Jatorri ezezaguneko produktua da, inork ez baitu argitu noiz eta non egin zuten lehendabiziko gazta. Teoria asko daude, eta gehienek diote Mesopotamian egin zutela, ardiak etxekotzen lehenengoak izan ziren leku berean. Gaztaren ekoizpen prozesua azaltzen duen lehen dokumentu grafikoa han aurkitu zuten. Duela 5.000 urteko friso bat da, eta Bagdadeko museo batean dago.
Euskal Herrian, berriz, Guardiako (Araba) La Hoya aztarnategian topatu zituzten gaztagintzari buruzko lehen arrastoak. Gazta egiteko hainbat molde dira, buztinezkoak. Adituek uste dute orain dela 3.000 urte inguru erabili zituztela.
Gazta ustekabean asmatu zutela uste dute. Esnea ardi sabelez egindako larrukietan gordea izaten zutela, zorro haietakoren bat eguzkitan utziko zutela, esnea koagulatuko zela, eta gazta bihurtu zela. Jakina da antzina, kultura batzuetan, balio handiko produktua zela. Esate baterako, Egipto zaharreko biztanleek asko estimatzen zuten gazta, eta antzinako Erroman hura jateko ohitura zuten; elikagai eramangarria zenez, legionarioen kanpamentuetan ohiko jakia zen.
Lehen fabrika, Suitzan
Gazta, helburua baino gehiago, bitartekoa izan da: esne soberakinei irtenbidea emateko modua, esnea erraz galtzen den elikagaia baita, baina gazta bihurtuta asko iraun dezake. Lehen, esnea zuten etxe guztietan egiten zuten gazta; gerora hasi ziren modu profesionalagoan eta gaztandegietan egiten. Lehendabiziko gazta fabrika Suitzan zabaldu zuten, 1853an.
Behi esnea erabiltzen da gehien gazta egiteko, baina, berez, edozein motatako esneak balio du gazta egiteko. Behi, ardi, ahuntz eta bufalo esnez egindako gaztak dira ohikoenak, baina Suedian, esate baterako, bada orein esnez egiten duten gazta bat ere. Horretarako, oreinak bi orduz jezten dituzte, eta esne harekin egindako gazta kiloa 980 euroan saltzen dute. Badira garestiagoak ere. Balkanetan egiten duten Pule gazta da horietako bat. Galtzeko arriskuan dagoen arraza bateko astemeen esnea erabiltzen dute, eta kiloak 1.000 euro inguru balio du. Kilo bat gazta egiteko 25 litro esne behar izaten dituzte, baina asteme bakoitzak urtean hogeiren bat litro ematen ditu. Horregatik da horren garestia. Ingalaterrako White Stilton Gold gazta kiloa, berriz, 700 euroan saltzen dute; Urrezko gazta da, esneari urre jangarri zatitxoak nahasten baitizkiote.
Greziarrak, jatun onenak
Gaztazale ospea frantziarrek duten arren, greziarrek jaten dute gazta gehien: batez beste, 34 kilo urtean. Era guztietako gaztak atsegin dituzte, izan ahuntz, ardi edo behi esnez eginak; xerra finetan, zatika eta ogian zabalduta; jatorduetan zein haietatik kanpo. Gaztarik sekula ez da faltako haien mahaian, greziarrentzat gazta ez baita osagarri bat, elikagai bat baizik.
Etxekoa atsegin dute gehien, kontsumitzen dutenaren %75 feta gazta greziarra baita. Ozpin-oliotan gordetzen den gazta freskoa da, gazia eta mina, eta eskualde batetik bestera aldatu egiten da haren zaporea eta gogortasuna. Gutxienez bi hilabetez ondu ostean merkaturatzen dute, gatz uretan, eta krematsu edo lehor. Gazta gehiago badituzten arren, greziarrak ez direnentzat feta da Greziako gaztarik ezagunena, mundu guztira saltzen duten bakarra delako.
Haien ostean bai, frantziarrak dira gazta gehien kontsumitzen dutenak: batez beste, 23,6 kilo urtean. Esaera batek dio egunean gazta mota bat janda ere urtebetean herrialdearen luze-zabalean egiten dituzten gazta guztiak ezin direla probatu, urteak egun baino gazta mota gehiago egiten dituztelako Frantziako Errepublikako menpeko lurretan; laurehun inguru. Zerbaitegatik deitu izan diote mila gazten herrialdea.
