Ordainketa elektronikoak herrialdean oso barneratuta daudela aprobetxatuz, Txinako Herri Bankuak urratsa egin du, eta munduko lehena bihurtu da Blockchainen eta teknologia kriptografikoan oinarritutako dibisa digital subirano bat garatzen. Hala ere, kriptomoneta gehienen (Bitcoin) kontrako helburua izango du: harekin egindako eragiketa guztiak arakatzeko balioko du, eta gobernuari emango dio informazio guztia.
Helburu ofiziala da kapital ihesaren, diru garbiketaren eta espekulazioaren aurka egitea, baina baita Txinako dirua nazioartekotzea dolar estatubatuarraren aurrean, eta finantza transakzioetan txipen eta Swiften mendekotasuna murriztea ere —AEBek kontrolatzen dituzte mekanismo horiek—. «Dolarren likidazioa egiteko egun dagoen sistemaren alternatiba praktiko bat da dibisa digital subirano bat sortzea, eta herrialde horren [AEBen] isunen edo bazterketa mehatxuen eraginetik babesten zaitu», argudiatu du China Daily egunkari ofizialak.
Bi superpotentzien tentsio une honetan, Txinako hedabide batzuek uste dute dibisa digital berria «hirugarren olatu» bat izango dela AEBen kontrako borrokan. Izan ere, Pekinek salatu du Facebooken libra diruak eta haren moduko proiektuek herrialdeen subiranotasunaren aurka egiten dutela; horregatik, kriptomoneta guztiak debekatu dituzte Txinan. «Imajinatu zirkulazioa onartzen dugula eta Facebookeko dirua yuanetan eros daitekeela. Horrek diru aldaketa handia eragingo luke, eta, azkenean, yuanak balioa galduko luke», azaldu du Mu Changchun banku zentraleko Dibisa Digitalen Institutuko buruak. Herrialdeko agintariek uste dute dibisa digitalak estatuek bakarrik egin beharko lituzketela.
Haiena, Ordainketa Elektronikoetarako Diru Digitala (DCEP, ingelesezko siglengatik) izenekoa, maiatzean hasi ziren erabiltzen hainbat hiritan abiarazitako proiektu pilotu batean, eta herrialdeko eta nazioarteko hainbat enpresaren laguntzarekin. Suzhou hirian, adibidez, gobernuak dibisa digital berriaren bidez ordainduko dizkie funtzionarioei garraiorako jasotzen dituzten diru laguntzen erdiak, eta Xiong’anen, Pekindik gertu sortutako zentro teknologiko berrian, ostalaritzako multinazionalek onartuko dute.
Diru «politiko» bat
Paperezko diruarekin eta txanponekin egiten den bezala, DCEPa banku komertzial nagusiek jartzen dute zirkulazioan — Txinan, publikoak dira—; erabiltzaileek euren diru zorro elektronikoetan gordetzen dute, eta transakzioak egiteko erabil ditzakete, baita Internetera konektatuta ez daudenean ere. Interfazea, Txinako Nekazaritza Bankuak martxan jarri duen beta bertsioan behintzat, ordainketa mugikor komertzialen aplikazioen oso antzekoa da, eta, beraz, adopzio errazekoa. Transakzioak itxi daitezke QR kodeak eskaneatuz, eta NFC txipa erabiliz, kontakturik gabeko ordainketetarako.
«Erabiltzailearen ikuspuntutik alde handirik ez dago. Aldaketa garrantzitsuena banku zentralak gainbegiratzearen ikuspegitik etorri da, eta ordainketa, negozio eta gobernantza sozialerako moduen etorkizunari begira», adierazi zuen Xu Yuan Peking Universityko irakasleak CCTV telebistari emandako elkarrizketa batean. «Teorian, dibisa digitalarekin bankuak alde batera utz litezke. Baina proiektu hori, teknologikoa baino gehiago, politikoa da», gaineratu zuen Union Payko langile batek.
