Koronabirusaren hedatzearen kontra hartutako neurriak direla-eta, eskola eta ostatuekin lan egiten duten laborantzako ekoizle txikiek salbideen parte handi bat galdu dute. Horregatik, soberan dagoen janari hori guztia “publiko zabalari” emateko proposamena egingo du aurki Eskal Herriko Laborantza Ganbarak. Herrietako merkatuak zabalik mantentzeko ere eskatu du.
Herri eta bailara ugari basamortu bihurtzen ari da Euskal Herrian. Lan eta zerbitzurik gabe, egungo merkatuak bazterturiko eremuotan nola bizi? Egoera hori irauli nahi du Udalbiltzak, eta horretarako, logika lehiakorretik at, pertsonak erdigunean jartzen dituen ekonomia eraldatzaileko proiektuak bultzatuko ditu.
Beste behin, ez dira garairik onenak merkatu askearen fededunentzat. Beste behin, izan ere, ez da lehen aldia tarte batez neoliberalak keynestar bihurtzen direla. Gero itzuliko dira langile publikoen gehiegizko kopurua kritikatzera, arlo publikoaren eraginkortasuna goraipatzera, eta diru politikaren ahalguztiduntasuna proklamatzera.
Halako zerbait gertatu zen 2008an piztutako krisian. Eta, orain ere, administrazio publiko ahalik eta txikienaren defendatzaile moderno/neoliberal horietako asko dira, amildegitik erortzear, Keynesi -eta estatuei- laguntza eske dabiltzanak, zerga politiken, hots, gastu publikoaren, erreguka.
John Maynard Keynes ekonomista ingelesak (1883-1946) pentsamendu ekonomikoa irauli zuen 1936an argitaratu zuen teoriarekin, zeinak esaten baitzuen estatuak esku hartu behar duela ekonomian, besteak beste, merkatuak bere kabuz ez dituelako desoreka batzuk konpontzen, —hala nola Depresio Handikoaren moduko egoerak—, eta merkatuak manipulatu egin daitezkeelako.
Inflazioarekin batera, langabezia handia zuen kezka nagusia, eta administrazio publikoak eskariaren aldean esku hartzea zen haren konponbidea. Krisi garaietako langabeziaren gorakada borrokatzeko, zehazki, neurri keynestarra eskaria handitzea da, horrek egingo duelako tira ekonomiatik. Horretarako, Keynesen arabera, gobernuek familiei zergak jaitsi behar dizkie, diru gehiago izan dezaten; interes tasak murriztu behar dira, enpresek gehiago inberti dezaten; eta gastu publikoa handitu behar da, ospitale, errepide eta halakoen eraikuntzak eskariaren aldea indartuko duelako.
Zerga politiken txanda
Larrialdi honetan, gainera, askoz argiago ikusten da sektore publikoaren protagonismoa. Bera da, bere gastu publikoarekin, hondoratze orokorra galgatzeko gai den erakunde bakarra. Behin diru politikak lanean direla —EBZk jada atera du bazuka— zerga politiken txanda iritsi da orain. Betor Keynes.
Estatuek euren zerga politikak astindu beharko dituzte, familiei eta enpresei laguntzeko, eta, hala izan behar baldin bada, defizitaren kontura izan dadila. Zerga politikak beharko dira, gainera, banku zentralen diru politikak baino eraginkorragoak direlako tupusteko erabateko geldialdiak gogor jotako enpresa txikiei eta autonomoei laguntzeko.
Zein izan daitezke zerga neurri horiek? Kontaezinak dira proposatutako neurriak, eta asko herrialdeen errealitateen araberakoak. Dirutza jartzea osasungintzan, gaixotasun baimenak, errenta unibertsala, herritarrei zuzenean txeke bat ematea, gobernuak langileen soldatez arduratzea epe batean, zergak jaistea, mailegu ordainketen atzerapenerako bermeak… Gobernuak azken buruko pagatzaile edo halako zerbait bihurtzea da beste proposamen bat, gero eta zabalduago dagoena. Horrelakoekin, helburua denbora irabaztea litzateke, eta izuaren pandemiari galga jartzea. Kostatzen dena kostatzen dela. Eta gero ikusiko da nork ordaintzen duen.