Zail da esaten frantziarrek gehien jaten duten gazta mota zein den, baita munduan ezagunena den jatorri frantziarreko gazta zein den ere, baina horietako bat Roquefort da. Sor-marka lortu zuen lehen gazta izan zen, 1925ean. Erdialdeko Mendialdeko Causses edo goi lautaden eskualdean egiten dute gazta urdin hori, Lacaune arrazako ardien esnearekin. Zapore berezi eta sarkorra du, indartsua eta mina, besteak beste Penicillium onddoa duelako osagaien artean.
Brie gazta frantziarra ere oso ezaguna da. Behi esne gordinez egiten dute, eta goxoa eta suabea da. Baita Camembert gazta ere; itxuran badu Brie gaztaren antza, ez horrenbeste zaporean. Eta gazta frantziarrekin bukatzeko, ezin Comte aipatu gabe utzi, historia luzeenetakoa eta konplexutasunik handienetakoa duen gazta baita. Behi esne gordinez egiten dute, eta gazta osoak 40 kilokoak ere izan daitezke.
Italiarrak gero
Greziarren eta frantziarren ondoren, italiarrak dira gaztazalerik handienak, batez beste 23 kilo kontsumitzen baitituzte urtean. Bufalo esneko Mozzarella da Italiako gazta ezagunenetakoa, oso erabilia hango sukaldaritzan, eta pizzen ohiko osagaia.
Parmatar gazta da beste bat, zapore sakona duen gazta lehor, gogor eta pikorduna. Behi esnearekin egiten dute, eta, ganaduaren arrazaren eta ontzen utzitako denboraren arabera, zapore indartsuagoa edo leunagoa izaten du. Gorgonzola gazta urdinak ere jatorri italiarra du, eta aski ezaguna da munduan.
Gaztazaleenen zerrendako laugarren postuan maltarrak daude, batez beste 22,5 kilo gazta jaten baitute urtean. Eta haien ostean daude alemaniarrak (20,6 kilo); austriarrak (18 kilo), zipretarrak (16,6 kilo), estatubatuarrak (14,9 kilo), argentinarrak (11,1 kilo), australiarrak (10,4 kilo), eta britainiarrak (10,1 kilo). Deigarria da herbeheretarrak eta suitzarrak aurreneko hamarren artean ez egotea, gaztagintzan tradizio handiko herrialdeak baitira biak ala biak. Euskal Herri osoko daturik ez dago, baina sektoreak kalkulatzen du Hegoaldean zazpi kilo inguru jaten dituztela batez beste.
Munduan gehien kontsumitzen diren gazta motak, berriz, Cheddar, Parmesano, Mozzarella eta Brie dira, besteak beste.
AEBetan egiten dute gehien
Gazta gehiena AEBetan egiten dute: munduko ekoizpen guztiaren %30 inguru; urtean 4.300 tona baino gehiago. Batez ere behi esnea erabiltzen dute gazta ekoizteko, 37.468 esne esplotazio eta esnetarako 9,5 milioi behi baitituzte herrialdean. Alemania da bigarren ekoizlea, urtean 1.900 tona eginda, eta Frantzia da hirugarrena. Munduko ekoizpenaren %13 eta %12 egiten dute, hurrenez hurren.
Esportazioei dagokienez, hurrenkera aldatu egiten da. Dirutan, Frantzia da esportatzaile nagusia, nahiz eta ekoizten duenaren herena baino ez duen atzerrira saltzen. Tonatan, aldiz, Alemania da esportatzaile handiena. Aipatzekoa da ekoizlerik handiena AEBak izan arren, gutxi saltzen dutela herrialdetik kanpo, ekoizpenaren zatirik handiena estatubatuarrek eurek kontsumitzen dutelako. Gazta gehien inportatzen duten herrialdeak, berriz, Alemania, Erresuma Batua eta Italia dira, hurrenkera horretan.
Eusko Jaurlaritzaren Itsasoratu programari esker, euskal itsasontzietan trebatuko dira Pasaia, Bermeo eta Ondarroako eskoletako hemezortzi ikasle, arrantzaleen artean erreleboa sustatzeko. 2016an beka horiek abian jarri zirenetik, 83 gaztek eta 70 armadorek hartu dute parte programan. 100.000 euroko aurrekontua du.