Alipay eta Wechat zerbitzuetatiko desberdintasunen artean dago gordailuetarako ez dela banku komertzialik erabiltzen, banku zentrala bera baizik —erabiltzaileak ez du zertan kontu korronte batekin erregistratu—; beraz, teorian behintzat, ez litzateke komisiorik egongo ordainketetan. Gainera, DCEPa zirkulazioan dagoen diruaren (M0) baliokidea da, eta horrekin egiten diren transakzioak banku zentralak bakarrik gainbegiratzen ditu. Oraindik ez dago zehaztuta diru berria modu ofizialean eta herrialde osoan noiz jaulki duten, baina ordutik aurrera ezin izango da atzera bota ordaintzeko modu gisa.
Gobernuaren zaintzapean
«Badirudi eskudiruaren amai-eraren hasiera dela. Ondo iruditzen zait Txina kriptomoneten mehatxuen aurrean blindatzea, askotan delitu ekonomikoak egiteko erabiltzen baitira, baina pribatutasuna amaitu ahal izateak ere kezkatzen nau, baita gobernuak gure ohitura guztien berri izateak ere», adierazi du Lin Weik, Jiaotongeko Unibertsitateko ekonomiako ikasleak.
Txina ez da dibisa digital subiranoak garatzen ari den bakarra —Japonia ere aztertzen ari da—, baina Pekinek urrats garrantzitsua egingo du lortzen badu DCEPa sartzea bere proiektu global handietan, hala nola Zetaren Bide Berrian. Herrialde ugarik, batez ere garapen bidean direnek, DCEPa hartzen badute, dolar estatubatuarrak kolpe latza hartuko du dibisa hegemoniko gisa, eta Txinari planetan egiten diren transakzio guztiei buruzko datu kopuru izugarria emango dio.
Funtsaren helburua da aldi baterako erregulazioak kaleratze ez bilakatzea, eta bide batez egoera horretan dauden langileek jasotzen duten dirusaria eta kotizazioak «osatzea». Laguntza hori, baina, doakoa ezin dela izan nabarmendu zuen Lakuntzak: «Enplegua mantentzeko neurri bat da. Trukean kaleratzerik ez egitea eskatu behar zaie enplegatzaileei. Irabaziak dituzten enpresei berehala debekatu behar zaie kaleratzeak egitea».
Funtsa sortzeak «larrialdi neurria» beharko luke, eta, hura abian jartzeko, Jaurlaritzarekin biltzeko «borondatea» aurkeztu zuen. Negoziaziorako, baina, bi baldintza ezarri zituen: «Mahai horrek mamia izatea, negoziazio erreala izatea alegia; eta sindikatuen araberako ordezkaritza demokratikoa errespetatu dadila». Egun ELA eta LAB Jaurlaritzak osaturiko elkarrizketa sozialeko mahaitik kanpo daude.
ELAren kalkuluen arabera, Hego Euskal Herrian 100.000 lagun daude aldi baterako erregulazio espedienteren batean sartuta, eta 33.000 lanpostu galdu dira azken hiru hilabeteetan. Joera aldatzeko, sindikatuak esana du lehentasuna dela lan erreforma bertan behera uztea, eta, alde horretatik, «larrituta» agertu zen Iñigo Urkullu lehendakariak indargabetzearen aurkako jarrera erakutsi izan duelako: «Onartezina da PPk 2012an esaten zuenarekin bat etortzea».
Babes neurriez gain, epe luzerako proposamen bat ere plazaratu zuen. Sindikatuaren ustez, Jaurlaritzak euskal industriaren «eredu aldaketa» gidatu behar du, eta, horretarako, 2.300 milioi euroko inbertsioa egin beharko luke. Helbura akzioen bitartez enpresa estrategikoen erabakietan parte hartzea litzateke, «nazionalizatzea» baztertu gabe. Alemaniako Gobernuaren eredua jarri zuen Lakuntzak, tankera horretako neurriak hartu baititu. Sindikatuaren iritziz, enpresek ihes egitearen arriskua erreala da, eta Senerrek Bizkaian edo Nissanek Katalunian eginikoa jarri zuten adibide.