Erabakia oso gogor salatu du ELAk: «Oso larria iruditzen zaigu alarma estatu testuinguru batean jardutea, non lehentasuna COVID-19 birusa ez zabaltzea den». Koronabirusaren aurkako prebentzio neurri egokirik ez dagoela berretsi du ELAk, eta Jaurlaritza egin du egoeraren errudun, «Osalanek ez zituelako salaketak egiaztatu».
Sidenorren kontrako bidea hartu du Bizkaiko beste altzairutegi nagusiak, Sestaoko ACBk. Haren jabeak, Arcelor Mittal multinazionalak, iragarri du ACB itxi egingo du aldi baterako, «langileen ongizatea ziurtatzeko, eta eskaera eskariari egokitzeko».
Izan ere, zor saldoa erosteko prest azalduta, EBZk eragotzi nahi du zor subiranoen interes tasen igoera, estatuek diru merkea izan dezaten ordaintzeko agindu duten gastu gehigarria osasun sistemaren alde, lana galduko dutenen alde, eta kinka txarrean dauden enpresen alde.
EBZren azken mugimenduaren helburua da azken-aurreko mugimendua zuzentzea. Banku zentraleko kontseilua hilaren 12ko bileraren ondoren iragarritako neurriak —120.000 milioi euro handitzea zorra erosteko programa, eta bankuei nahi beste likidezia bermatzea— halako shock ekonomiko bati erantzuteko apalegiak zirela ondorioztatu zuten merkatuek. Are gehiago, Lagardek huts nabarmen bat egin zuen, esan baitzuen EBZren helburua ez zela arrisku sariak txikitzea.
Komentario horrekin, inbertsore askok ulertu zuten EBZ bakarrik utziko zuela Italia. Herrialde hark zor publiko erraldoia duenez —BPGaren %133, 2,15 bilioi euro—, eta hura denez koronabirusaren krisiak gogorren jo duena, bere burua finantzatzeko arazoak izan zitzakeela interpreta zitekeen. Ondorioz, Italiaren arrisku saria 194tik 260ra igo zen. Hau da, egun bakarrean puntu erditik gora garestitu zitzaiola finantzatzea, milaka milioi euro batzuk egoera luzatuz gero.
Espainia eta Grezia
Koronabirusaren krisiaren bigarren foku nagusia Espainian dago, eta hura ere hasi zen arazoak izaten: arrisku saria 98tik 148ra igo zen egun gutxian. Finantza ahulak ditu Espainiak: hainbat urtez %3 inguruko hazkunde sendoa izan arren, ez du lortu defizita erabat kontrolpean izatea, eta zorra ozta-ozta jaisten da %100etik.
Hirugarren katebegi ahula Grezia da, arrisku saria 229 puntutik 403ra igo baitzen egun gutxian. Edonola ere, kasu berezia da Grezia, haren zorraren zatirik handiena ESM Europako erreskate funtsarekin duelako, eta ez delako sartu EBZren zorraren erosketa programan, ez zuelako berme nahikorik. Baina muga hori eta beste batzuk alde batera uzteko aukera iradoki du EBZk: «Prest gaude gure programak moldatzeko». EBZko belatzak,
Esaldi horrek babes dezake zorraren proportzionaltasunean aldaketak egitea. Orain arte, Grezia ez beste estatu guztien zorra proportzionalki erosi du —gehienez, %30—, ez dezaten akusatu herrialde bat beste bat baino gehiago laguntzeaz. Orain baina, ezin diote leporatu hegoaldeko herrialdeen politika okerrak estaltzen ari dela, krisiak eurogune osoari eragiten diolako.
EBZren programa berriak, PEPP Pandemiaren Larrialdiko Erosketa Programa izenekoa, badu beste berritasun bat: enpresen zorra ere erosiko du EBZk, kobratze eskubideek estalitako enpresen epe motzerako zorra. Eurogunean zor korporatibo horrek 40.000 milioi euro hartzen ditu.