Egun, Huaweiren smartphone-ek Googleren Android sistema eragilea darabilte, eta, azaldu dutenez, hura erabiltzen jarraitzeko asmoa dute oraingoz —munduko sakelakoen %85ek darabilte Android—. Ordea, Estatu Batuetako Gobernuak Huawei bere zerrenda beltzean du, eta Googlek ez dio bere teknologiarik saltzen Huaweiri aurtengo maiatzetik. Txinako enpresak erakutsi du blokeoari aurre egiteko prest dagoela.
Smartphone-tan baino lehen, Huaweik beste zenbait gailutan jarriko du martxan HarmonyOS: erlojuetan, bozgorailuetan eta telebistetan. Eskuko telefonoen munduko ekoizlerik handiena aurten bilakatzea zen txinatarren helburua, baina, azaldu dutenez, ezinezkoa izango da hori, AEBetako Gobernuak hartutako zigorren ondorioz.
Datua uste baino okerragoa izan da, analista gehienek espero baitzuten BPGak aurreko mailari eutsiko ziola. Baina industriaren ekarpena oso negatiboa izan da (%1,4), eta zerbitzuen ekarpena txikia (+%0,1); ez da nahikoa izan zenbaki positiboei eusteko.
Nazioarteko ekonomiaren motelaldiak izan du eragina, baina datua batez ere brexit-ak baldintzatu du. Izan ere, lehen hiruhilekoan uste baino hazkunde handiagoa izan zen (+%0,5), enpresek biltegiak bete zituztelako martxoaren 29an gertatzekoa zen brexit-erako prestatzeko. Bigarren hiruhilekoan ez da biltegirik bete behar izan, eta, gainera, auto fabrika batzuk apirilera aurreratu zituzten oporrak, hilabete hori erabili nahi zutelako produkzio kateak baldintza berrietara moldatzeko. Ondorioz, %2,3 txikitu da manufaktura, eta %1,4 industria osoa.
Zerbitzuak izan dira ekonomiaren euskarri nagusia —Erresuma Batuko ekonomiaren %80 dira—, familien kontsumoak oraindik eusten diolako, langabezia tasa txikia eta azken hilabeteetan antzeman den soldaten igoera direla eta. Analisten beldurra da bultzada horrek gutxi iraun lezakeela, akordiorik gabeko brexit-ak sortzen duen ezinegonak kontsumo ohituretan ere izan baitezake eragina.
Sajid Javid Ekonomia ministroak espero du brexit-aren data finkatzeak kontrako eragina izatea: «Gobernuak ziurtasuna eman nahi die herritarrei eta enpresei, eta horregatik argi uzten dugu Erresuma Batuak urriaren 31n utziko duela EB».
Sindikatuek ez dute bat egiten iritzi horrekin. «Lehen ministroaren mehatxu toxikoak alarma handitu besterik ez du egiten. Kalte egiten dio ekonomiaren konfiantzari, eta arriskuan jartzen ditu enpleguak», ziurtatu du Frances O’Gready TUC sindikatuko idazkari nagusiak.
Libera, ahultzen
Libera esterlina da Johnsonen «bai ala bai». iragarpenaren beste biktima. Uztailaren hasieran argi geratu zenetik Theresa Mayrenak egin zuela eta haren ondoren Johnson iritsiko zela, Erresuma Batuko diruak %5 galdu du dolarrarekiko eta euroarekiko. Askok uste dute brexit-aren azken data gerturatu ahala balio galera sakonduko dela, eta libera parekidetasunera iritsiko dela, lehenik euroarekin —atzo, libera batek 1,07 euro balio zituen—, eta dolarrarekin ondoren —1,20—.
Johnsonek espero du libera ahulak esportazioak merkatu eta balizko muga zergak konpentsatuko dituela, baina inportazioak asko garestituko ditu, eta horrek min handia emango dio herritarren erosteko ahalmenari.
Dirutza lortuko du CAFek kontratuaren truke. Operazioaren guztizko zenbatekoa 1.800 milioi euro baino gehiagokoa da. Horietatik 500 milioi inguru zuzenean dagozkio Beasaingo tren konpainiari. Zehazk i, Linea Berde berrian ibiliko diren 114 Urbos tranbia hornitu beharko ditu, eta gaur egungo Linea Gorrian zerbitzuan dauden 46 unitate zaharberritu beharko ditu. Halaber, CAFen esku geratuko dira linea seinaleztatzea, energia eta komunikazio sistemaz hornitzea, eta proiektua integratzea.
