Horren berri emateko agerraldi bat egin zuten atzo EHNEren konfederazioa osatzen duten hiru elkarteek —Gipuzkoako eta Nafarroako EHNEk eta UAGAk—. Azaldu zutenez, abokatu talde bat harremanetan jarri da EHNErekin, nahi duten abeltzainek salaketa aurkez dezaten. «Nahiko genieke esan ekoizleei eta behi esneekin ibili den jendeari baduela aukera urte horietan kendu dieten dirua jasotzeko. Badu aukera zortzi enpresa horiei esnea eman zienak, eta badu aukera beste edozein enpresari eman zien abeltzainak ere, oligopolio horrek baldintzatu zuelako haiek jasotako prezioa», zehaztu du Imanol Ibero Nafarroako EHNEko idazkari nagusiak.
Iberoren arabera, salaketa jartzeko ez da derrigorrezkoa hamahiru urte horietan sektorean aritu izana; epe horren barruan urte batez esnea ekoitzi izana nahikoa da, eta garai hartan esnegintzan aritu baina egun jarduera utzia duten etxaldeek ere jar dezakete salaketa. Halaber, gaur egun urte haietan sektorean aritu zen baserritarra hilda badago ere, euren oinordekoek ere aurrera jo dezakete, nahi izanez gero.
Abeltzainek behar dutena
Horretarako, fakturak aurkeztu beharko dira. Eduki ezean, finantza erakundean egiaztatutako diru mugimenduekin zein Nafarroako Gobernuak eta Jaurlaritzak etxalde bakoitzaren esne produkzioaren biltzen datuekin osa daiteke informazioa. Martxorako egin behar da eskaera, eta, beranduenez, uztailaren 11rako. Edozein xehetasun argitzeko, EHNErengana jotzeko eskatu dute, eta haiek abokatuengana bideratuko dituzte.
Abokatuek azaldu diete irabazteko aukera asko dituztela, CNMCren ebazpenean kartelaren inguruko xehetasun eta datu asko ematen baitira. Dena den, esne industriak abokatu talde indartsuak izango ditu, eta horrek kezkatu egin ditu abeltzain asko. EHNEren ustez, kobratu zutenaren eta jaso beharreko diruaren arteko diferentzia 250 euro izan daiteke urtean, behi bakoitzeko. Ehun behi dituen etxalde batek hamalau urte horietan esnea ekoitzi badu, erreklamazioa 300.000 eurorena izan daiteke. Hala ere, epaitegiek ebatzi beharko dute zein den diferentzia. «Urte askoko borroka izango da», esan du Iberok.
Ohartarazi du «esne sektorearen azken urteotako dinamika etsigarria» dela eta galbidera doala. Nafarroan, adibidez, duela bost urte 200 etxalde zeuden, baina orain 150 besterik ez, eta Euskal Herri osoan ehunka abeltzainek utzi dute sektorea. «Merkatuaren logika ez da naturala, ezta bidezkoa ere. Kartelak ixtera kondenatu ditu, eta, aldi berean, intentsifikaziora. Joko arau tranpati horiekin, bizirik iraun ahal izateko gero eta gehiago ekoiztera eta inbertitzera bideratu dituzte abeltzainak, eta estutasunean bizitzera kondenatu», kritikatu du Iberok.
Garikoitz Nazabal Gipuzkoako EHNEko idazkari nagusiaren esanetan, egoera bidegabea ez da konpondu. Egun ere, esne ekoizleek litroko hiru zentimo merkeago kobratzen dute, Europaren aldean. «Hamahiru urtez iraun zuen praktika bati buruz ari gara. Zer egin behar dugu, hemendik hamahiru urte barru berriro ere halako zerbait atera? 80 milioi euroko isuna ezarri diete, baina abeltzainei ez zaie iritsiko. Sektoreak joko arau argiak eta praktika leialak eskatzen dituenean, hauxe da adibiderik argiena».
Eskualdeka, Ipar Euskal Herrikoetan izan ezik —%5,43 behera, 29 kide gutxiago—, beste guztietan gora egin du afiliazioak. Nafarroako Erriberan eta Erdialdean izan du igoerarik handiena ehunekoetan: %10,53. Kopuruan, Gasteizen eta Arabako Errioxan: 343 afiliatu berri. Igoerarik txikiena, aldiz, Urola Kostan eta Debagoienean —ez da %1era iritsi—. Iruñerrian eta Pirinioetan ditu kide gehien: 5.289. «Datuok erakusten dute bide onetik goazela, gure proiektuarekiko atxikimendu gero eta zabalagoa delako», azpimarratu du Garbiñe Aranburu idazkari nagusiak.