LAB, ildo berean
LAB sindikatuak ere Jaurlaritza erregulazioan dauden langileentzat prestatzen ari den osagarriak kritikatu zituen. Garbiñe Aranburu idazkari nagusiarentzat, «motz» gelditu dira, eta «ez dute enplegu galera eragozten». Gobernua enpresari elkarteekin eta CCOO eta UGT sindikatuekin ari da lanean, eta, LABentzat, neurria ezin da mugatu «soldataren osagai huts batera». Neurri sakonagoak behar dira:«Lan merkatuko behin-behinekotasun tasa handia da, bereziki gazte eta emakumeen artean. Erabili eta bota daitezkeen kolektibo bilakatu dira».
LABek politika fiskal berri batean ikusten du bere eskaera errealitate bihurtzeko bidea, eta bere egitasmoa bidali die aldundiei. «Aberastasunaren banaketa justuago bat behar da, dirua biltzeko modu orekatu eta progresibo baten bitartez». Hori bai, Aranburuk garbi utzi zuen euren zerga bilketa eredua Bizkaiko ahaldun nagusiak bultzatzen duenaren «aurkako norabidean» doala, harena «neoliberaletan neoliberaleena» baita.
Ekinaldiaren xehetasunen berri eman zien atzo sektoreko eragileei Arantxa Tapia Ekonomiaren Garapenerako sailburuak, Guardian (Araba). Araex eskualdeko esportatzaile talde handienaren, ABRA upategi txikien elkartearen eta UAGA nekazarien sindikatuaren ordezkariak egon ziren bileran, besteak beste. «Edozein laguntza» jasotzeko prest daudela esan zuten, eta begi onez hartu zuten «Arabako Errioxako ardoak Euskadirekin lotzeko ekinaldia», batez ere Bizkaian eta Gipuzkoan handitu dadin Arabako Errioxaren kontsumoa. «Soilik %20 da ostalaritzan lurralde bi horietan kontsumitzen den ardoaren portzentajea», ohartarazi zuten. Tapiak onartu zuen kopuru hori handitu egin behar dela, eta ardo kontsumitzaileek jakin behar dutela zein den «Euskadiko ardoa» eta zein ez.
Ikurrinik ez labeletan
Jaurlaritzaren ekinaldiak ez du jaso, ordea, botilen etiketan bereizgarri bat jartzea. Errioxa sor-markaren deliberazioa beharko luke horrelako erabaki batek, eta ez du ematen prest dagoenik abantaila hori emateko Arabako Errioxako upategiei. «Ekoizpen ekologikoa den islatzen duten adierazgarriak bezala, zergatik ez dute utzi behar ikurrintxo bat jartzen?», esan zion BERRIAri upategi txikietako ordezkari batek.
Finean, hezkuntza kontu bat da Bizkaiko eta Gipuzkoako kontsumitzaileen esparruan. Paganos eta Kripan Euskal Herria dira, eta Ezkarai eta San Vicente de la Sonsierra, ez. Zaila da mapa bati begira ardoa erosten hastea, baina adierazgarri batek asko lagun diezaioke muturreko egoera batean euskal produktua lehenetsi nahi duen kontsumitzaileari.
Edonola ere, Basque Wine aterki hori ez da Jaurlaritzak martxan jarritako neurri bakarra. Tapiak azaldu zuen 50 milioi eurorainoko likidezia lerro bat aktibatu dutela, eta berme horiek hiru urteko atzerapenez itzultzeko klausula ere jasotzen dutela. «Balio kate osoarentzat dira, upategientzat eta mahastizainentzat. Denak batera atera behar dugu. Ez du zentzurik upategiek aurrera egitea mahastizainak atzean utzita».
Izan ere, beldur handia dago prezioak erabat eroriko ote diren 2020ko mahats bilketa iristean, irailean alegia. «Ez dakigu esaten zenbatekoa izan den kaltea», aitortu zuen Arabako Errioxako Kuadrillako presidente Joseba Fernandezek.