Baina are diru gehiago sartuko da CAFen kutxetan, bi lineen kudeaketa eta mantentze lana erdi bana egingo duelako euskal konpainiak, lan horietaz arduratuko den SPV sozietatearen %50 izango baitu. Zati horri dagokion negozio bolumena 1.000 milioi eurokoa izango da.
Kontratuak are gehiago lodituko du CAFen eskaera zorroa. 8.535 milioi eurorena zen ekainaren amaieran, eta, orduz gero, beste enkargu batzuk lortu ditu: autobusak Erromarako eta metroak Napolirako (175 milioi); seinaleztapen eta segurtasun lanak Espainian, Eslovenian eta Bulgarian (125 milioi); eta autobus elektrikoak Varsoviarako, Berlinerako eta Milanerako (410 milioi).
Lehiakide gehienek, atzera
Kontratuaren azken fasean lehiakide bakar bat izan du CAFek, Txinako CRRCk gidatutakoa Israelgo, Espainiako, Portugalgo eta Poloniako enpresa batzuekin batera. Palestinarren aldeko elkarteek eskatuta, beren hautagaitzak kendu zituzten CAFen ohiko lehiakideek, hala nola Alstom frantziarrak, Siemens alemaniarrak eta Bombardier kanadarrak. Alstomek bazkide israeldar batzuk zituen, eta haiei azaldu zien «Frantziaren legediaren aurkakoa» izan zitekeela kontratua, nazioarteko legediaren kontrakoa den heinean.
Argudio hori bera eman zuen CAFeko langile batzordeak, urtarrilean, zuzendaritzari eskatu zionean lehiaketa uzteko. «Ez dugu nazioarteko legezkotasunaren aurka doazen lanetan parte hartu beharrik», argudiatu zuten langileen ordezkariek —autokartearen bidez, langileak dira akziodun nagusiak, tituluen %29 baitituzte—. LAB, ELA, CCOO eta ESK sindikatuek bat egin zuten esatean edozein tranbia proiektuk Jerusalemen palestinarren legezko ordezkarien babesa izan beharko lukeela. Halakorik ez du, noski.
CAFek bere oharrean «Israelgo hiria» deitzen duenaren ekialdea eta Zisjordaniako hainbat kolonia judu elkartuko ditu tranbiak, biak ala biak 1967an Israelek palestinarrei kendutako lurraldeak, eta, Nazio Batuetako Erakundearen arabera, Israelek utzi beharko lituzkeenak.
Langile batzordearen jarrerak PAE Palestina Askatzeko Erakundearen esker ona jaso zuen. «Zuen ekintza eta ahalegina eredu da langile europar askorentzat, eta haiek ere zuek erakutsi duzuen duintasun, irmotasun eta etika maila bera izatea espero dugu», adierazi zuen Saeb Erekat PAEko idazkariak.
LABen salaketa
Konpainiaren erabakia gaizki hartu dute sindikatuek. Enpresan ordezkaritza gehien duen sindikatuak, LABek, salatu du langileen eskaerari «entzungor» egin diola zuzendaritzak, eta erabaki horrekin «nazioarteko legezkotasunaren aurka doazen lanetan» parte hartuko duela CAFek. Jakinarazi duenez, datozen asteetan elkartuko da langile batzordea, «erantzun bateratu bat emateko». LABek uste du «salatzekoa» dela CAFen erabakia. «Jerusalmengo tranbia egiteko Palestinako lurrak desjabetuko dituzte, lurraldeak legez kontrako kolonietarako jarraipena izan dezan».
Gomiztegiko eskola 1997an sortu zuten. Nikolas Segurola fraide frantziskotarra, Jose Manuel Goikoetxea Eusko Jaurlaritzako orduko Nekazaritza sailburua, Eduardo Urarte teknikaria eta Juan Jose Aranguren Legazpiko artzaina jabetu ziren eskola sortzeko beharraz. «Industria sekulako indarra hartzen ari zen, eta baserriak husten ari ziren, irabazirik ematen ez zutelako. Baziren lana ondo egiten zekiten baserritarrak, ustiategiari errentagarritasuna ateratzen ziotenak, baina gutxi ziren», azaldu du Otaegik.