LABeko buruak hauteskunde sindikaletako emaitzak ere nabarmendu ditu. Sindikatuak 5.797 boto gehiago eskuratu zituen iaz —73.220 guztira—. Egun, %18,93ko babesa dauka Hegoaldean, eta bigarren indarretik —CCOOtik— gertuago dago, puntu batera; lehen indarrak, ELAk, %36,45eko babesa dauka. LABen helburua da «epe ertainean» Hegoaldeko bigarren sindikatua izatea.
Borroka molde berriak
Datu horiek eta aurrera begirako erronkak azalduko dituzte martxoaren 26an, Gasteizen egingo duten Biltzar Arteko Batzarrean. Han, besteak beste, «borroka molde berriak» aztertuko dituzte. «Ofentsibara egindako greba orokor batetik gatoz, eta horrek indarra ematen ditugu borroka sindikal berriak irekitzeko», azaldu du Aranburuk.
Horrekin batera, LABek «sindikalismo feminista bateranzko trantsizioarekin» jarraitzeko helburua jarri dio bere buruari, bai eta ekosozialismoan eta «klase subjektuaren berrosaketan» urratsak egiteko ere. Programa sozioekonomiko bat osatu eta aurkezteko xedea du, halaber, eta herri burujabetzaren bidea defendatzen jarraitzekoa, otsailaren 5ean, Bilbon, ELArekin eta Kataluniako CSC eta Galiziako CIG sindikatuekin batera aurkeztutako agendaren ildotik. «[Espainiako] Estatuan ireki den fase politiko berriaren aurrean, gobernuaren eta EAJren apustua da egungo erregimena mantentzea. [Gernikako] Estatutua 40 urtez bete gabe egon ondoren, ezin da garaipen bezala hartu transferentziak itundu izana», salatu du Aranburuk.
SEPE Espainiako Enplegu Zerbitzu Publikoaren datuen arabera, Hego Euskal Herrian guztira 1.406.992 kontratu egin ziren; horietatik %50,4 emakumeek sinatu zituzten, eta %49,6, gizonek. Lanaldi partzialekoak izan ziren %36,9, eta, sindikatuak azpimarratu duenez, are nabarmenagoa da hori andreen kasuan, gisa horretakoak izan baitziren haiei egindako kontratuen erdiak.
ELAk egoeraren erantzule egin ditu erakunde publikoak, eta bereziki Eusko Jaurlaritza. Azpimarratu du bere menpeko administrazioko langileen behin-behinekotasuna dela «[Espainiako] Estatuko altuena», eta, sektore pribatuarekin konparatuta, hamazazpi puntu handiagoa dela.
Datuok «prekaritate handiaren sinonimo» direla azpimarratu du Mitxel Lakuntza ELAko idazkari nagusiak: «Langile pobrearen figura egonkortu da». Sindikatuak enplegu politiken «erabateko aldaketa» galdegin du; besteak beste, azken urteetako lan erreformak indargabetzea, lanaldia 35 ordura murriztea eta behin-behinekotasuna eragozteko lan ikuskaritzaren «benetako ekitea», sindikatuaren arabera, kontratu horietako «gehienak» legez kanpokoak baitira.
Salbuespena arau
ELAko buruzagiak salatu du zabor kontratu deiturikoak «salbuespena» zirela lehen, eta orain «arau» bihurtzen ari direla, patronalen eta gobernuen arteko «aliantzaren» ondorioz. «Adarjotzea da patronala malgutasun faltaz kexatzea, eskura baitu kontratazio formula sorta zabala». Errealitate horrek «azalpen politiko bat» duela nabarmendu du: «Gobernuek patronalei eman diete boterea, eta azken 30 urteotan haiek egindako erreformen emaitza da egoera».
Lakuntzak azpimarratu duenez, egungo lan ezegonkortasunak «goitik behera baldintzatzen» du pertsonen bizitza, eta pobrezia eta desberdintasun sozialak areagotzen ditu. Horri gehitu dio lan istripuen ugaritzea.
Horren aurka, ELAko idazkari nagusiak uste du «legedia goitik behera aldatu» behar dela eta «lan erreforma ugari indargabetu» behar direla. Era berean, lan ikuskaritza indartu behar dela adierazi du, eta kontratazioen hobariak ezabatzearen alde azaldu da. Espainiako Gobernuak aurrera eraman ditzakeen politikei buruz, Lakuntzak ez du uste lan erreformak beren osotasunean indargabetuko dituenik, eta «gauza batzuk egiten» ari den arren, adierazi du horiek «oso partzialak» direla eta oso modu «neurriz gainekoan» aurkezten ari direla.