Kili-kolo daudenak…
Mikrofonotik kanpo, sektoreko eragile batek aitortu zion BERRIAri «oso litekeena» dela hainbat upategik ateak ixtea betiko; «kili-kolo zeudenak ez dira berriro altxatuko». Ez alferrik, jatetxeen eta ostatuen kanala erabat izoztu da, eta hura da Espainiako merkatuaren atea. Esportazioak ere eten egin dituzte, mugak itxi direnez. Hala ere, kanpora saltzen dutenak zulotik azkarrago aterako diren ustea oso zabalduta dago sektorean. Kontua da saldu egin behar dela orain, eta saltzeko ekinaldi berriak martxan jartzen ere lagunduko du Jaurlaritzak. Berrikuntza bonu esan dion laguntza hori 700.000 euroko funtsa da. Upategiek Interneten presentzia izateko baliatuko dute, adibidez.
Ardoari esker bizi diren 1.300 familia daude Arabako Errioxako hamabost udalerrietan, eta «edozein laguntza» ondo datorkiela esan zuen prentsaurrekoa amaitu ondoren beste eragile batek. Baina askok jada ICO lerroak ere baliatu dituztela esplikatu zuen, eta benetako laguntza euskal merkatuan salmentak igotzea litzatekela.
Bien bitartean, Toloño mendilerroaren eta Ebro ibaiaren arteko mahastietan aurrera doa naturaren zikloa, eta lau hilabete barru mahats bilketa iritsiko da. Upategietan 2019ko ardoa atera gabe dago, eta benetako arazoa gerta daiteke gehiegizko ekoizpena dela eta. Upategi txikiak beldur dira handiek salneurriak botatzeko har dezaketen erabakia dela eta. «Gure ardoari balioa emateko azken urteetan egin dugun lan eskerga alferrik gal dezakegu», onartu zion BERRIAri Juan Luis Cañas ardogileak, orain dela gutxi.
Horregatik, Errioxako sor-markak aurtengo mahats bilketari begira zer erabakiko zain daude. Espainiako Gobernuak luze gabe erabakiko du ardoak izango duen laguntza, eta mahatsa bildu gabe uzteak edota ardoa konfinatzeak (merkatura ez ateratzea) berebiziko garrantzia izan dezake ekoizle batzuentzat. Arabako Errioxako ardogile txikiek tentu handiz erabaki beharko dute, ordea, beren negozioak ez duelako zerikusirik Gaztela-Mantxakoarekin. Kantitatea eta kalitatea aurrez aurre daude negozio bi horietan.
Alta, hilabeteotan irabazitako zilegitasun hori guztia bertan behera geratu da. Maiatz hasieran, Yolanda Diaz Espainiako Lan eta Gizarte Segurantzako ministroak lan ikuskatzaileei agindu zien ikuskapen gehiago egin zitzatela landa eremuan, esplotazio kasu larriak zeudela uste baitzuen. Azken asteetan, Espainian, hainbat salaketak agerian utzi dute uzta bildu behar duten langile askoren egoera zinez larria: ordu asko sartu behar, eta miseria bat ordaintzen diete, askotan beltzean eta kontraturik gabe. Esplotazio larri horren aurrean, Asaja sindikatuak ikuskapenen aurka jo du, eta Diazen dimisioa eskatu du. Gogor erantzun dutenen artean dago UAGN. Iragan astean, Bariainek gogorarazi zion Diazi konfinamenduan lehen sektorea giltzarri izan dela, ekonomiatik tira egin dutela, eta, atzera egin ezean, traktoreak kalera ateratzen dituzten hurrengoan ez direla baketsuak izango. «Errealitatetik kanpo dago erabat. Ezin duzu ministerio baten gidaritza hartu, eta ezin duzu laborarien aurka halako akusaziorik egin».
Mehatxu kutsu argiko hitzak dira, baina Diazen asmoek baino min handiagoa egiten diote UAGNren sinesgarritasunari. Horren adierazle, asteon Bariainek tonua apaldu du beste bideo batean: «UAGN ez dago ikuskapenen kontra. Esaldi hori esatea falta zen aurreko bideoan». Haren hitzetan, ikuskatzeko moduak dira arazoa. Lan ikuskaritzaren kontra ez badago, zertarako hainbeste zalaparta eta mehatxu?