Gainbehera hori geldiarazi, eta baserriaren eta artzaintzaren etorkizuna ziurtatu nahi zuten, artzaintza «lanbide soil bat baino askoz gehiago» baita. «Artzaintza sistema tradizionalak pertsona indartzen du, inguru hauetara ondo egokituta dagoen ardi latxaren iraupena bermatzen du, mendien kudeaketa egokia eta mantentzea ziurtatzen du, eta kalitatezko elikagaiak ekoiztea ahalbidetzen du». Artzainak Euskal Herriko historiaren, kulturaren eta gastronomiaren «gordailu» direla uste du Otaegik. Horri bizirik eusteko modua ondo prestatutako artzain gazteak sortzea izan zitekeela pentsatu zuten, eta, halaxe, artzain eskola martxan jartzea erabaki zuten. Lehen urtean, laguntzaile gisa ibili zen Otaegi, eta bigarren urtean hartu zuen koordinatzaile kargua. Horretan dabil harrezkero.
Formakuntza handikoak
Arantzazuko eskola abian jarri aurretik, Ipar Euskal Herriko eta Frantziako artzain eskolak ikustera joan ziren. «Orduan ez zegoen besterik, eta haiek izan genituen inspirazio iturri». Interesgarriak iruditu zitzaizkien ideiak hartu, eta hemengo beharretara egokitu zituzten. Hasieran «nahiko eskola militantea» izan zela gogoratu du Otaegik; ikasle gehienak artzainen semeak izaten ziren, etxeko negozioan laguntzeko prestakuntza jasotzera joandakoak. «Ganadua maneiatzen bazekiten, baina teknika berrien inguruan ezagutza gutxi zuten, eta paper kontuetan ez ziren oso iaioak». Gaur egun, aldiz, formakuntza handia izaten dute Gomiztegiko ikasle gehienek. Ikasketak bukatu berri dituztenak edo fabriketan lanean jardun dutenak izaten dira. «Enpresako lana gustatu ez eta artzaintzan hastea erabaki dutenak, artzainena bizimodu erraza ez den arren gustuko lekuan aldaparik ez delako izaten». Paper kontuak ez zaizkie horren arrotzak, eta teknologia erabiltzen ohituta daude.
Artzain batek bere lanbidea garatzeko jakin behar duen guztia irakasten diete artzain eskolan. «Zer artzaintza mota egingo duten zehazten dugu aurrena: ardiak mendira igoko dituzten edo lautadan ibiliko dituzten; esnea, gazta edo arkumeak salduko dituzten…». Horren arabera irakasten diete gainontzeko guztia: animaliak gobernatzen, belardiak zaintzen, enpresa proiektua lantzen, esnea eraldatzen eta produktuak merkaturatzen…
Ikastaroak sei hilabete irauten du, eta bi parte izaten ditu: alde teorikoa eta alde praktikoa. «Gazta nola egiten den lantzen badugu, gazta egiten dugu gero; ardiak nola elikatu behar diren lantzen badugu, ardiei jaten ematen diegu gero», zehaztu du koordinatzaileak. Horretarako, ukuilua eta gaztandegia dituzte Gomiztegin bertan. Praktikak ere egiten dituzte ustiategi profesionaletan. «Artzain eskolako ikasle izandako asko artzain profesionalak dira orain, eta normalean beren ustiategietan egiten dituzte praktikak. Artzainek badakite ikasleak nola hartu, eurak hortik pasatutakoak direlako».
Ikastaroa bukatzeko, enpresa proiektua landu eta hura aurkeztu behar izaten dute ikasleek. «Ikasi duten guztiarekin osatutako lan hori azken azterketa moduko bat izaten da». Eskolatik irteterako esku artean bizitza eta negozio proiektu bat landua izatea «oso garrantzitsua» iruditzen zaio Otaegiri, «artzaintzatik bizitzea ahalbidetuko dien negozio bideragarri baterako urratsak han dituztelako».
Emakume gutxi
Ikasturte bakoitzean dozena bat ikasle izaten dituzte Gomiztegin, eta 27 urte da batez besteko adina. «Talde txikia dirudi, baina hobe da horrela; denbora gehiago eskain diezaiokegu ikasle bakoitzari, jarraipen zuzena egin eta prestakuntza hobea eman». Emakumeak bostetik bat izatea da arruntena, baina azken ikasturteko zortzi ikasleetatik bat bera ere ez da izan neska, eta horrek kezka eragiten die. «Emakumeak oso garrantzitsuak izan dira eta dira artzaintzan, eta haien parte hartzea beharrezkoa da sektorearen etorkizuna ziurtatzeko».