Jaitsierarik handiena Milango burtsan gertatu zen, %5,4ko erorketarekin. Baina ez ziren urrun geratu kontinenteko beste indize nagusiak: %4 galdu zuten Eurostoxx 50ek eta Frankfurteko Dax-ek, %4,1 Madrilgo Ibex 35ek, eta %3,9 Parisko CAC40ek.
Balio gehien galtzen ari direnen artean daude hegazkin konpainiak, haiek jaso baitezakete kolperik gogorrena hasieran. Txinarako hegaldiak eten egin dira, eta beste herrialde batzuek berdin egiteko arriskuak bete-betean zigortuko luke beren negozioa. Horrela, Ryanairrek %13,8 galdu zuen, %16,7 Easyjetek, %8,7 Air France KLMk eta %9,4 British Airways, Iberia eta Vueling biltzen dituen konpainiak, IAGk.
Halaber, galera handiak izan zituzten hotelek eta turismoari lotutako beste enpresa batzuetako akzioek —Melia espainiarrak %7,43 galdu zuen, eta %8,9 Tui alemaniarrak— baita Txinako merkatuarekiko menpekotasunik handien dutenenek ere.
Krisia erregaien kontsumoa txikitzen ari denez, petrolioa behera egiten ari da. Brent upela hiru dolar merkatu zen, eta 55 dolarrean salerosi zen saioaren amaieran.
Kontrako bidea hartu zuten ustez aktibo fidagarriagoak direnek. Inbertsiogile izuen lehentasunen artean urrea dago, eta atzo 1.670 dolarrera heldu zen ontza, baliorik handiena 2016az geroztik.
NDFren kezka
Koronabirusak munduko ekonomiari egin diezazkiokeen kalteei buruz ohartarazi du Nazioarteko Diru Funtsak. Larunbatean, Kristalinia Georgieva NDFko zuzendariak esan zien G20ko taldekoei epidemiak 0,1 puntu kenduko ziola nazioarteko ekonomiari, eta 0,4 puntu Txinakoari, betiere gaixotasuna orain kontrolatzea lortzen bazen. Baina onartu zuen epidemia zabaltzen bada kalteak askoz handiagoak eta iraunkorragoak izango direla, Txinan ez ezik baita beste lekuetan ere.
Lasaitasunerako deiak ere izan dira. Haien artean, Nadia Calviño Espainiako Ekonomia ministroarenak: «Ez gaitezen gehiegi larritu burtsen erantzunarekin. [Koronabirusaren krisia] Urteko lehen hiruhilekora mugatzen bada, eragin ekonomikoa nahiko mugatua izango da. Lehentasuna herritarren segurtasuna eta ongizatea bermatzea da».
Orain arte, Txinari eragin dio batez ere. Pekingo gobernuak Txinako Urteberrirako oporrak luzatu ditu hainbat sektoretan, eta herrialdea erdizka ari da funtzionatzen. Lantegi asko geldirik daude oraindik ere, beste askok ez dute ohiko ekoizpena, eta salgaien eta horniduren trafikoa ez da normala. Egoera horren kaltea munduan zehar zabalduko da, Txina ezinbesteko eragilea baita nazioarteko ekoizpen kateetan.
Italiak ez du hainbesteko pisua nazioarteko ekonomian, baina han arazoak sortzeak kalte handiagoa eragin dezake Euskal Herrian. Izan ere, Italia da merkataritza bazkide garrantzitsuenetako bat: hara doaz Hegoaldeko esportazioen %6,2, eta handik datoz inportazioen %5.
Ikerlariaren arabera, «egoera kritiko batean» gertatutako eskaintzaren eta eskaeraren arteko kasu bat da. Hau da, metalaren eskaera handitu egin da tarte laburrean, eta horrek kezka sortu du, merkatuetan ekoizpen arazoak sor daitezkeelakoan. Aurretik ere gertatu izan dira halakoak. «Gauza bera gertatu zen silizioarekin, litioarekin eta nikelarekin ere». Eguzki panelenen eskaera izan zen erantzuleetako bat, esaterako. «Eskaera asko handitu zen bat-batean, eta larritasuna eragin zuen merkatuetan. Horrek silizioaren prezioa handitzea ekarri zuen, ekoizpen arazoak izango zirelakoan. Baina ez zen halakorik gertatu: kalkuluak egin zituzten, eta ikusi zuten ez zela halakorik izango».