Iaz, BERRIAk sektoreko langileen lan baldintzei buruz egindako erreportaje batean, Guillermo Dachary Nafarroako lan ikuskaritzaren arduradunak datu hauek eman zituen: 2018an, Nafarroan, 8.100 ikuskatze egin ziren, eta 441 lehen sektorean, hala laborarien nola elikagai enpresen artean. Ikuskapen horietan, jakin zuten 62 langileri beltzean ordaintzen zitzaiela, eta 76ri kontratu finkoa egitera behartu zuen Gizarte Segurantzak. Dacharyren arabera, atzemandako irregulartasunak ez ziren handiak izan. Asteon, Dacharyk berak Ser irratian azaldu duenez, maiatzean eta ekainean landa eremuan ikuskapenak egiten ari dira: hara joan, eta langileei baldintzez galdetzen zaie. Oraingoz, ez dute irregulartasunik atzeman.
Huerta de Peraltako lan gatazkak eta noizean noiz landa eremuan lan-esplotazio kasu larrien aurka egiten diren polizia operazioek azaleratzen dute esplotazioa egon badagoela. Egia da Nafarroan hala enpresetan nola uzta bilketan lan baldintzak arautzen dituen sektoreko lan hitzarmen bat dagoela. Hain zuzen ere, asteon, 5.000 langileri eragiten dion lan ituna izenpetu dute CCOOk eta UGTk. 2022ra arteko akordio horren xehetasunak ezagutu zain, aurreko itunean orduko 7,06 euro kobratzen ziren bilketan. Norberak atera ditzala ondorioak, baina badirudi elikagai industriaren langileei begira egindako lan itunak bizkarra eman diela sasoikako langileei. Gehienek sindikatu baten babesik ez dutelako?
2018ko urrian, Bariainek errenta bermatua izan zuen jomugan. Haren hitzetan, onuradunek guztion dirutik kobratu eta gero, ez zuten lan egin nahi: «Gobernuak kontrakoa dioen arren, kanpoko etorkinak erakartzen ditu». Atzera egin zuen ordu hartan ere. Akaso, berea ez da komunikazio arazoa, ulermen arazoa baizik. Laborarientzat duintasuna eskatzen duenak jakin behar du langileek ere duintasuna nahi dutela, eta haiek ere ezinbestekoak direla hornidura katean. UAGNrentzat azken katebegia direla ematen badu ere.
Bien arteko zubi lan bat egiteko proiektu bat du esku artean Heletako (Nafarroa Beherea) Agour taldeak, Ossau-Irati gaztaren egile handienetakoak. Bukatzear ditu gaztandegi berriko lanak, Lizartzan (Gipuzkoa), eta proba batzuk egin ondoren, bi aste barru iritsiko zaie lehen ardi esnea, inguruko artzainek hornitutakoa. Gaztek irailera itxaron beharko dute, gutxienez bi hilabetez onduko dituztelako gaztandegi berriko hozkailu geletan. Idiazabal jatorri izeneko gazta egingo dute Lizartzan, baina gazta urdin bat ere ekoitzi nahi du Agourrek, ardi esnearekin egindakoa hori ere. Eusko Labela izango du gazta horrek, Eusko Jaurlaritzak aurki aurkeztuko duen Gaztaberri egitasmoaren barruan baitago. Aurrerago, behi gazta bat ere egiteko asmoa du.
Eceizaren eskutik
Lizartza aukeratu izana ez dela kasualitatea azaldu du Agourreko zuzendariak, Peio Etxelekuk (Baiona, 1973). Badira urte batzuk Agourrek Tolosako Casa Eceiza gozogilearen zati bat erosi zuela, eta hark Lizartzako Irunzubi industrialde txikian duen fabrikatik 100 metro eskasera dago orain irekitzear diren gaztandegia.
Agourrek Eceizaren banaketa sarea eta 35 urtez Goenaga jogurt egile donostiarrarekin landutakoa baliatuko du Lizartzako gaztak Hego Euskal Herrian eta Espainian banatzeko, baina Eroski, Uvesco (BM eta Super Amara) eta beste banatzaile handietara ere joko du. Bizkaia begiz jota dauka Etxelekuk —«misio lurraldea da»—, gaztagintzako beste eragileek bezala onartzen baitu han merkatua egitea kostatzen ari zaiola Idiazabal gaztari.