Aurreneko urteetan, kanpotik zetozen ikasleak ere hartzen zituzten, baina azken hamabi urteotan Euskal Herrikoei bakarrik daude irekita. «Hazi institutuak esan zigun ahalegin guztia hemengo artzaintza indartzera bideratu behar genuela, egoera nahiko larria zelako. Dena dela, kanpotarren bat urtero etortzen zaigu, eta beti gordetzen diogu lekuren bat gogotsu datorrenari».
Gehienak, sektorean lanean
22 urteotan, 278 ikasle pasatu dira artzain eskolatik, eta erdiek baino gehiagok -154 lagunek- sektorean jarraitzen dute lanean. Emaitzak onak iruditzen zaizkio eskolaren koordinatzaileari. «Batzuk egoera zailagoan daude, artalde txikiekin, eta beste batzuk, oso egonkortuta». Sektorearekin lotura duten lanetan ari dira beste ikasle ohi batzuk ere. «Bost edo sei lagun artzainen langileak dira, euren artalderik ez dutenak, horrek eskatzen duen inbertsioari aurre egiteko modurik ez dutelako. Beste dozena erdi bat, berriz, albaitariak eta elkarte profesionaletako langileak dira».
Sektorera jende berria sartzeko artzain eskola bitarteko garrantzitsua dela uste du koordinatzaileak, eta aurrerantzean ere lanean gogotsu jarraitzeko asmoa azaldu du. «Egia da inoiz baino prestakuntza handiagoa duten artzainak ditugula sektorean, baina gero eta artzain gutxiago daude. Beraz, ezin dugu lo hartu».
Artzaintzak etorkizunik baduen galderari, beste bi galderarekin erantzun dio: «Lehenengoa da: artzainek izango dute lurrik eta mendirik euren artaldea kudeatzeko? Eta bigarrena da: egiten duten lanari daukan balioa emango zaio? Bi galdera horien erantzuna baiezkoa bada, izango du etorkizuna artzaintzak». Artzain gazteak lanerako gogoz daudela dio, euren esku dagoena egiteko prest daudela, baina babesa ere ezinbestekoa dutela.
Indarrak batuta
Tokian tokiko produktuak kontsumitzeak duen garrantziaz geroz eta kontzienteago dira herritarrak, eta Otaegik uste du horiengana iristen asmatu beharko dutela artzainek. Horretarako, noski, baliabideak beharko dituzte. «Batzuek izango dituzte, eta beste batzuek sortu egin beharko dituzte». Ustiategi txikiek zailtasun handiagoak izan ditzakete horretarako. «Bi laguneko ustiategietan, normala da denera iritsi ezina. Baina bakoitzak bere aldetik ezin badu, zergatik ez beste batekin edo batzuekin elkartu?».
Ekoizpena dibertsifikatzeko bidean aukerak sor daitezkeela uste du Gomiztegiko koordinatzaileak, eta pentsaera irekia eta esperimentatzeko gogoa dutenek hortik joko dutela. «Oraintsu arte, ardi gaztaz hitz egiten genuenean, Idiazabalgo gaztaz ari ginen. Baina azken hamar urteotan beste era batzuetako gaztak eta esnekiak ekoizteko prestakuntza jasotzen ari dira artzain batzuk». Ekoizleei ez ezik, kontsumitzaileei ere geroz eta jarrera irekiagoa nabaritzen die, produktu berriak probatzeko garai batean baino erreparo gutxiago. «Pixkanaka, gaztaren inguruko kultura zabaltzen ari da. Kontsumitzaileak Idiazabalgo gazta nahi du, baina beste gazta batzuk ere nahi ditu. Haien gustuko produktuak ekoizten eta saltzen jakitea izango da gakoa».
Artzain eskolan, ari dira urratsak egiten ardi esnetik eratorritako produktu desberdinak garatzeko bidean. «Garai bateko artzainek, berez, ez zuten gaztagile izan nahi, baina behartuak sentitu ziren sobran zuten esnea gazta bihurtzera». Gaur artzain eskolara doazenek, ordea, beste pentsaera bat dute. «Gaztagintza maite dute, eta gazta mota desberdinak egiten ikasi nahi dute. Eta gustuz egiten denak emaitza hobeak eman ohi ditu».
Urte gutxiren buruan berrikuntza handiak etorriko direlakoan dago. «Egiten ari diren esperimentuek emaitzak emango dituzte, eta, aurki, ardi esnetik eratorritako produktu sorta zabala izango dugu merkatuan».
Bihar: Salmenta.