Eusko Jaurlaritzako Lan Sailak igorri die sindikatuei eta patronalari zein diren irizpideak erregulazio bat koronabirusak eragin duela jotzeko. Horretan ez dago desadostasun handirik, ordea. Jarduerak jarraitu behar duen edo ez, hor kokatu da eztabaida azken orduetan. Jaurlaritzako Ekonomiaren Garapenerako sailburu Arantxa Tapiak esan du «gutxieneko jarduera batek» egon behar duela enpresetan, gero susperraldi bat egongo bada, eta Espainiako Gobernuari eskatu dio ez bereganatzeko maskara guztiak, eta kopuru bat utz dezala fabriketan lan egin ahal izateko.
Confebaskek jarduerarekin jarraitzearen aldeko apustu argia egin du, baita funtsezkotzat jo ez diren enpresa horietan ere. Sindikatuekin akordio bat nahi du «ahalik eta jarduera gehienari eusteko». Oso gogoan dauka azken orduetan hainbat enpresaren ekoizpenak gelditu direla sindikatuek egindako presioa tarteko; esaterako, Mercedes, Aernnova eta Sidenor. Beharginen osasuna bermatzeko ezintasunak bultzatu ditu enpresak itxiera erabakitzera.
Sindikatuek, ordea, langileen osasuna lehenesten dute jardueraren aurretik. Baina badira irizpide desberdinak haien artean ere. CCOO ados dago Tapiak egindako deialdiarekin, «baina betiere langileen osasuna bermatzen bada». ELAk eta LABek jarduera eteteko eskatu dute. ELArentzat, «ez du zentzurik patronalaren epe ertaineko interesak lehenestea langileen osasuna arriskuan jarrita». LABek gehiago eskatu du: enpresen jarduera guztia eteteko, krisi honetan estrategikotzat jo ez diren enpresa horietan salbu.
«Osasun agintariek diote lehentasuna birusaren zabalpena mugatzea dela. Benetan mugatu nahi bada, beharrezkoa da funtsezkoak ez diren zerbitzu guztiak etetea, jendartearentzat ezinbestekoak ez direnak», adierazi zuen sindikatu abertzaleko idazkari nagusi Garbiñe Aranburuk atzo, Internet bidez zabaldutako agerraldi batean. Haren iritziz, «arduragabekeria galanta» da horrela ibiltzea. Ziurtatu zuen enpresen «egoera jasanezina» dela lantokietan, eta «tentsio handiko uneak» sortzen ari direla.
Gehiegikerien beldur
Enplegua aldi baterako erregulatzeko hartu dituzten neurriekin ere ez daude denak ados. CCOOk «gardentasuna» eskatu dio Gasteizko gobernuari, onartzen diren dosier guztiek izan dezaten lotura koronabirusaren krisiarekin. ELAk argi ikusten du «enpresen gehiegikeriak» gertatzeko ate bat zabaldu dela. LABentzat, berriz, administrazioek «patronalaren neurrira» hartu dituzte erabakiak, eta bidea zabaldu dute krisi hau «berriro» langileek pagatzeko.
Bitxia da: hori da adostasun bakarra sindikatuen eta patronalaren artean: neurriak ez dira nahikoak. Confebasken ustez, ez dute bermatu enpresen jarduerak jarraitzea, eta, sindikatu abertzaleentzat, ez dira hartu har zitezkeen neurriak langileen eta familien alde; ez dira debekatu kaleratzeak, Italian eta Grezian egin duten moduan, eta autonomoek kotizazioak ordaintzen jarraitu beharko dute, nahiz eta abantaila batzuk badituzten. «Kopuru handiak mahairatu dituzte, baina ez dute bermatu ez langileen osasuna, ez langileen babes ekonomikoa», esan zuen ELA sindikatuak. Aurreikus daiteke enpresa gehiago itxiko direla datozen egunetan.
Ez da azken dekretua izango, beraz. Txibitek nabarmendu zuen foru dekretua Madrilgo gobernuak herenegun hartutako neurrien «osagarri» dela eta elkarlanean ari direla haren koordinaziopean. Lehendakariak beste behin azaldu zuen «ezohiko eta salbuespenezko egoera bat» dela hau, egunetik egunera aldatzen ari delako eta «zaila delako aurrera begirako proiekzioak egitea».
