatik 382k baizik ez (%15,6) dute 40 urte baino gutxiago. Bariainek ohartarazi zuen egun 78 nekazarik soilik dituztela 30 urtetik behera.
Manifestazioaren kartel nagusiak, galdera deseroso bat egin zion gizarteari: Laborari eta abeltzainik gabe, nork elikatuko zaitu? Herritar askok euren aldarrikapenarekin bat egin dute, eta argi dago, halaber, gero eta kezka handiagoa dagoela bertako produktuak kontsumitzearen alde. Norbere bizitokitik gertuen dagoen ekoizpenak, kalitate ona ziurtatzeaz gain, garraioan kutsadura txikiagoa bermatzen du. Joera horren jakitun, supermerkatuetan eta saltokietan ere bertako ekoizpena sustatzen dute, baina, paradoxaz, horrek ez du islarik lehen sektoreak kobratutako salneurrietan. Ematen du marketin ugari dagoela bertako kontsumoaren sustapenaren atzean.
Erabat bidezkoa da hornidura katean laborari eta abeltzainek euren lanaren araberako negozio tartea irabaztea. Hala ere, aspalditik datorren aldarrikapen horri ez zaio irtenbiderik jarri. Orain, Pedro Sanchez Espainiako Gobernuko presidenteak aurreratu du elikagai katearen legearen erreforma aurkeztuko duela aurki. Ikusi beharko da zer dakarren proposamenak, eta lehen sektorearen haserrea baretzen duen. Bruselatik datozen haizeak, bederen, sumina areagotu besterik ez du egin.
Lan osasuna elkarlanerako arloa da; legeak ezartzen ditu ardurak, eta, jakina, enpresek erantzukizunak dituzte baldintzak jartzeko eta araudia betetzeko esparruan, baina denok gaude alor horretan: enpresariak, sindikatuak eta administrazioa. Langileek ere modu egokian egin behar dute lan, heziketa jaso ondoren. Urte hasierakoaren zergatia zein den? Zorigaiztoko bolada txar bat egon da, baina kasuan-kasuan aztertu behar da istripuen arrazoiak ikusteko, era guztietakoak baitaude. Erantzukizuna denona da. Dena den, lan istripu hilgarrien kopurua bi aldiz apalagoa da duela 20 urtekoa baino.
Ikusteko dago Zaldibarren arauak bete ote diren…
Bakoitzak bere ardurak dauzka, eta horiei aurre egin beharko die ez badira arauak bete.
Eibartarra zara zu. Nola bizitzen ari zara Zaldibarko hondamendia?
Edozein herritar bezala, harrituta eta minduta, eta are gehiago bi pertsona desagertu direlako. Lagunei eta senideei hurbiltasun handiena eman behar diegu, hori izan baita okerrena. Kutsadura ere sortu da, eta alarma sortu da herritarrengan, baina badirudi ez dela izan horren larria osasunarentzat, zorionez.
Administrazioak kezkatzeko moduko gomendioak eman ditu, ordea.
Hor zeuden gaiak aztertu beharko dira, zergatik zeuden han eta nola tratatu diren, baina, nahiz eta ke hori egon, badirudi osasun publikorako ez direla kalteak izango, iritzi zientifikoen arabera.