Errekuntza autoetan erabiltzen da ustiatzen den paladioaren %85 inguru. Hibridoek ere erabiltzen dute; ez, ordea, elektrikoek. Ihes hodietan katalizatzaile lana egiteko erabiltzen da. «Funtsezkoa da autogintzarako, errekuntzaren ondorioz isurtzen diren gas toxikoak gutxitzen laguntzen baitu». Iragazki lana egiten du, «ezaugarri ezin aproposagoak baititu horretarako». Eta hor dago, hain zuzen, metalaren prezioaren gorakadaren gakoa.
‘Dieselgate’, hasiera
Gasolina autoen ekoizpena nabarmen handitu da, batez ere azken bi urteetan. Ferretek bi arrazoi eman ditu aldaketa hori azaltzeko. «Dieselaren ospe txarra dago batetik. Volkswagen autoen isurien iruzurrak norabide aldaketa bat ekarri zuen gasolina autoen eskariei dagokienez». Auto hibridoena eta elektrikoena da bestea. «Hibridoen ekoizpenak ere gora egin du; izan ere, auto elektrikoen iritsieraren erdibideko aukera edo berme moduan ari dira sustatzen».
2015eko iraila gorriz margotutako data da autogintzaren industrian. Alemaniako Volkswagen fabrikatzaileak milaka auto saldu zituen mundu osoan zehar gasolio motor trukatuekin. Igorpen kutsagarriak faltsutzeko programa informatiko bat zuten autoek, isurien azterketak gainditu eta merkaturatzeko homologazioa lortzeko. Ameriketako Estatu Batuetan egindako ikerketa batek azaleratu zuen iruzurra.
Dieselgate auziak berehalako eztanda eragin zuen sektorean, eta, aldi berean, baita lehengaien merkatuetan ere. Izan ere, errekuntza motorren etorkizunaren inguruko eztabaidaren erdian erditu zen auzia. Kutsaduraren inguruko araudiak eta horien gaineko kontrolak gero eta zorrotzagoak dira, eta, ondorioz, ezinbesteko osagai bilakatu dira paladioaren gisako lehengaiak autogintzarako. Horrek esan nahi du katalizatzaile efizienteagoak beharko dituztela autoek, isuriak ahalik eta gehien murrizteko. Eta fabrikatzaileek badute behar horren berri.
Aldaketa sakonak datoz industrian, baina zalantzaz betetako geroa du oraindik aurrean. Kutsadura da sektorea ataka estuan jarri duten arrazoietako bat, baina ez bakarra. Auto elektrikorako trantsizioak ere nozitu ditu lehengaien prezioen inguruan sortutako sukarraren ondorioak. Bateriak egiteko litioarena da horren adibidea, Ferretek azaldu duenez. «Gaur egun, badakigu ez dugula litio eskasiarik izango. Edo, gutxienez, badakigu ez diola eragingo baterien eta auto elektrikoen ekoizpenari. Alderantziz, une honetan eskaintza handiagoa da eskaera baino, eta, ondorioz, prezioa jaisten ari da». Nabarmen egin du behera prezioak azken hilabeteetan: %30 inguru jaitsi da haren balioa iragan urtean, hain zuzen. Errekuntza motorretatik elektrikorako trantsizioa iragarri baino motelago gertatzen ari da, eta, ondorioz, litioaren aurreneko krisia zena uste baino azkarrago amaitu da. Oraingoz.
Prezio aldakorra
Paladioaren sukarrak autogintzaren industriari eragin dio oraingoan, baina ez da kasu bakan bat, metal preziatuen balioa oso aldakorra baita, eta prezioak gorabehera asko izaten baititu unearen arabera. Azken bi hamarkadetan izan dira bereziki antzeko kasuak. Horietako asko espekulatzaileen goseak eragindakoak izan dira, hain zuzen. Paladioak berak, esaterako, antzeko bilakaera izan zuen 1996tik 2001era bitartean. Platinoa ere %500 inguru garestitu zen 1990eko hamarkadaren amaieran. Rodioaren balioa, bestalde, ikaragarri handitu zen ez orain asko, auto ekoizleek hura gutxiago erabiltzeko modua aurkitu zuten arte.