Foru lege dekretua aldizkari ofizialean argitaratu ostean sartuko da indarrean, baina parlamentura bidaliko da. Txibiteren arabera, neurri guztien eta aurrera begirako asmoen berri eman diete parlamentuko talde guztiei. «Esker oneko hitzak besterik ez ditut, guztiek babestu baitute gobernua, salbuespenik gabe. Gobernua da arduradun nagusia, baina erabateko adostasuna eskertzekoa da, konfiantza mezua ematen baitiogu gizarteari».
«Jabetzen gara krisi honek izango duen eragin ekonomiko itzelaz». Txibiteren arabera, lehentasuna uneotan osasun arloak du, baina lehen pakete bat onartu dute, betiere Nafarroaren eskumena aintzat hartuz. Hala, krisiak eragindako ezohiko gastuei aurre egiteko, 100 milioi euroko funts bat sortuko du gobernuak. Gaitza ate joka izan aurretik, egintzat ematen zen Espainiako Gobernuak BPGaren %0,2ko defizita baimenduko ziela erkidegoei urte honetarako. Nafarroaren kasuan 40 milioi euro liratekeenez, horrekin eta iazko 101 milioiko superabitetik finantzatuko dute funtsa. Gertaeren bilakaeraren arabera, diru kopurua «zabaldu egin daiteke». «Bermatu behar dugu ekonomia badabilela, lanean jarraitzen dela, ehun produktiboari eusten zaiola, lanpostuak mantentzen direla, enpresen likidezia errazten dela. Gainera, langile autonomoak babestu behar ditugu, uneotan katebegi ahula baitira».
Funtsak egunotan hainbat sektoretan sortutako ezohiko gastu bereziei aurre egingo die: hala nola autonomoenak eta enpresa txiki eta ertainetakoak, osasun eta hezkuntza arlokoak, familienak, lana eta familia uztartzeko neurrienak, babes sozialerako neurrienak, enplegu politikakoak…. «Aurrekontuetan behar diren aldaketa guztiak egingo ditugu Nafarroako ekonomiak behar duen likidezia hori bermatzeko».
Horri lotuta, Nafarroako Gobernuak 2020ko aurrekontuak moldatu ditu, abalak eta maileguak gehienez emateko kopurua 40 milioi eta 30 milioi eurora arte zabalduz, hurrenez hurren. Enpresei, era berean, abalak banatuko zaizkie finantza operazioak eta ohiko gastu ordainketa ziurtatzeko. Gainera, zergak ordaintzeko epea apirilaren 30era atzeratuko du gobernuak, eta ohartarazi du aurrerago luzatu dezakeela epe hori.
Txibitek atzo aurreratu zuenez, zerga arloan beste dekretu bat prestatzen ari dira zergen epeen inguruan, eta ziurtatu zuen konpromisoa dutela dirua itzultzeko. «Ogasunak bermatzen du dirua ordainduko duela itzultzea dagokion kasuetan». Ogasunarekin zorra dutenen kasuan, epeak malgutuko dituzte. Gainera, gizarte eragileekin negoziazioetan ari dira beharrezko zerga neurriak hartzeko.
Horrez gain, Nafarroako Gobernuak kontratazioen tramiteak errazteko beharrezko neurri guztiak hartuko ditu. Alde batetik, «oinarrizko zerbitzuak bermatzeko», bertan behera geratuko dira oporrak, lan murrizketak eta baimenak —haurdun diren langileei ez die eragingo—. Halaber, lanaldi partzialetik osora pasatzeko aukera izango du administrazioak. Kontratazioetan, zerrendetatik tira egingo dute, baina, beharraren eta profilaren arabera, pertsona jakinak aukera ditzakete. Halaber, 70 urtetik beherako langile erretiratuak har ditzakete berriro. Neurriok batik bat osasun arloko langileen kontrataziorako izango dira.
Gizarte eskubideen arloan, adinekoen, ezgaitasun edo menpekotasunen bat dutenen, etxegabeen edo egoera zailean diren haurren inguruko neurriak hartuko dituzte. Haurren kasuan, elikatzeko eskubidea bermatu nahi dute zerbitzu sozialen eta ikastetxeen koordinazioa hobetuz, jangeletan jaso ohi zuten elikagaia jasotzen jarraitzeko. Arlo horretan, kontratazioa handituko da, eta etxeko arreta indartu, menpekotasuna dutenen egoerari erantzuteko. Zaintzarako baldintzak ere leunduko dituzte.