Baina Agourren asmoak ez du mugarik Bidasoan eta Pirinioetan. Ipar Euskal Herrian, noski, baina Frantzian eta Europako beste herrialde batzuetan ere saldu nahi du Idiazabal gazta Agourrek. «Baita AEBetan ere; Frantziaren ondoren, hura da beste merkatu handia». Bere banatzaile sarea du han Agourrek, ez baita alferrik Ossau-Iratiren ekoizle handienetan bigarrena, Lactalis multinazional frantziarraren atzetik (President, Societe, Istara, Gran Capitan, Flor de Esgueva…).
Berez, hasiera batean Idiazabalek pisu txikia izango du Agourren ekoizpenean. «Idiazabalgo gaztaren sor-markaren ekoizpen osoa Ipar Euskal Herriko ekoizpenaren %10 baizik ez da; eta guk, gutxi gorabehera, Ossau-Iratiren %17-18 egiten dugu». Baina Etxelekuk ez du helburu apalik, eta ez du baztertu urte batzuen buruan ekoizpenaren heren bat proiektu berriak ekartzea. «Gure bigarren gasnategia izango da, hori segur».
Produkzioa abiarazteko akordio bat egin berri du Agourrek Hazi institutuarekin: 250.000 litro esne erosiko ditu Heletako enpresak, eta beste hainbat TGT talde katalanak, Karrantzan duen lantegirako. Jaurlaritzak bultzatutako erosketa izan da, irtenbidea nahi zuelako artzainek saldu ezin zuten esnerako. Izan ere, COVID-19ak hankaz gora jarri du Euskal Herriko gaztagintza, ostalaritzaren itxierak gazta kontsumoaren zati handi bat eragotzi duelako. Horren ondorioz, oraingo ekoizle nagusiak, Dorrea gaztandegiak, bere ekoizpena txikitzea erabaki zuen. Hark erosiko ez duen esnea da Agourrek eta TGTk hartuko dutena.
Bi urterako kontratua egin du Agourrek. «Epe luzerako harremana nahi dugu artzainekin, eta elkarren arteko konfiantzaz oinarritua dena. Bakarrik epe luzeko lan batekin da lortzen kalitatezko esnea, eta batek bestea errespetatuz, momentu zailetan elkartasuna erakutsiz da konfiantza sortzen». Etxelekuk onartu du urtearen amaieran gaztak sobran izango dituztela, baina argi du orain artzainei esnea erostea dela lehentasuna. «Iruditzen zaigu epe luzerat zaila izanen dela artzain profesionalak nonbrean izatea. Biziki ongi tratatu behar ditugu, kalitatezko esnea ongi pagatu behar dugu, epe luzerako perspektiba segurtatuz».
«Gure herrian gaude»
Azken urteetan ugaritu dira beren gazta egiten duten artzainak, baina Etxeleku ziur da nahiko hornitzaile izango dituela. «Batzuetan artzain bati komeniko zaio guri ere esnea saltzea». Haietako batzuekin jada lanean ari zen Agour, Hego Euskal Herriko artzainen 120.000 litro esnea baliatu dituelako Ossau-Iratikoak ez diren gaztak egiteko. Horietako batzuk, pasta gogorrekoak, Heletako lantegi nagusian egiten ditu; pasta bigunekoak, berriz, Iratiko Gasnategian, Mendiben (Nafarroa Beherea).
Etxelekuk onartu du ez dela ohikoa Ipar Euskal Herriko enpresa bat Hego Euskal Herrian hedatzea—ezta kontrakoa ere—, baina naturaltasunez egitea aldarrikatu du. «Gure herrian gaude. Gehiago gustatzen zait sei lurraldeak aipatzea, Iparraldea eta Hegoaldea baino». Ildo horretatik, Agourren anbizioa da «euskal gastronomiaren enbaxadorea» izatea munduan zehar. «Produktu sorta oso bat nahi dugu aurkeztu, eta haien erreferente gisa gu agertu: urdaiazpikoa, esnekiak eta postreak».