Espekulazio hori bera salatu dute paladio ekoizleek. Kexu dira metala balio handiko inbertsio aukera bilakatu dutelako finantza eragileek. Aitzitik, uste dute prezioaren bilakaerak ez duela lotura zuzenik eskaeraren eta eskaintzaren arteko desorekarekin. Metalaren eskaintza merkatuan behar baino urriagoa dela iritzi diote. Haian irudiko, auto garbiagoen eskaria handitzen ari den heinean eskaintza ere handitu egingo dute ekoizleek. Hala ere, paladioaren eskaera nabarmena da autogintzaren industrian, eta, adituen esanetan, horrek esan nahi du auto ekoizleak lehengaia erosten ari direla.
Hain zuzen ere, prezioaren gorabehera horretan eragin zuzena dute metal ekoizleek ere. Metala ez baita oso ugaria, eta hura ustiatzeko meatzeak mundu guztian dauden arren —Kanadan, AEBetan, Etiopian eta Australian, besteak beste— , lokalizatua dute non dauden ustiategi garrantzitsuenak. Zehatz esateko, Errusia eta Hegoafrika dira paladio gehien ekoizten duten bi herrialdeak: merkatuaren %77 inguru kontrolatzen dute bien artean. Edo beste hitz batzuetan esanda, bi herrialde horietako metalurgia industrian gertatzen den orok zuzeneko eragina izango du metalaren prezioan.
Eta izan dira kasuak; iaz azkenak. Errusian, batetik, kezka sortu zen paladioaren eskasiak metalaren esportazioen debekua ekarriko ote zuen. Hegoafrikan, bestalde, paladioaren prezioak ezinegona sortu zuen meatzeetan, lan baldintzak hobetzeko eskaerek ez baitzuten aldeko erantzunik jaso. Argindar mozketa masiboen mehatxuak izan ziren, eta kezka sortu zen, egoera nahasi horrek paladioaren ustiaketa geldiaraziko zuelakoan.
Paladio kantitate txiki bat lortzeko soilik, beharrezkoa da mineral kantitate izugarria erauztea, eta horrek are gehiago garestitzen du hura lortzea. Izan ere, beste metal batzuekin batera aurkitzen da gehienetan, platinoarekin, rodioarekin eta rutenioarekin kasurako, baita urrearekin ere. Txina, AEBeak eta Europa dira paladio gehien erosten dutenak: auto gehien ekoizten dituzten lurraldeak baitira.
2018an, 200 tona paladio erauzi ziren munduan —auto bakoitzak 20 gramo paladio inguru izaten ditu—, baina ikusteko dago zer bilakaera izango duen aurrerantzean. Zenbait adituk uste dute goranzko joerari eutsiko diola paladioaren prezioak datozen hilabeteetan; izan ere, zalantza dute eskaerari erantzuteko adina egongo ote den merkatuan. Ferretek, ordea, bestelako iritzia du. «Gasolina autoen eta hibridoen ekoizpena handitzen ari da, eta lehengaien stock-a amaitzeko arriskuan egon daitekeela esaten badu batek, halako prezio igoerak gertatzen dira. Egia da paladioa ez dela metal ugaria, baina kalkuluak modu egokian egin behar diren une batean gaude orain».
Platinoa baliokide
Argi dago autogintzak ordaindu beharko duela paladioaren prezioaren gehigarri hori, isuriak gutxitzeko beste modurik bilatzen ez duten bitartean. Bi modu dituzte horretarako: errekuntza motorren merkatua txikitzea, edo paladioa beste lehengai batekin ordezkatzea. Bigarren aukera horretan egon daiteke gakoetako bat, Ferreten arabera. Izan ere, paladioa ordezkatu daitekeen lehengai bat da autogintzan.
«Platinoa eta paladioa baliokideak dira katalizatzaile lanak egiteko; beraz, ordezko erraza du», Ferreten ustetan. Hain zuzen ere, garai batean platinoa erabiltzen zen paladioaren ordez autoen isuriak murrizteko osagai gisara. Metala garestitzeak, ordea, berekin ekarri zuen bata bestearekin ordezkatzea. «Bai platinoak eta bai paladioak antzeko ezaugarriak dituzte katalizatzaile lanak egiteko. Biak dira egokiak horretarako. 2000. urte inguruan, ordea, paladioa platinoa baino merkeagoa zen, eta autogintzan hura erabiltzen hasi ziren».
Areago, Ferretek uste du platinoa katalizatzaile «apur bat hobea» dela platinoa baino. «Nire esperientziaren arabera, behintzat, bai». Errekuntza motorren katalizatzaileen inguruan ikertu zuen Ferretek doktorego tesian. Autogintzan, ordea, ez dirudi ordezkapenaren alde daudenik; aldaketa handia litzateke motor elektrikoen aroa hurbiltzen ari den honetan.